Białystok 2018.04.22 dr hab. Joanna M. Moczydłowska, prof. PB Katedra Organizacji i Zarządzania Wydział Inżynierii Zarządzania Politechnika Białostocka Recenzja rozprawy doktorskiej Efektywność metod diagnozy ryzyka personalnego i jej percepcja napisanej przez panią mgr inż. Justynę Dudek pod kierunkiem naukowym pani prof. dr hab. Anny Lipki oraz promotora pomocniczego pani dr Małgorzaty Król Temat pracy oceniam jako aktualny, interesujący poznawczo i stosunkowo rzadko podejmowany przez polskich przedstawicieli nauk o zarządzaniu, co nadaje mu walor oryginalności. Recenzowana dysertacja minimalizuje lukę badawczą w zakresie oceny efektywności metod i technik diagnozy ryzyka personalnego. Praca doktorska liczy 288 stron (w tym ok. 30 stron to załączniki zawierające dokumentację z przeprowadzonych badań). Składa się ze wstępu, czterech rozdziałów, zakończenia, bibliografii oraz spisu tabel i rysunków. Struktura jest względnie harmonijna, choć trzeba zauważyć, że liczba podrozdziałów w poszczególnych rozdziałach jest zróżnicowana: w rozdziale trzecim treść została podzielona na cztery podrozdziały, a w rozdziale czwartym aż na siedem. Rozdziały kończą się podsumowaniem, co uważam za zabieg bardzo wartościowy. Metodyczne aspekty recenzowanej pracy Przedmiotem badań prezentowanych w recenzowanej rozprawie są metody i techniki oceny ryzyka personalnego scharakteryzowane w normie PN-EN 31010:2010. Celem pracy jest określenie najefektywniejszych metod i technik diagnozy ryzyka personalnego. Autorka wskazuje (s. 6), że głównym obszarem badań są organizacje wiedzy, w których jak trafnie 1
zauważa ryzyko związane z kapitałem ludzkim w największym stopniu przekłada się na ich wartość. Uszczegółowienie celów rozprawy doprowadziło Doktorantkę do wyodrębnienia celu teoretycznego, metodycznego oraz utylitarnego. Sama konwencja takiego podziału jest poprawna. Hipoteza główna sformułowana w pracy (s. 7) brzmi: Metody normy PN-EN 31010:2010 cechuje zróżnicowany stopień przydatności do analizy albo do analizy i oceny poziomu ryzyka personalnego. Na bazie treści hipotezy głównej wyodrębniono pięć hipotez szczegółowych. Ich weryfikacji służy pogłębiona analiza literatury problemu oraz badania kwestionariuszowe (ankieta). Ocena merytoryczna W rozdziale pierwszym Charakterystyka i znaczenie ryzyka personalnego pani mgr inż. Justyna Dudek przedstawiła wyniki analizy literatury problemu. Dokonała próby systematyzacji definicji i rodzajów ryzyka wskazując jego treściową odmienność od niebezpieczeństwa, zagrożenia czy niepewności. Wartościowym elementem tej części pracy jest identyfikacja różnic i podobieństwa w definiowaniu ryzyka z uwzględnieniem wyodrębnionych przez Doktorantkę kryteriów (np. sposób postrzegania, skutki, przewidywalność konsekwencji, rodzaje szkód) oraz sformułowanie własnej definicji ryzyka (s. 19). Na tle koncepcji ryzyka ukazane zostało ryzyko personalne: jego liczne definicje oraz ujęcia modelowe. Wyeksponowano znaczenie ryzyka personalnego w kontekście zmian zachodzących na rynku pracy, zwłaszcza zmian powiązanych ze zjawiskami demograficznymi, a także megatrendów zachodzących w gospodarce. Trafnie usystematyzowano jego rodzaje. Nowatorskim elementem jest wykorzystanie do analizy ryzyka personalnego stosunkowo rzadko wykorzystywanej w naukach o zarządzaniu metodyki analogii. Mimo że rozdział pierwszy ma charakter głównie kompilacyjny, należy podkreślić, że Doktorantka nie tylko referuje dorobek przedstawicieli nauk o zarządzaniu na temat ryzyka personalnego, ale również systematyzuje tę wiedze proponując własne, autorskie typologie ryzyka personalnego według takich kryteriów, jak źródła powstawania, składowe kapitału ludzkiego oraz etapy relacji pracownika i organizacji. Rozdział pierwszy kończy krótkie podsumowanie. Pozostawia ono pewien niedosyt: brakuje wskazania luk badawczych oraz dalszych pożądanych kierunków badań w obszarze ryzyka personalnego i zarządzania nim. 2
