WIGIERSKI PARK NARODOWY 2012
Bóbr europejski jest herbowym gatunkiem Wigierskiego Parku Narodowego. Pierwsze stanowisko bobrowe na terenie obecnie znajdującym się granicach parku opisywano w latach 1944-1949 przy ujściu rzeki Czarnej Hańczy z jeziora Wigry. W celu ochrony kolejnych rodzin bobrowych zasiedlających brzegi wigierskich jezior i rzek, w latach 1959 i 1962, utworzone zostały dwa rezerwaty częściowe. Pierwszy z nich -,,Ostoja bobrów Stary Folwark, o powierzchni 120 ha, objął obszar ujścia rzeki Czarnej Hańczy do jeziora Wigry. Drugi rezerwat -,,Ostoja bobrów Zakąty, położony w sąsiedztwie miejscowości Zakąty, o powierzchni 7 ha, powołany został w 1962 roku. Wieloletnia ochrona gatunkowa i rezerwatowa, jak również utworzenie Wigierskiego Parku Narodowego, przyczyniły się do stopniowego wzrostu liczebności tych zwierząt i ich migracji na tereny sąsiednie, pozwalając na rozwój wielotysięcznej populacji bobrów na Suwalszczyźnie. Obecnie teren parku zamieszkuje około 160 bobrów. Bóbr europejski w Polsce objęty jest częściową ochroną gatunkową. Znajduje się on również na liście gatunków podlegających specjalnej ochronie w Unii Europejskiej i w załączniku do Dyrektywy Siedliskowej. Prawny status gatunku opisuje Załącznik III Konwencji Berneńskiej oraz Dyrektywa 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory Załącznik II, IV i V.
Bobry są zwierzętami monogamicznymi, żyjącymi rodzinnie. Pod koniec miesiąca rozpoczynają się ich gody. Zaloty odbywają się w wodzie. Miłosnym igraszkom towarzyszą gonitwy, których zwieńczeniem jest akt miłosny. Tego intymnego aktu zwierzęta dokonują, będąc zwrócone do siebie pyskami. Czynią to na ogół w wodzie, a zdarza się, że również pod lodem. W czasie rui zwierzęta zachowują się głośno, często popiskują. Bywa, że w tym okresie są aktywne również w ciągu dnia. W kwietniu lub w maju, 100-110 dni później, na świat przyjdą młode. Zebrało im się na amory, a to dopiero styczeń. Popatrz, ganiają się już tak od kilku godzin. Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz?
No panowie, dzisiaj nie patrzymy na gatunki, dzisiaj zrąb zupełny. Igły wprawdzie to też liście, ja jednak nawet wiosną tego nie jadam. W diecie bobra dominują rośliny gatunków przybrzeżnych i wodnych. Żywi się nimi regularnie przez cały rok, zimą natomiast podstawę jego pożywienia stanowią zmagazynowane w pobliżu żeremia gałązki drzew i krzewów. Latem posiłki są zdecydowanie bardziej urozmaicone. Bóbr, będąc roślinożercą, do swego codziennego jadłospisu włącza rozmaite gatunki roślinności zielnej i wodnej, jak: grążele, grzybienie, rdestnice i rzęsy. Od późnej jesieni do wczesnej wiosny w pokarmie bobrów dominują kora, miazga, pędy oraz liście drzew i krzewów; wśród których najchętniej zgryzane są: wierzba, osika, brzoza oraz leszczyna. Jeden osobnik potrafi powalić osikę o średnicy 30 cm w przeciągu 15 minut. Powalone drzewa, pniaki oraz miejsca stołowania się bobrów można spotkać nad brzegami niemal wszystkich wód Wigierskiego Parku Narodowego. To już koniec zapasów, jutro wychodzimy na dwór.
Kiedyś było nas naprawdę mało. Połowy ryb przed wielkim postem. Bóbr europejski we wczesnym średniowieczu był jednym z najpospolitszych zwierząt w naszym kraju. Jednak na skutek polowań oraz przekształcania naturalnych siedlisk bobrowych, zwierzęciu temu zaczęło zagrażać wyginięcie. Przyjmuje się, że na terenach znajdujących się w obecnych granicach naszego państwa bobry prawie doszczętnie wyginęły w drugiej połowie XIX w. W odrodzonej Polsce ten ginący gatunek objęty został ochroną ścisłą na mocy dekretu z 1919 roku oraz ustawy o ochronie przyrody z 1934 roku. Po drugiej wojnie światowej nieliczne stanowiska występowały tylko nad rzeką Pasłęką na Warmii oraz nad rzekami: Czarną Hańczą i Marychą na Pojezierzu Suwalskim. Konsekwentna ochrona gatunkowa bobrów przyczyniła się do stopniowego wzrostu ich liczebności. Naturalne migracje i introdukcje zwierząt sprowadzonych ze Związku Radzieckiego, jak również wysiłek naukowców z Polskiej Akademii Nauk oraz myśliwych Polskiego Związku Łowieckiego włożony w odbudowę tego gatunku, pozwoliły na utworzenie wielu małych, lokalnych stanowisk bobrowych. Dały one początek obecnej, wielotysięcznej populacji bobrów w naszym kraju. Ojcze, jeśli post, to tylko rybki.
