Koncepcja i wykorzystanie kutrów pościgowych typu Szkwał przez wojska ochrony pogranicza w drugiej połowie XX wieku 3

BIENIECKI Ireneusz 1 SZKURŁAT Izabela 2 Koncepcja i wykorzystanie kutrów pościgowych typu Szkwał przez wojska ochrony pogranicza w drugiej połowie XX wieku 3 WSTĘP Próby utworzenia Służby Morskiej Wojsk Ochrony Pogranicza (WOP) podjęto już w 1946 r. Jej organizatorem był przedwojenny oficer Marynarki Wojennej (MW) kmdr por. Roman Somnicki, który doprowadził do powstania flotylli jednostek pływających w Gdańskim Oddziale WOP nr 12 [15, s. 57-62]. W jej skład wchodziło początkowo kilka motorówek i kuter motorowy HEL. W lutym 1948 r. w strukturze tej jednostki funkcjonowało już 13 jednostek pływających w tym ścigacz HEL, 9 motorówek ciężkich i 3 lekkie. W końcowym okresie funkcjonowania formacja WOP dysponowała stosunkowo dużą liczbą własnych jednostek pływających jednak do 1991 r., pomimo opracowania licznych planów zmierzających do zwiększenia stanu posiadania jednostek pływających pod zieloną banderą, udało się je zrealizować tylko w niewielkim zakresie. Decydowały o tym głównie: niewielkie środki finansowe, skomplikowane procedury wdrażania jednostek do produkcji, a także ograniczony potencjał produkcyjny krajowych stoczni okrętowych. Wprowadzenie do eksploatacji w nadmorskich BWOP nowoczesnych kutrów pościgowych stanowiło zatem duży krok w doskonaleniu ochrony granicy morskiej. 1. STAN I DZIAŁALNOŚĆ JEDNOSTEK PŁYWAJĄCYCH SŁUŻBY MORSKIEJ WOP DO ROKU 1976 Na początku lat 50. - 23 jednostki pływające z 16. Brygady WOP (BWOP w Gdańsku) przekazano do sąsiednich brygad tej formacji z tej liczby 16 otrzymało przydział do Świnoujścia a 7 do Darłowa. W Gdańsku pozostało 14 jednostek pływających i 4 łodzie motorowe. W pierwszej połowie lat 60. wszystkie trzy dywizjony Okrętów Pogranicza (dop w Świnoujściu, Kołobrzegu i Gdańsku) funkcjonujące w strukturach nadmorskich BWOP (w Szczecinie, Koszalinie i Gdańsku) dysponowały łącznie 96. jednostkami pływającymi różnych typów. Największą liczbą jednostek dysponował dop w Świnoujściu 40 jednostek, dop w Gdańsku posiadał 39 jednostek, a dop w Kołobrzegu 17 [18, s. 56-67]. Według stanu z początku 1965 r. cała Służba Morska WOP posiadała ogółem 85 jednostek pływających różnych typów. Wśród nich było: 35% - łodzi motorowych t. M-14, 24,7% - kutrów t. 361, 15,3% - okrętów t. OP. Z ogólnej liczby 85. (100 %) jednostek najwięcej było zgrupowanych w: Kaszubskim dop w Gdańsku 43,5%, Pomorskim dop w Świnoujściu 37,6%, Bałtyckim dop w Kołobrzegu 18,8%. Tab. 1. Stan jednostek pływających Służby Morskiej WOP na początku 1965 r. [4, s. 7] Lp. Typ jednostki PdOP (Świnoujście) Dywizjon OP BdOP (Kołobrzeg) KdOP (Gdańsk) Razem jednostek pływających Odsetek jednostek pływających 1 Instytut Bezpieczeństwa Narodowego, Akademia Pomorska w Słupsku, ul. Arciszewskiego 22D, 76-200 Słupsk 2 Instytut Bezpieczeństwa Narodowego, Akademia Pomorska w Słupsku, ul. Arciszewskiego 22D, 76-200 Słupsk 3 Artykuł recenzowany 1569

1 Łodzie motorowe t. M-14 17 7 6 30 35,3 2 Kutry t. 361 3-18 21 24,7 3 Okręty t. OP 3 7 3 13 15,3 4 Kutry rzeczne 7 - - 7 8,2 5 Jedn. pomocnicze t. DP 1 1 1 3 3,5 6 Kutry portowe - - 3 3 3,5 7 Jachty - 1 2 3 3,5 8 Kutry przewozowe - - 2 2 2,3 9 Motorówki spacerowe - - 1 1 1,2 10 Stacje nurków - - 1 1 1,2 11 Warsztaty pływające 1 - - 1 1,2 Ogółem jedn. pływających 32 16 37 85 100 Odsetek ogółu jednostek pływających 37,6 18,8 43,5 100 W sezonie letnim, w skali każdego miesiąca, do zadań granicznych na całym Wybrzeżu wykorzystywano nawet kilkadziesiąt jednostek pływających z nadmorskich BWOP w ciągu doby. Np. w lipcu 1965 r. tylko z jednego dop w Gdańsku na odcinku ochranianym przez Kaszubską BWOP pełniło służbę 11 jednostek pływających. Były one przeznaczone do realizacji następujących zadań: zabezpieczenia tzw. prostej Hel Jantar w nocy od godz. 20.00 do 6.00-2 okręty t. KP (postój w Helu oraz w okresie dnia od godz. 6.00 do 20.00-1 okręt t. KP), w dyżurze do interwencji - 1 okręt t. KP we Władysławowie, w dyżurze do interwencji - 1 okręt t. KP w Łebie, w dyżurze do interwencji - 1 okręt t. OP w porcie Gdańsk - Westerplatte z dop Gdańsk, przewozu elementów służby granicznej - 1 jednostka t. M-80 w bport WOP Gdynia i 1 jednostka t. KP w bport WOP Gdańsk, przewozu elementów służby na Jeziorze Łebsko - 1 jednostka t. M-56, przewozu oficerów kontrolerów - 1 jednostka t. M-56 w bport WOP Gdańsk, przewozu osób przez kanał portowy -1 jednostka t. KP-21 w porcie Gdańsk [7, s. 1-2]. Istotnym elementem systemu ochrony granicy pozostawała służba kutrów rozpoznawczych, która była najbardziej powiązana z brzegową służbą obserwacji i radiolokacyjnego (r./lok.) dozoru strażnic nadmorskich. Realizowały ją głównie załogi znajdujących się na wyposażeniu strażnic kutrów rozpoznawczych (KR) o napędzie strugowodnym t. JESION, które wprowadzono do eksploatacji w ochronie granicy w latach 1973-1975. Ogółem na stanie nadmorskich strażnic WOP znajdowało się w tym czasie 30 kutrów tego typu. Zgodnie z Regulaminem Służby Granicznej. Cz. 2. Ochrona granicy morskiej, który zatwierdzono i wprowadzono do użytku 9 września 1970 r. przybrzeżne kutry rozpoznawcze WOP były przeznaczone w szczególności do: wykonywania zadań interwencyjnych na morzu terytorialnym, rozpoznawania i identyfikowania nierozpoznanych jednostek pływających (celów) na morzu terytorialnym, kontroli czujności pełnienia służby przez elementy na POWT, przewozu elementów do miejsc pełnienia służby [14, s. 77-78]. W połowie 1971 r. na najbardziej zagrożonym przestępczością graniczną środkowym Wybrzeżu ochranianym przez Bałtycką BWOP funkcjonowały dwie przystanie na plażach dla przybrzeżnych KR. Znajdowały się one w m. Ustronie Morskie i Mielno. Bazy te pozwalały na właściwe rozmieszczenie KR i rozwiązywały problem ich wykorzystania na środkowym odcinku brygady. Zastosowanie urządzeń służących do wodowania pozwalało na wykorzystanie tych jednostek do działań granicznych z otwartych plaż, w ciągu 10-15 min od chwili zarządzenia alarmu [8, s. 1]. Kutry o napędzie strugowodnym posiadały dobre właściwości morskie, pełną niezatapialność, dzielność pływania na fali do 4 ºB, uzyskiwały maksymalną prędkość do 25 w, miały małe zanurzenie (0,30 m), co umożliwiało pływanie po płytkich wodach i dobijanie w każdym miejscu do plaż nadmorskich. W połowie 1972 r. na odcinku środkowego Wybrzeża (Bałtycka BWOP) do zabezpieczenia granicy wykorzystywano ogółem 15 jednostek pływających, które znajdowały się w dyspozycji 1570

strażnic nadmorskich. Wśród nich było 13 KR t. JESION i 2 kutry rozpoznawcze t. KR 70. Rozmieszczenie ich w poszczególnych pododdziałach przedstawiało się następująco: strażnica Łeba - etat 2, stan faktyczny 2, strażnica Ustka - etat 3, stan faktyczny 3, strażnica Darłowo - etat 3, stan faktyczny 4, strażnica Mielno - etat 3, stan faktyczny 1, strażnica Kołobrzeg - etat 3, stan faktyczny 5. Bałtycka BWOP posiadała szczegółowo opracowany i zatwierdzony roczny plan eksploatacji kutrów, zgodnie z którym na każdy kuter przydzielono 150 mtg (do końca lipca wykorzystano średnio po 70 motogodzin (mtg). Według oceny dowództwa jednostki i kadry strażnic posiadana ilość jednostek pływających była niezbędna do właściwego zabezpieczenia ochrony granicy. Komisja Dowództwa WOP wykorzystanie kutrów uznała jako dobre były one eksploatowane w sposób oszczędny i rozważny. W zakresie form pełnienia służby granicznej, pozytywnie oceniono fakt stosowania w większym stopniu dyżurów kutrów w portach, z natychmiastową gotowością do wypłynięcia. Natomiast dozory na morzu realizowano w miarę uzasadnionych potrzeb. Pozytywnie oceniono miejsca przeznaczone do bazowania kutrów. Przystanie były dobrze zagospodarowane i zapewniały bezpieczny postój jednostek pływających. Stworzono też niezbędne warunki do zakwaterowania stanu etatowego grup kutrów, dzięki czemu kutry utrzymywano w stałej gotowości do działań w ochronie granicy. Jednak ze względu na brak stałej lokalizacji i brak typowych pomieszczeń służących do zakwaterowania załóg bazy te traktowano jako tymczasowe. Za najlepiej urządzoną przystań uznano miejsce bazowania w Kołobrzegu [7, s. 1-3]. Kutry te ze względu na swoje walory oraz ścisłe współdziałanie ze służbą Punktów Obserwacji Wzrokowo-Technicznej (POWT) WOP były środkiem bardzo efektywnym w ochronie granicy. Np. w 1974 r. na 5 przypadków ucieczek przestępców granicznych z Polski (9 osób) wszystkie zlikwidowano przy użyciu KR. Natomiast w 1975 r. na 3 przypadki ucieczek (4 osoby), 2. zlikwidowano przy wykorzystaniu kutrów, a w 1. uczestniczył okręt Morskiej Brygady Okrętów Pogranicza (MBOP), który przejął od rybaków, zatrzymanego przez nich przestępcę na pełnym morzu [9, s. 5-6]. W połowie 1984 r. w ochronie środkowego Wybrzeża odcinek (Bałtyckiej BWOP) wykorzystywano do służby granicznej łącznie 11 kutrów strugowodnych t. KR-70S, które zgrupowano w trzech bazach