W rozdziale drugim zaprezentowano polską normę PN-EN 31010:2010 pod kątem możliwości jej wykorzystania do diagnozy ryzyka personalnego. Rozdział ten otwiera przegląd metod oceny ryzyka. Pani mgr inż. Justyna Dudek wskazuje na podobieństwa oraz różnice opracowanych typologii. Jednocześnie uzasadnia (s. 57) przyjęcie polskiej normy PN-EN 31010:2010 jako dokumentu zawierającego najbardziej wyczerpujące ujęcie oraz charakterystykę metod oceny ryzyka. Szczegółowo charakteryzuje metody przeglądowe, wspomagające, scenariuszowe, funkcyjne, statystyczne oraz kontroli i oceny ujęte w przywoływanej normie, a także przykłady ich wykorzystania. Przeprowadzony przez Autorkę wywód kończy się konstatacją, że w większości przypadków mogą one być z powodzeniem wykorzystane do identyfikacji, analizy oraz oceny ryzyka personalnego. Autorka trafnie identyfikuje również te metody i techniki zawarte w normie PN-EN 31010:2010, które z różnych powodów nie mają zastosowania w odniesieniu do ryzyka personalnego. Rozdział trzeci nosi tytuł Analiza i ocena efektywności metod i technik diagnozy ryzyka personalnego oraz wyniki jej zastosowania. Jako cel tej części pracy Autorka wskazuje wykazanie różnic w efektywności poszczególnych metod diagnozy leżących zarówno po stronie nakładów jak i efektów. Prezentuje rezultaty pogłębionej analizy istoty efektywności uwzględniając perspektywę prakseologiczną, ekonomiczną i właściwą dla nauk o zarządzaniu. Na tym tle przeprowadza wywód dotyczący efektywności metod diagnozy ryzyka personalnego normy PN-EN 31010:2010, który kończy autorską typologią nakładów oraz efektów. Identyfikuje również determinanty efektywności badanych metod. Za szczególnie ważne, również w wymiarze utylitarnym, uważam podjęcie przez panią mgr inż. Justynę Dudek próby udzielenia odpowiedzi na pytanie o możliwość kształtowania efektywności metod i technik diagnozy ryzyka personalnego przez ekonomizację działań w tym zakresie (s. 150). Rozdział czwarty poświęcono na prezentację percepcji przydatności i efektywności metod i technik diagnozy ryzyka personalnego przez ekspertów. Autorka rozpoczyna od systematyzacji wiedzy na temat percepcji jej istoty, uwarunkowań i metod poznania. Percepcja jest zagadnieniem analizowanym z różnych perspektyw badawczych, w tym także psychologii, jednak Doktorantka bardzo konsekwentnie tej perspektywy unika bazując głównie na źródłach z zakresu metodologii badań naukowych. Takie podejście pozostawia pewien niedosyt, choć jednocześnie trzeba uznać pełne prawo Doktorantki do takie postępowania badawczego. W rozdziale czwartym Autorka przedstawia postępowanie badawcze (konstruowanie kwestionariusza ankiety, dobór badanej próby ekspertów) prowadzące do sprawdzenia prawdziwości hipotez sformułowanych we wstępie dysertacji. Narzędzie badań zostało 3