W kwietniu trzyletnia młodzież opuszcza rodzinny rewir. Młode bobry rozpoczynają wędrówkę w poszukiwaniu partnera, aby założyć własną rodzinę. Bywa, że i młodsze bobrzęta są gwałtownie wypraszane przez własnych rodziców. Sieć hydrograficzna parku oferuje bobrom bardzo zróżnicowane środowiska, najczęściej są to jeziora i rzeki. Jednak duże zagęszczenie wigierskiej populacji bobrów wymusiło na zwierzętach opuszczenie obszarów zalesionych i zasiedlenie terenów otwartych. Budowane przez człowieka kanały i rowy melioracyjne ułatwiły im to zadanie. We współczesnym krajobrazie śródpolne stanowiska stanowią element łączący izolowane dotychczas populacje w zwartą całość. Na obszarze WPN-u kilka rodzin bobrowych przystosowało się do zmienionych warunków bytowania, zasiedlając rowy melioracyjne oraz niewielkie oczka wodne w krajobrazie rolniczym. Zdarzało się również, że stanowiska swoje zakładały w bezpośrednim sąsiedztwie osad ludzkich. Na drogę mój synu mogę dać Ci to i świetne geny. Ten teren jest już zajęty muszę szukać dalej. A mówili tatko, że mogę trafić w dziwne miejsca.
Wykapany ojciec. Ojoj synu, żeby zjeść młode gałązki, nie musisz wchodzić na drzewo. Na świat przychodzą młode bobrzęta. Mały bóbr potrafi pływać niemalże od momentu urodzenia. Nurkować potrafi jednak dopiero począwszy od drugiego, trzeciego tygodnia. Rodzice oraz młode z poprzedniego miotu opiekują się maleństwami, towarzysząc im w pierwszych wycieczkach poza żeremie lub norę. Podczas pierwszych podróży poza rodzinne gniazdo młode nurkują w podwodnym wejściu w obecności któregoś ze starszych członków rodziny. Bobrzęta spędzą w rodzinnym gnieździe 2 lata, zanim na trzecią wiosnę wyruszą, aby założyć własne rodziny. Młode osobniki po osiągnięciu dojrzałości rozrodczej przebywają zwykle kilkanaście kilometrów, aby się osiedlić. Jeżeli wszystko przebiegnie pomyślnie, bóbr dożyje 15-20 lat, rzadko więcej. Masz już dwa lata, mógłbyś zająć się rodzeństwem. Wydra to nie towarzystwo dla młodego bobra.
Bóbr jest zwierzęciem ziemnowodnym i swoją przestrzeń życiową urządza wokół zbiorników i cieków wodnych. Każda z rodzin broni swojego terenu i zasobów pokarmowych. Wszyscy członkowie rodziny znakują teren wydzielinami gruczołów usytuowanych w okolicy odbytu. Z błota, gnijącej roślinności oraz gałązek zwierzęta budują niewielkie kopczyki (10 cm wysokości), które są polewane wydzieliną rozpoznawalną przez wszystkich członków grupy. Zapach dostarcza właścicielom terenu, ich sąsiadom i wędrującym osobnikom informacji o rodzinie, jej liczebności, wieku, płci i gotowości samic do rozmnażania się. I wreszcie zapach przenosi informację, iż teren jest już zamieszkany, a nadchodzący obcy osobnik powinien zawrócić z drogi. Przy budowie tam i żeremi biorą udział wszyscy członkowie rodziny. To jest wasz plac zabaw i nauki - oczywiście uczymy się przez pracę. W bobrzej rodzinie wszyscy pracują. Kochanie, to zapach naszej rodziny - tygodniowy.