kutrów w: Kołobrzegu, Darłowie i Ustce. Baza kutrów w Kołobrzegu (dca sierż. sztab. Piotr Stokłosa). Załogi kutrów były obsadzone zgodnie z etatem i przebywały w bazie. Pomieszczenia socjalne i podręczne magazynki utrzymywano w odpowiednim stanie (czysto i schludnie). Średnio w lipcu i sierpniu 1984 r. w każdej dobie przypadały na 1 kuter ok. 4 godz. służby granicznej. Ze względu na dość trudne warunki hydrometeorologiczne kutry eksploatowano z małą intensywnością. Jednak działalność tych jednostek w poszczególnych przypadkach oceniono jako uzasadnioną i podyktowaną potrzebami wyjaśniania celów oraz pełnienia służby dozoru. Kutry na terenie przystani zabezpieczono przed uprowadzeniem poprzez (zamaskowane) rozłączenie w instalacji elektrycznej każdej jednostki oraz przez całodobowy posterunek graniczny [10, s. 1-2]. Tab. 2. Wykorzystanie kutrów do służby granicznej z bazy w Kołobrzegu w miesiącach letnich 1984 r. [10, s. 1] Numer kutra Czas służby granicznej w miesiącu (w godzinach) Razem Odsetek ogółu maj czerwiec lipiec godzin służby godzin W-00096 3,4 36,2 14,1 39,6 13,8 W-00102 19,8 18,8 20,9 59,5 20,7 W-00106 8,9 23,6 19,2 32,5 11,3 W-00107 13,8 36,3 21,8 71,9 25,1 Ogółem godzin służby 45,9 114,9 126 286,8 100 Odsetek godzin 16 40,1 43,9 100 1571

Na podstawie powyższego zestawienia można uznać, że w bazie kutrów w Kołobrzegu jednostki pływające najintensywniej wykorzystywano w czerwcu i lipcu, kiedy panowały sprzyjające warunki pogodowe, a temperatura wody wysoka. Obciążenie każdego z kutrów służbą graniczną w 3 miesiącach letnich utrzymywało się na poziomie od 32,5 do 71,9 godz. Baza kutrów w Darłowie (dca st. sierż. Ferdynand Fiedukowicz). Baza posiadała 3 kutry strugowodne oraz 1 t. SMK wykorzystywany do celów szkoleniowych. Kutry utrzymywano we właściwym stanie technicznym, a załogi były obsadzone zgodnie z etatem. Warunki socjalno - bytowe załóg oceniono jako dobre, a personel kutrów przebywał cały czas na terenie bazy. Przeciętnie w ciągu 3 miesięcy letnich przypadało na jedne kuter od 35,6 do 78,5 godz. służby granicznej. Wykorzystanie kutrów do służby w poszczególnych przypadkach uznano za uzasadnione i określone sytuacją operacyjną na odcinku strażnicy Tab. 3. Wykorzystanie kutrów do służby granicznej z bazy w Darłowie w miesiącach letnich 1984 r. [10, s. 2-3] Numer kutra Czas służby granicznej w miesiącu (w godzinach) Razem Odsetek ogółu maj czerwiec lipiec godzin służby godzin W-00093 17,8 21 20 58,8 24,8 W-00094 21 17,5 25,5 64 27 W-00101 20 29 29,5 78,5 33,1 W-00081 8,5 15,5 11,6 35,6 15 Ogółem godzin służby 68,3 83 86,6 236,9 100 Odsetek godzin 28,4 35 36,6 100 W oparciu o powyższe zestawienia można zauważyć, że w bazie kutrów w Darłowie podobnie jak w Kołobrzegu - jednostki pływające najintensywniej wykorzystywano w czerwcu i lipcu. Baza kutrów w Ustce (dca st. sierż. Stanisław Rugała). Baza dysponowała trzema kutrami strugowodnymi. Również i tu kutry utrzymano w należytej sprawności technicznej i czystości, a załogi były obsadzone zgodnie z etatami. Średnio w czerwcu i lipcu w każdej dobie na kuter przypadało ok. 2,5 godz. służby granicznej. Wykorzystanie KR do służby w poszczególnych przypadkach oceniono jako uzasadnione. Tab. 4. Wykorzystanie kutrów do służby granicznej z bazy w Ustce w miesiącach letnich 1984 r. [10, s. 4] Numer kutra Czas służby granicznej w miesiącu (w godzinach) Razem Odsetek ogółu maj czerwiec lipiec godzin służby godzin W-00099 16,9 22,2 34,5 73,6 40,3 W-00103 10,2 19,1 16,4 45,7 25 W-00104 16,2 16,1 30,9 63,2 34,6 Ogółem godzin służby 43,3 57,4 81,8 182,5 100 Odsetek godzin 23,7 31,4 44,8 100 Również powyższe zestawienie potwierdza, że w bazie kutrów w Ustce - podobnie jak w Kołobrzegu i Darłowie - jednostki pływające najintensywniej eksploatowano w czerwcu i lipcu, kiedy warunki pogodowe były najbardziej sprzyjające, a temperatura wody wysoka. Obciążenie każdego z kutrów służbą graniczną w bazie w Ustce, w trzech miesiącach letnich, utrzymywało się na poziomie od 45,7 do 73,6 godz. Statystycznie najwięcej godzin służby granicznej na każdą jednostkę pływającą tego typu w poszczególnych bazach przypadało w tych miesiącach na: Kołobrzeg 71,7 godz. służby na kuter, Ustka 60,8 godz. na kuter, Darłowo 59,2 godz. na kuter. 2. KONCEPCJA I WYKORZYSTANIE KUTRÓW POŚCIGOWYCH TYPU SZKWAŁ Sytuacja związana z eksploatacją kutrów strugowodnych skomplikowała się z chwilą poszerzenia w 1976 r. polskiego morza terytorialnego z 3 do 12 Mm. Zaistniały stan rzeczy spowodował znaczne powiększenie obszaru morza podlegającego ochronie i wymagał wprowadzenia na wyposażenie 1572