doprecyzowane na podstawie badań pilotażowych o zasięgu ogólnopolskim. Warto podkreślić staranny dobór badanej próby przeprowadzony z zachowaniem zasady staranności metodycznej. Uwaga ta dotyczy zarówno badań pilotażowych, jak i badań właściwych. Należy w tym miejscy wyrazić żal, że tak duży nakład pracy związany z wyłanianiem badanej próby zakończył się pełnym udziałem w badaniach tylko 18 ekspertów. Nie podważa to wartości badań, ale jednak uniemożliwia poddanie wyników analizie statystycznej oraz ogranicza prawo do sformułowania daleko idących wniosków. Wnioski zawarte w zakończeniu są logiczne, wewnętrznie spójne, dobrze udokumentowane w treści pracy. Mają również walor praktyczny, ponieważ mogą zostać wykorzystane do doskonalenia procesu diagnozowania ryzyka personalnego w zgodzie z zasadami efektywności oraz do kształtowania efektywności danej metody/ techniki. Uwagi krytyczne W opisie celów pracy Autorka używa takich pojęć, jak analiza (np. analiza ( ) istniejących definicji, analiza stopnia przydatności metod ) oraz przedstawienie (np. przedstawienie typologii ryzyka ). Analiza jest metodą, a nie celem sama w sobie. Podobnie przedstawienie powinno służyć jakiemuś celowi, a nie być traktowane jako cel. Celem może być systematyzacja wiedzy, jej krytyczna ocena, identyfikacja luki badawczej, a nie samo przedstawienie. Doktorantka szczegółowo opisuje metodykę doboru osób objętych badaniami, jednak mam wątpliwości, ilu ostatecznie było respondentów. W części Charakterystyka badanych (s. 206) w tabeli 4.4 pani mgr inż. Dudek pisze, że na udział w badaniu zgadzają się 264 osoby. Na stronie 217 czytamy, że badaniami objęto 87 osób (badania pilotażowe i właściwe łącznie). Na stronie 281 znajdujemy informację, że w pierwszej części badania wzięło udział 38 osób, a w drugiej tylko 6 respondentów. Z kolei na stronie 233 pojawia się informacja, że podstawą weryfikacji hipotezy była opinia 18 ekspertów. W pracy doktorskiej uzasadnione jest oczekiwanie, aby tak kluczowa informacja jak wielkość badanej próby podana była w sposób precyzyjny i jednoznaczny. Ten element recenzowanej rozprawy tych kryteriów nie spełnia. Autorka dysertacji jest świadoma ograniczeń aplikacyjnych uzyskanych wyników badań (s. 236), jednak wątek ten jest, w mojej ocenie, godny poszerzenia i pogłębienia. 4
Ocena wykorzystanych źródeł Bibliografia zawarta w recenzowanej pracy jest bogata, w większości aktualna i trafnie dobrana. Wyraźnie dominuje literatura polskojęzyczna. Doktorantka wykorzystała łącznie 227 źródeł, w tym 15 to źródła internetowe. Około 5% wszystkich pozycji bibliograficznych stanowi literatura niemiecko- i anglojęzyczna. Aspekty formalne, językowe i edycyjne Praca jest napisana ładną polszczyzną. Jest bardzo staranna pod względem formalnym i edycyjnym. Zarówno technika robienia przypisów do źródeł, opis tabel, jak i sposób przygotowania załączników są w pełni zgodne ze standardami pisania prac naukowych. Problemy do uwzględnienia w trakcie publicznej obrony pracy 1. Czy istnieje zależność (a jeśli tak, jaka) między zmiennymi takimi jak: wielkość organizacji, czas funkcjonowania na rynku, branża, w której działa organizacja, jej forma prawna, a zalecanymi dla tej organizacji metodami diagnozy ryzyka personalnego? 2. Jakie wyzwania dla zarządzania ryzykiem personalnym wynikają ze zmian w gospodarce określanych mianem rewolucji 4.0? Wniosek końcowy Tematyka recenzowanej rozprawy doktorskiej została wybrana trafnie i mieści się w obszarze nauk o zarządzaniu. Zawiera treści nowe, oryginalne, empirycznie weryfikowalne. Podjęta problematyka ma charakter naukowy. Autorka potwierdziła swoją wiedzę teoretyczną na temat zarządzania ryzykiem personalnym ze szczególnym uwzględnieniem diagnozy tego ryzyka, w tym oceny efektywności metod diagnozy, a także udowodniła umiejętność prowadzenia samodzielnej pracy badawczej. Dysertacja spełnia warunki stawiane rozprawom 5
doktorskim, dlatego wnioskuję o jej dopuszczenie do publicznej obrony na Wydziale Ekonomii Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach. Białystok 2018.04.20 dr hab. Joanna M. Moczydłowska, prof. PB 6