Praca nad zachowaniem bioróżnorodności jest wyczerpująca. Na terenie Wigierskiego Parku Narodowego środowiska zmodyfikowane przez bobry są wykorzystywane przez wiele innych gatunków zwierząt. Nagromadzenie materii organicznej w stawach bobrowych oraz spowolnienie przepływu wód sprzyjają rozwojowi wielu grup bezkręgowców wodnych, takich jak np. jętki, chruściki i muchówki. Te z kolei stanowią pożywienie dla ryb, płazów i ptaków. Obfitość ryb sprawia, iż środowisko życia bobra jest bardzo chętnie zasiedlane i odwiedzane przez wydrę, norkę, czaplę siwą, bociana czarnego i inne rybożerne gatunki zwierząt. Obecność wysepek, martwych drzew i innych naturalnie powstałych schronień, stwarza korzystne warunki gniazdowania dla ptaków, takich jak żuraw i kaczka krzyżówka. Trudno dostępny ekosystem stawu bobrowego zapewnia osłonę oraz pokarm licznym populacjom drobnych ssaków. Rozlewiska bardzo chętnie odwiedzane są też przez łosie, jelenie i dziki. Stawy bobrowe pełnią więc ważną rolę w zwiększaniu różnorodności przyrodniczej w całym zespole ekosystemów. Dobra, dobra, my i tak wiemy, że są tu ryby. Co? Fajne jest nasze jeziorko, ale czy szanowny Pan nie stanowi konkurencji pokarmowej?
Toaleta u bobrów to sprawa życia. Żyjemy w wodzie, więc toaleta futra ma szczególne znaczenie! Tnij młody, nie odbiorą nam chleba! Bóbr z wielką zręcznością posługuje się przednimi kończynami, kopiąc kanały i nory, czyszcząc futro, bawiąc się czy nawet zwijając zbyt duże liście, aby zmieściły mu się do pyska. Palce kończyn tylnych połączone są nieowłosionym fałdem skórnym. Chociaż podczas poruszania się w wodzie bóbr używa także ogona, właściwym napędem są właśnie jego tylne łapy. Bobry pływają stosunkowo wolno, ale wytrwale. Świetnie nurkują i są w stanie przebywać pod wodą przez 10 minut i dłużej. Podczas nurkowania otwory nosowe i słuchowe, jak również odbyt, zaciskają się. Zwierzę posiada trzecią, chroniącą oczy przezroczystą powiekę umożliwiającą mu dokładne widzenie pod wodą. Otwór gębowy zamykany jest przez owłosione wargi tuż przed siekaczami. Siekacze są najpotężniejszym narzędziem, jakim dysponuje bóbr. Dwa siekacze górne działają jak dźwignie w stosunku do siekaczy dolnych, co umożliwia bobrom ścinanie najtwardszych gatunków drzew.
Kochanie, po śniadaniu kopiemy dom. Czy mi się wydaje czy wejście do domu było pod wodą? W wysokich brzegach rzek i jezior bobry kopią nory, do których wejście znajduje się pod wodą. Ogólna długość nor jednej rodziny może przekraczać 50 m, osiągając w niektórych przypadkach 100 m. System nor może być piętrowy i posiadać kilka komór gniazdowych. Na obszarach pozbawionych wyższych skarp bobry budują żeremia. Z gałęzi uszczelnionych mułem bobry wznoszą kopiec o wysokości nawet do 3,5 m. Wyjście zawsze znajduje się pod wodą. Całe gniazdo sprawia wrażenie dwupoziomowego. Podłoga w przedsionku chatki usytuowana jest na poziomie wody i jest to miejsce, gdzie bóbr się suszy. Drugi poziom wyścielony jest suchymi wiórkami drewna, roślinnością i gałązkami służącymi zwierzętom za posłanie. Bobry utrzymują wnętrze swej chatki w czystości i regularnie przynoszą do żeremia nowe wiórki i gałązki. Domek bobrowy jest bezustannie powiększany i odbudowywany, zwłaszcza późną jesienią podczas przygotowania do zimy. Popatrz, chyba wkurzył się na ludzi, bo znów rozebrali tamę.
- Sadzenie lasu? - Jesteś głupią gęsią - to zapasy na zimę. Z nadejściem pierwszych przymrozków bobry zaczynają przygotowywać się do zimy. Coraz więcej czasu poświęcają na uszczelnianie tam oraz poprawianie konstrukcji żeremi i nor. Transportują więc muł oraz gałęzie, którymi reperują uszkodzone części swoich budowli. Szczególnie duży wysiłek wkładają w przygotowanie podwodnej spiżarni na zimę. Aby zdobyć gałęzie najsmaczniejszych gatunków drzew i krzewów, udają się czasem na dalekie wędrówki. Ścinają wówczas rośliny drzewiaste, a następnie transportują gałęzie w pobliże wejść do gniazd, w których będą spędzać zimę. Przyniesiony materiał zatapiają i będą z niego korzystały aż do wyczerpania zgromadzonych zapasów. W spiżarni takiej może znaleźć się nawet 50 m³ gałęzi różnych gatunków drzew i krzewów. Nie ma jak transport wodny! Gdzie kolega ściął te delicje?