nadmorskich jednostek WOP nowych kutrów, o lepszych parametrach technicznych, dużej prędkości pościgowej i dobrych właściwościach morskich. Plany budowy nowych jednostek pływających dla potrzeb WOP zakładały w niedalekiej perspektywie zastąpienie nimi dotychczas eksploatowanych kutrów strugowodnych. Już w połowie lat 70. XX w. Dowództwo WOP poczyniło kroki zmierzające do zrealizowania planów posiadania własnych, nowocześniejszych jednostek pływających w nadmorskich BWOP. Potrzeby w tym zakresie motywowano następująco: ( ) niezbędnym będzie posiadanie w dyspozycji brygad nadmorskich uniwersalnych, szybkich jednostek pływających niezbędnych do wykonywania zadań interwencyjno-pościgowych zarówno na wodach przybrzeżnych jak i na morzu pełnym ( ). Konieczność ta wynikała z przeprowadzonej oceny istniejącej sytuacji w tym zakresie. Pozostające wówczas na wyposażeniu nadmorskich BWOP kutry rozpoznawcze o napędzie strugowodnym, z powodu małych gabarytów, ograniczonego zasięgu pływania oraz stosunkowo niewielkiej prędkości (max. do 25 w), przy wzrastających zadaniach były coraz mniej przydatne do ochrony granicy morskiej. Przewidywano, że kutry te do 1980 r. ulegną naturalnemu zużyciu w wyniku eksploatacji. Sprawę budowy nowych kutrów pełnomorskich dla potrzeb WOP zaaprobowało kierownictwo MSW i 29 grudnia 1975 r. i ujęto ją w zatwierdzonym do realizacji dokumencie Kierunki doskonalenia ochrony granic i działalności WOP do 1980 r. Na podstawie przeprowadzonej analizy potrzeb ilościowych zgłoszono do budowy 32 kutry pościgowo rozpoznawcze [10, s. 2]. W grudniu 1983 r. Stocznia WISŁA w Gdańsku w oparciu o założenia techniczne opracowane przez Dowództwo WOP zbudowała prototyp kutra t. SZKWAŁ, o następujących parametrach taktyczno-technicznych: wyporność - 21 t, prędkość max. - 37 w, dł. - 11,67 m, szer. - 4,56 m, autonomiczność pływania - 3 doby, rejon pływania - 50 Mm, napęd - dwa silniki t. M 50F8 o mocy nominalnej 1.200 KM, załoga - 5 osób, uzbrojenie - 1 PKM, radiostacja - t. R-309 i radiotelefon R-2432, stacja r./lok. - 1 szt. t. SRN-206 [14, s. 1-2]. W związku z wcielaniem do służby granicznej jednostek t SZKWAŁ zaszła potrzeba umiejscowienia ich załóg w funkcjonujących strukturach organizacyjnych pododdziałów granicznych. W związku z tym dca WOP 1 października 1986 r. wprowadził zmiany etatowe w etacie nr 44/0110 batalionu portowego (bport) WOP w Gdańsku, w którym odtąd funkcjonowały dwie załogi SZKWAŁÓW - każda składająca się (na czas P i W ) z 5 osób: dcy załogi (chor.), technika (chor.), sternika (mat), motorzysty (mat) i elektryka (mat) [11, s. 1]. W 1987 r. w WOP opracowano perspektywiczny plan rozwoju flotylli jednostek pływających dla nadmorskich BWOP, który przewidywał wyposażenie strażnic nadmorskich w kutry t. SZKWAŁ. Jednostki pływające tego typu zamierzano wykorzystywać do: pełnienia dyżurów bojowych w bazach postojowych i bazach zastępczych, rozpoznawania celów wykrytych przez POWT, poszukiwania jednostek pływających, usiłujących naruszyć granicę od strony morza pełnego, a także prowadzenia pościgu za nimi, pełnienia służby dozoru w przypadkach zaistnienia konkretnego zagrożenia na określonym kierunku [16, s. 102]. Atutem kutrów patrolowych t. SZKWAŁ wchodzących w drugiej połowie lat 80. na wyposażenie nadmorskich BWOP była duża prędkość dochodząca do 35 w, dlatego też z powodzeniem wykorzystywano je w akcjach pościgowych. W tym czasie jednostki WOP miały do dyspozycji 6 kutrów rozpoznawczych tego typu (BBWOP-4, KBWOP-2). Docelowo zamierzano 1573

wprowadzić do służby w tych jednostkach 26 SZKWAŁÓW. Ich mankamentem było to, iż mogły działać tylko w okresie wiosenno - letnim, przy niskim stanie morza, na odległość do 50 Mm od lądu. Należy jednak podkreślić, że BWOP nie dysponowały jednak żadnym zapleczem dla tych kutrów (kadrowym czy szkoleniowym) [2, s. 8-9]. W drugiej połowie lat 80. w szerszym niż dotychczas zakresie koordynowano też współdziałanie nadmorskich jednostek WOP i MBOP, w zakresie ochrony granicy morskiej, co było spowodowane wdrożeniem do służby w BWOP pierwszych kutrów pościgowych t. SZKWAŁ [1, s. 1-2]. Jednak wprowadzenie nowych jednostek pływających nie odbyło się bez problemów. Okazało się bowiem, iż przydzielone z początkiem 1989 r. jednostki (6 szt.) na mocy rozkazu dcy WOP otrzymały pierwotnie numery burtowe takie same jakie posiadały już jednostki pływające MBOP [3]. Po przebadaniu prototypu Stocznia WISŁA w Gdańsku przystąpiła do budowy kolejnych jednostek pływających tego typu. Docelowo do 1992 r. WOP miały otrzymać (wraz z prototypem) 26 kutrów t. SZKWAŁ. Jednostki te planowano wprowadzać do służby w następujących latach: 1986 1, 1987 3, 1988 3, 1989 5, 1990 5, 1991 4, 1992 4. Kutry przewidywano zgrupować w nowych strażnicach morskich (bazach kutrów) utworzonych w następujących miejscowościach: strażnicy w Dziwnowie PBWOP - 7 kutrów, strażnicy w Darłowie BBWOP - 12 kutrów, strażnicy w Gdańsku KBWOP - 7 kutrów (w tym jeden szkolny). Z powyższego zestawienia wynika, że większość kutrów (46%) zaplanowano do wykorzystania na środkowym Wybrzeżu, a po 27% jednostek miało pełnić służbę graniczną na odcinkach skrajnych Wybrzeża morskiego (wschodnim i zachodnim). W drugiej połowie lat 80. zamierzano w pierwszej kolejności wybudować strażnicę morską na głównym kierunku zagrożenia w Darłowie. Budowę strażnicy morskiej w Dziwnowie przewidywano zrealizować wspólnie z MW na jej terenie. Stosownie do poczynionych ustaleń MW miała wykonać prace hydrotechniczne związane z budową nabrzeży, natomiast WOP prace kubaturowe, związane z budową budynku koszarowego i bosmanatu. Strażnicę morską w Gdańsku planowano zlokalizować na Westerplatte przy nabrzeżu filii Stoczni MW, która miała ulec rozwiązaniu. Budynki Stoczni MW zamierzano przekazać dla dop w Gdańsku -Westerplatte i ewentualnie częściowo dla KBWOP. Pełne zabezpieczenie obsad etatowych planowanych nowych pododdziałów WOP wiązało się z koniecznością przygotowania i przeszkolenia odpowiedniej grupy specjalistów. Potrzeby w tym zakresie w latach 1986-1992 szacowano ogółem na 71 żołnierzy w różnych specjalnościach [12, s. 3]. Tab. 5. Zapotrzebowanie na kadrę specjalistów morskich w związku z koncepcją utworzenia strażnic morskich WOP w latach 1986-1992 [13, s. 4] Stanowisko-specjalność 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 Razem Dca strażnicy morskiej- oficer specj. nawigator - 1 1-1 - - 3 Zca dcy strażnicy ds. techn.- oficer specj. mech. - 1 1-1 - - 3 Pomocnik dcy str. ds. operac. szkol.-oficer specj. nawigator - 1 1-1 - - 3 Kierownik warsztatów-chor. mech. - 1 1-1 - - 3 Mech. obsługi urządzeń nawig.- podoficer zaw. - 1 1-1 - - 3 Mechanik silników-podoficer zaw. - 1 1-1 - - 3 Elektryk-podoficer zaw. - 1 1-1 - - 3 Dca kutra-chor. nawigator. 1 3 3 5 5 4 4 25 Mech. kutra-chor. mech. 1 3 3 5 5 4 4 25 Ogółem 2 12 12 10 16 8 8 71 1574

Ze względu na fakt, iż w planowanych strażnicach morskich WOP wszystkie 24 stanowiska etatowe miały być stanowiskami typowo morskimi zachodziła potrzeba wystąpienia o kadrowe wsparcie WOP ze strony MW, specjalistami szkolonymi w Wyższej Szkole Marynarki Wojennej i Szkole Chorążych SCh MW w Gdyni oraz Szkole Specjalistów Morskich MW w Ustce. W tym czasie formacja WOP nie dysponowała własną kadrą o takich specjalnościach. Również zaopatrzenie w umundurowanie marynarskie, ze względu na niewielkie ilości, formacja ta zamierzała realizować w oparciu o magazyny MW, do czasu utworzenia własnych zapasów ruchomych. Oceniano, że zaopatrywanie jednostek pływających WOP w paliwo nie będzie stanowiło problemu, ponieważ zarówno MW jak i dop posiadały jednostki pływające z identycznymi silnikami w jakie wyposażono kutry t. SZKWAŁ. Zaopatrywanie w paliwo zamierzano realizować w bazach paliwowych, na zasadach odpłatności i zgodnie z przepisami obowiązującymi w wojsku [12, s. 5]. W końcowym okresie funkcjonowania formacja WOP dysponowała stosunkowo dużą liczbą własnych jednostek pływających. Wg stanu z października 1990 r. WOP posiadały 65 jednostek pływających różnych typów. Wśród nich było: 63% (41) kutrów rozpoznawczych t. KR 70S, 21% (14) kutrów pościgowych t. SZKWAŁ, 8% (5) kutrów rozpoznawczych t. KR 70 (nie wykorzystywanych do służby granicznej), 8% (5) motorówek MI 6. Z nadmorskich BWOP największą liczbą jednostek pływających dysponowała Pomorska BWOP (24) i Bałtycka BWOP (25). Ogółem w tych dwóch jednostkach znajdowało się 75,4% wszystkich środków pływających. Natomiast Kaszubska BWOP posiadała 16 jednostek pływających (24,6%). W tym czasie na stanie nadmorskich BWOP znajdowały się następujące jednostki pływające. PBWOP (Szczecin) posiadała łącznie 24 jednostki pływające w tym t.: KR 70 5 szt., KR 70S 1 szt. na granicy rzecznej w strażnicy Gryfino, KR 70S 3 szt. na Zalewie Szczecińskim