Wolisz Wacka? - to niech mnie przejadą Obecnie teren parku zamieszkuje około 160 bobrów. Taka liczba sprawia, że wigierską populację zaczynają nękać zjawiska charakterystyczne dla populacji przegęszczonych - wzrost konkurencji i związane z tym migracje, co w konsekwencji prowadzi do zwiększenia śmiertelności wśród bobrów. Przy licznych kontaktach międzyosobniczych zwiększa się śmiertelność ze względu na większy stopień zapasożycenia populacji. Pasożyty wewnętrzne (przywry) mają duży wpływ na osłabienie osobników i padnięcia. Innymi rejestrowanymi na terenie parku przyczynami śmiertelności są: uwięzienie pod lodem, kolizje z pojazdami oraz zagryzienia w wyniku walk międzyosobniczych o areały rodzinne. Naturalna redukcja populacji bobrów w parku przez drapieżniki jest niewielka, choć notowane były przypadki zagryzienia całych rodzin bobrów przez wilki. Walka o... Na przywry i wszelkie schorzenia - bracie - najlepsza lewatywa.
Oj kochanie, choinka miała być na wigilię. Wbrew ogólnie utartym opiniom bobry nie zasypiają na zimę. Zebrane jesienią zapasy pokarmu pozwalają na mniejszą aktywność zwierząt i związane z tym wydatki energetyczne. Życie bobrów zimą toczy się pod lodem, gdzie panują w miarę łagodne warunki termiczne. Gdy temperatura spada poniżej 0ºC i woda zamarza, bobry przechodzą na 26 29-godzinny rytm biologiczny z przedłużonym do 20 godzin snem i skróconą fazą aktywności. Przy mrozie 10ºC bobry niechętnie wychodzą na powierzchnię. Na powierzchni lodu możemy je obserwować głównie wtedy, gdy temperatury są dodatnie. Zimą młode są mniej aktywne i dłużej niż bobry dorosłe pozostają w żeremiu lub norze. Jednak gdy wyczerpią się zapasy w zimowych magazynach żerowych, zarówno młode bobry, jak i ich rodzice opuszczą bezpieczne kryjówki, aby poszukać żeru na porośniętych roślinnością drzewiastą brzegach rzek i jezior. - Tato, chyba wszystkie ryby chcą oddychać naszym powietrzem. - Odsuńcie się, muszę iść na obiad. Lodowata przyjaźń.
Kalendarz wydano w ramach realizacji projektu pt. Kwartalnik Wigry jako narzędzie edukacji mieszkańców Wigierskiego Parku Narodowego i jego okolic zaplanowanego do realizacji w latach 2009-2012. Celem projektu jest kształtowanie świadomości ekologicznej i podnoszenie poziomu wiedzy przyrodniczej mieszkańców terenu Wigierskiego Parku Narodowego i jego otuliny oraz mieszkańców powiatów: augustowskiego, sejneńskiego, suwalskiego. Projekt uzyskał dofinansowanie w konkursie 6/2008, pt. Działania edukacyjne skierowane do społeczności lokalnych na obszarach chronionych, w ramach działania 5.4. Kształtowanie postaw społecznych sprzyjających ochronie środowiska, w tym różnorodności biologicznej. Natura 2000 to program utworzenia w krajach Unii Europejskiej wspólnego systemu (sieci) obszarów objętych ochroną przyrody. Podstawą prawną tworzenia sieci Natura 2000 jest dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 roku w sprawie ochrony dzikich ptaków i dyrektywa Rady 92/43/ EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, które zostały transponowane do polskiego prawa, głównie do ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Celem programu jest zachowanie określonych typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków, które uważa się za cenne i zagrożone w skali całej Europy i wymienia się w załącznikach dyrektyw. W ramach programu wyznacza się tzw. obszary specjalnej ochrony ptaków (OSOP) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOOS), na których obowiązują specjalne regulacje prawne. Obszar Wigierskiego Parku Narodowego stanowi część SOOS Ostoja Wigierska (PLH200004) oraz OSOP Puszcza Augustowska (PLB200002). Wigierski Park Narodowy Krzywe 82, 16-402 Suwałki Tel. +48 87 56 32 540, fax. +48 87 56 32 541 www.wigry.win.pl, e-mail: wigry_pn@su.onet.pl Wigierski Park Narodowy 2011 Druk: ABAKUS, e-mail: abakus@abakus-dtp.pl Opracowanie graficzne: Tomasz Brząkała Nakład: 2000 egzemplarzy ISBN: 978-83-88344-95-4 Egzemplarz bezpłatny Fotografie: Małgorzata Januszewicz, Wojciech Misiukiewicz Rysunki: Tadeusz Markos Opracowanie tekstu: Tadeusz Markos, Wojciech Misiukiewicz, Elżbieta Perkowska Konsultacje: Joanna Górecka, Maciej Kamiński, Jacek Łoziński Redakcja: Wojciech Misiukiewicz Korekta: Anna Ambrosiewicz Koordynator projektu Kwartalnik Wigry jako narzędzie edukacji mieszkańców Wigierskiego Parku Narodowego i jego okolic : Joanna Adamczewska