w strażnicy Karczno, KR 70S 9 szt. na granicy morskiej, MI 6 2 szt. w zespole portowym Szczecin-Świnoujście, SZKWAŁ 4 szt. w Świnoujściu (do pełnej obsady etatowej brakowało 3 dców kutrów i 3 mechaników). BBWOP (Koszalin) posiadała łącznie 25 jednostek pływających w tym t.: KR 70S 19 szt. w tym 1 wycofana ze służby ze względu na zużycie kadłuba, SZKWAŁ 6 szt. w Darłówku (do pełnej obsady etatowej brakowało 5 dców kutrów i 4 mechaników). KBWOP (Gdańsk) posiadała łącznie 16 jednostek pływających w tym t.: KR 70S 9 szt. na granicy morskiej, MI 6 3 szt. w zespole portowym Gdańsk-Gdynia, SZKWAŁ 4 szt. w Gdańsku (do pełnej obsady etatowej brakowało 3 dców kutrów i 2 mechaników). Ponadto w Stoczni WISŁA w Gdańsku bazował jeszcze jeden kuter t. SZKWAŁ, który do końca 1990 r. zamierzano przekazać formacji WOP. Znajdujące się na wyposażeniu formacji w latach 80. kutry t. KR 70S Jesion eksploatowano od ok. 20 lat. W 1990 r. przeprowadzono na nich badania kadłubów i przedłużono im czasokres użytkowania do 1993 r. [12, s. 9-10] W roku 1991 powstał Morski Oddział Straży Granicznej (MOSG), do którego trafiły też jednostki pływające z byłych nadmorskich BWOP: Pomorskiej, Kaszubskiej i Bałtyckiej BWOP. Pierwszymi było piętnaście kutrów pościgowych Szkwał. Z Pomorskiego Oddziału SG do PdSG już 13 listopada przejęto pięć Szkwałów (SG-111, 112, 113, 114, 115). W czerwcu 1966 r. dwa z nich przekazano do KdSG (SG-111, 115). Z Kaszubskiego Oddziału SG do KdSG 25 listopada 1991 r. przekazano cztery jednostki tego typu (SG-101, 102, 109, 110). 1575

Natomiast 4 grudnia 1991 r. do KdSG przekazano z Bałtyckiego Oddziału SG dwie jednostki (SG- 107, 108). Kolejne cztery jednostki (SG-103, 104, 105, 106) przejęto jako mienie tego oddziału do BdSG z Centralnego Ośrodka Szkolenia SG (COSSG) w Koszalinie 3 października 1992 r. Oprócz piętnastu kutrów pościgowych Szkwał i pięciu motorówek MI-6 z WOP do MOSG przekazano również dziewiętnaście kutrów rozpoznawczych t. KR-70S [17, s. 73-74]. Wg stanu z 31 grudnia 1992 r. MOSG posiadał łącznie osiemdziesiąt jednostek pływających różnych typów. W nowych warunkach znaczna ich część została wycofana z eksploatacji a następnie sprzedana. Takie rozwiązanie spotkało kutry rozpoznawcze KR-70S Jesion. Ostatni z nich (SG-135) sprzedano 26 maja 1995 r. W 1996 r. dziewięć kutrów pościgowych SZKWAŁ przekazano Policji Granicznej Republiki Litwy. Jedna z jednostek tego typu trafiła do COSSG w Koszalinie [17, s. 77]. WNIOSKI Podsumowując należy stwierdzić, że szczególnie dotkliwie formacja WOP odczuła brak jednostek pływających, po ukazaniu się w grudniu 1977 r. trzech ustaw: o morzu terytorialnym, polskiej strefie rybołówstwa morskiego i szelfie kontynentalnym PRL. Ustawy te nałożyły właśnie na WOP, a nie na MW, szereg obowiązków w zakresie nadzoru nad przestrzeganiem przez obce statki suwerennych praw PRL na dużych obszarach morza [17, s. 2]. Powyższe ustawy wprowadzono w tym czasie, kiedy WOP miały ograniczone możliwości dysponowania siłami morskimi, które w wyniku niezrozumiałej decyzji pozostawiono w składzie MW. W rezultacie wymuszonej sytuacji dla wykonywania tak rozległych zadań, a zwłaszcza kontroli wód morza terytorialnego, poszerzonego do 12 Mm, wykorzystywano zbudowane w latach 60. dla potrzeb lądowych BWOP, łodzie motorowe, o napędzie strugowodnym t. JESION, które podporządkowano bezpośrednio strażnicom nadmorskim. Jednostki te ze względu na małą wyporność, stosunkowo niewielką prędkość (20 w) i ograniczony ze względu na bezpieczeństwozasięg pływania, działały w ograniczonych warunkach morskich, w strefie do 6 Mm od brzegu, gdzie wykonywały zadania rozpoznania i pościgu za przestępcami granicznymi, wykrytymi przez służbę obserwacji strażnic WOP. Dlatego też w latach 70. do ochrony granicy morskiej, zaczęto wykorzystywać rzeczne KR. W 1970 r. przebazowano z granicy zachodniej na Wybrzeże - 16, a w latach 1971-1972 dalszych 12 jednostek rzecznych t. KR-70, które po przygotowaniu ich do eksploatacji w warunkach morskich i przeszkoleniu załóg, weszły do służby na morzu. Należy jednak pamiętać, że włączenie do służby na morzu rzecznych KR traktowano jako rozwiązanie doraźne, dlatego też nadal prowadzono prace nad skonstruowaniem i wyprodukowaniem kutra strugowodnego, przystosowanego do pływań morskich, dysponującego stosunkowo dużą prędkością i możliwością dobijania do plaży. Ostatecznie w latach 1973-1975 do ochrony granicy morskiej, na wyposażenie nadmorskich BWOP, skierowano ogółem 30 kutrów t. JESION - KR-70S (w 1973 r. - 13, 1974 r. - 13, 1975 r. - 4). Posiadanie własnych środków pływających złagodziło częściowo problem związany z wykonywaniem zadań na morzu i szybkiego reagowania na zdarzenia zachodzące w pasie przybrzeżnym [19, s. 13]. Przewidywano jednak, że kutry tego typu zostaną do 1990 r. wycofane z eksploatacji, ze względu na naturalny proces ich technicznego zużycia oraz konieczność zastąpienia ich nowymi jednostkami. Dlatego też w latach 1976-1980 podjęto decyzję, za aprobatą ówczesnego kierownictwa resortu i przy wiodącym udziale Departamentu Gospodarki Materiałowo Technicznej MSW o budowie nowoczesnego kutra, któremu nadano kryptonim SZKWAŁ. W 1983 r. w Stoczni WISŁA w Gdańsku zbudowano prototyp kutra pościgowego, który poddano wszechstronnym badaniom, a w roku 1986 zbudowano pierwszy kuter z planowanej serii jednostek tego typu. Wprowadzenie do eksploatacji w nadmorskich BWOP nowoczesnych kutrów pościgowych stanowiło duży krok w doskonaleniu ochrony granicy morskiej, w przeciwieństwie do MW, która od 1576

drugiej połowy lat 60. nic w tej kwestii nie zrobiła, eksploatując jedynie przez ten czas przekazany jej sprzęt pływający z WOP, który ulegał stopniowemu zużyciu i kasacji. Dla przykładu na przekazanych przez formację WOP 17 okrętów dozorowych, pozostało w eksploatacji zaledwie 5 jednostek, które w kolejnych latach miały być również spisane ze stanu MBOP [19, s. 7]. Reasumując powyższe ustalenia należy stwierdzić, że system interwencji i dozoru na morzu realizowany przez WOP w latach 1965-1991 spoczywał głównie na okrętach i kutrach MBOP. Jego mankamentem był brak odpowiednich środków pływających na wyposażeniu strażnic nadmorskich, do interwencji i wyjaśniania nierozpoznanych celów na morzu terytorialnym. Angażowanie do tych zadań jednostek pływających MBOP, rozlokowanych w portach, należy ocenić jako nieekonomiczne i nie w pełni skuteczne. W latach 80. na granicy morskiej zaczęto w BWOP wprowadzać do służby kolejne, nowoczesne jednostki pływające t. SZKWAŁ. Jednak ich wykorzystanie do działań granicznych było obwarowane szeregiem uwarunkowań, w tym m.in. koniecznością posiadania baz postojowych na całym odcinku Wybrzeża oraz odpowiedniego zaplecza kadrowo logistycznego. Zarówno bazami postojowymi jak i zapleczem kadrowo logistycznym formacja ta nie dysponowała. W zakresie przydatności kutrów t. SZKWAŁ dla strażnic WOP, na podstawie spostrzeżeń z ich eksploatacji, należy uznać, że jednostki te należały do nieudanego projektu z tego względu, że cechowały je: mała dzielność morska, czyniąca je nieprzydatnymi do realizacji postawionych zadań już przy stanie morza 2ºB, a tym samym poza pasem morza terytorialnego, poważne problemy z rozwinięciem prędkości powyżej 30 w (nie mówiąc o zakładanej maksymalnej prędkości 37 w), szczególnie przy niekorzystnych kursach pościgu np. pod falę, co stanowiło realne zagrożenie dla zdrowia członków załogi-upadki, potłuczenia, złamania kończyn, duża awaryjność tych jednostek, mała ekonomiczność w eksploatacji szczególnie ze względu na bardzo duże zużycie paliwa, konieczność posiadania odpowiedni wyszkolonego personelu, bowiem musiały one być obsadzone załogami o najwyższych kwalifikacjach morskich, po uprzedniej praktyce na okrętach WOP innych typów, brak możliwości cumowania na morzu do innych statków, celem chociażby wysadzenia grupy kontrolnej, ze względu na kształt kadłuba i małą stabilność nawet przy najniższych stanach morza i zatok, brak możliwości działania w samodzielnych akcjach ratowania życia ludzkiego na morzu, brak możliwości ich wykorzystania przez większość miesięcy w roku kalendarzowym, ze względu na bardzo niską dzielność morską. Streszczenie Po zmianach ustrojowych i powstaniu 16 maja 1991 r. nowej formacji przeznaczonej do ochrony polskiej granicy państwowej - Straży Granicznej stwierdzono, że nie były to odpowiednie jednostki pływające do ochrony granicy morskiej. W ten sposób dobiegła końca ich służba na rzecz polskich formacji ochrony granicy, a w ramach przyjacielskiej pomocy zostały przekazane dla Litwy. Jednostki pływające obok systemu radiolokacyjnego, służby liniowej żołnierzy Wojsk Ochrony Pogranicza (WOP) oraz pracy operacyjnorozpoznawczej zwiadu WOP, stanowiły ważną część systemu ochrony polskiej granicy morskiej w drugiej połowie XX w. Na skutek zmian organizacyjnych w połowie lat 60. WOP zostały pozbawione większości dotychczas posiadanych pełnomorskich jednostek pływających, zmniejszając tym samym zakres i skuteczność prowadzonych przez nie działań. W artykule zaprezentowano koncepcję budowy i wprowadzenia do służby kutrów pościgowych typu SZKWAŁ, opracowaną w resorcie spraw wewnętrznych, stanowiącą próbę poprawy istniejącego stanu rzeczy. The concept and usage of pursuit cutters "Szkwał" by Polish border protection forces in the second half of the twentieth century Abstract The creation of a new formation designed after the political changes in 16 May of 1991, to protect the Polish 1577

state border - Border Guards, made pursuit cutters type "Szkwał" unsuitable for the sea border protection formation. They ended their service and were transferred to Lithuania in the context of "friendly help". Vessels was an important part of the system of protection of Polish maritime border in the second half of the twentieth century alongside radar system, liner service of soldiers of Border Protection Forces (WOP) and operational and reconnaissance scouting conducted by WOP. As a result of organizational changes in the mid-60s WOP has been stripped of most of previously held seagoing vessels which reduced the range and effectiveness of their activities. The article presents the concept of building and putting in to service pursuit cutters "Szkwał", developed by the Ministry of Internal Affairs. BIBLIOGRAFIA 1. Archiwum Marynarki Wojennej (AMW) w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3961/91, t. 51 Protokół ze wspólnej narady przedstawicieli MBOP i KBWOP dotyczącej uściślenia współdziałania tych jednostek z 13.08.1986 r. 2. Archiwum Marynarki Wojennej (AMW) w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3961/91, t. 108, Ocena zagrożenia. 3. Archiwum Marynarki Wojennej (AMW) w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3961/91, t. 116, Pismo dcy MBOP dotyczące zmiany numerów burtowych kutrów rozpoznawczych WOP do szefa Sztabu MW z 2.02.1989 r. 4. Archiwum Straży Granicznej (ASG), Akta DWOP, sygn. nr 1613, t. 7, Notatka służbowa dotycząca niektórych zagadnień związanych ze służbą morską WOP w 1964 r. 5. ASG w Szczecinie, Akta KBWOP, sygn. nr 1627, t. 140, Plan służby okrętów Dywizjonu Gdańsk KBWOP na miesiąc lipiec 1965 r. 6. ASG Szczecinie, Akta Szefostwa WOP, sygn. nr 2371, t. 3, Pismo dcy BBWOP płka dypl. K. Werona do szefa WOP z 11.08.1971 r. 7. ASG w Szczecinie, Akta DWOP, sygn. nr 2376, t. 7, Notatka służbowa nr 1703 z 2.08.1976 r. z kontroli eksploatacji kutrów rozpoznawczych wykorzystywanych w ochronie granicy morskiej w BBWOP przeprowadzona przez kmdr. M. Andrzejuka i ppłk J. Owczarka 29-31.07.1976 r. 8. ASG w Szczecinie, Akta DWOP, sygn. nr 2376, t. 7, Pismo dcy WOP gen. bryg. Cz. Stopińskiego do dyrektora Departamentu Gospodarki materiałowo-technicznej MSW płka mgra F. Jóźwiaka dotyczące budowy kutrów dla potrzeb WOP (dokument niedatowany). 9. ASG w Szczecinie, Akta DWOP, sygn. nr 2378, t. 7, Informacja kmdra M. Andrzejuka na temat organizacji ochrony granicy morskiej PRL z 11.02.1977 r. 10. ASG w Szczecinie, Akta DWOP, sygn. nr 2384, t. 9, Notatka służbowa kmdra dypl. R. Dębowskiego z przeprowadzonej kontroli wykorzystania kutrów rozpoznawczych w służbie granicznej na morzu oraz utrzymania baz kutrów w BBWOP z 3.08.1984 r. 11. ASG w Szczecinie, Akta DWOP, sygn. nr 2813, t. 13, Zarządzenie organizacyjne MSW gen. broni Cz. Kiszczaka nr 059/Org. z 30.09.1986 r. 12. ASG w Szczecinie, Akta DWOP, sygn. nr 2884, t. 251, Notatka służbowa w sprawie wykorzystania w ochronie granicy morskiej jednostek pływających. 13. ASG w Szczecinie, Akta DWOP, sygn. nr 2884, t. 251, Notatka służbowa zcy szefa Sztabu WOP kmdr. M. Andrzejuka z 11.12.1986 r. 14. Biblioteka Morskiego Oddziału Straży Granicznej (MOSG), Regulamin Służby Granicznej, Cz. 2. Ochrona granicy morskiej, Warszawa 1971. 15. Bieniecki I., Kmdr por. Roman Somnicki (1896 1976) organizator morskiej służby WOP, Przegląd Morski, 1989, nr 2. 16. Dominiczak H., Kaszubska Brygada Wojsk Ochrony Pogranicza w latach 1945 1988, Warszawa 1990, (odpis w posiadaniu autora). 17. G. Goryński, Jednostki pływające Morskiego Oddziału Straży Granicznej, Przegląd Morski nr 7-8 z lipca-sierpnia 2002 r. 18. Goryński G., Siły morskie Wojsk Ochrony Pogranicza. Powstanie, organizacja, działalność, Przegląd Morski, 1977, nr 10-11. 1578

19. Informacja o działalności WOP w latach 1971-1975 (opracowanie Dowództwa WOP odpis w zbiorach autora). 1579