SPIS TREŚCI I. Wprowadzenie... 2 II. Charakterystyka stanowisk pracy... 4 II. 1. Stanowisko pracy dyrektora szkoły... 4 II. 2. Stanowisko pracy nauczyciela przedmiotów humanistycznych, matematyczno przyrodniczych, chemii, fizyki, technik... 5 II. 3. Stanowisko pracy nauczyciela informatyki... 6 II. 4. Stanowisko pracy nauczyciela wychowania fizycznego... 7 II. 5. Stanowisko pracy pracownika administracji... 8 II. 6. Stanowisko pracy sekretarza szkoły... 9 II. 7. Stanowisko pracy kucharza i pomocy kuchennej... 10 II. 8. Stanowisko pracy pracownika młodocianego... 11 II. 9. Stanowisko pracy konserwatora... 12 II. 10. Stanowisko pracy sprzątaczki... 13 III. Czynniki szkodliwe i uciążliwe mogące wystąpić na stanowisku pracy... 14 III. 1. Stanowisko pracy dyrektora szkoły... 14 ΙΙΙ. 2. Stanowisko pracy nauczyciela przedmiotów humanistycznych, matematyczno-przyrodniczych, chemii, fizyki, techniki... 15 III. 3. Stanowisko pracy nauczyciela informatyki... 16 III. 4. Stanowisko pracy nauczyciela wychowania fizycznego... 17 III. 5. Stanowisko pracy pracownika administracji... 18 III. 6. Stanowisko pracy sekretarza szkoły... 19 III. 7. Stanowisko pracy kucharza i pomocy kuchennej... 20 III. 8. Stanowisko pracy pracownika młodocianego... 21 III. 9. Stanowisko pracy konserwatora... 22 III. 10. Stanowisko pracy sprzątaczki... 23 IV. Ograniczenia ryzyka zawodowego... 24 IV. 1. Profilaktyka medyczna... 24 IV. 2 Profilaktyka organizacyjna... 24 IV. 3. Profilaktyka techniczna... 25 V. Identyfikacja zagrożeń na poszczególnych stanowiskach... 26 VI. Oszacowanie ryzyka zawodowego... 27 VII. Wyznaczenie dopuszczalności ryzyka zawodowego... 28 VIII. Działania wynikające z oceny ryzyka zawodowego... 28 IX. Bibliografia... 28 X. Załączniki listy kontrolne... 29
1. WPROWADZENIE Zgodnie z art. 226 Kodeksu Pracy pracodawca jest obowiązany informować każdego pracownika o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami. Powyższy przepis uszczegółowiony został w 39 Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 roku w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. 2003/169/1650 z późn. zm.), który nakłada na pracodawców obowiązek oceny i dokumentowania ryzyka zawodowego: pracodawca jest obowiązany ocenić i dokumentować ryzyko zawodowe występujące przy określonych pracach oraz stosować niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko. Pracodawca zapewnia pracownikom bezpieczeństwo i higienę pracy, w szczególności przez ograniczanie ryzyka zawodowego w wyniku właściwej organizacji pracy oraz stosowania koniecznych środków profilaktycznych, a także informowania i szkolenia pracowników. O obowiązku dokonywania przez pracodawców oceny ryzyka mówią również postanowienia ramowej Dyrektywy Wspólnoty Europejskiej z 12 czerwca 1989 roku o wprowadzeniu środków w celu zwiększenia bezpieczeństwa i poprawy zdrowia pracowników podczas pracy ( 89/391/EWG ). Zgodnie z art. 9 tej dyrektywy - pracodawca powinien mieć przeprowadzoną ocenę ryzyka zagrażającego bezpieczeństwu i zdrowiu podczas pracy, a zgodnie z art. 6 - pracodawca, biorąc pod uwagę charakter działalności zakładu pracy, powinien ocenić wielkość ryzyka zagrażającego bezpieczeństwu i zdrowiu pracowników, m.in. przy doborze wyposażenia roboczego, przy stosowaniu substancji chemicznych lub preparatów, a także wyposażeniu stanowisk pracy. Art. 9 dyrektywy mówi o konieczności określenia zobowiązań dotyczących opracowania przez pracodawców dokumentów w sprawie przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego. Zgodnie z definicją określoną w Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 roku w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. 2003/169/1650 z późn. zm.) przez ryzyko zawodowe należy rozumieć prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą, powodujących straty, w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy. Przez straty należy rozumieć zarówno straty związane z utratą zdrowia lub życia ludzkiego, jak straty materialne, które nastąpiły w związku z wykonywaną pracą i warunkami jej wykonywania. Ocena ryzyka zawodowego jest procesem analizowania ryzyka i wyznaczania jego dopuszczalności. Celem oceny ryzyka zawodowego jest umożliwienie pracodawcy ustalenia i podjęcia skutecznych środków niezbędnych do zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników. Przy ocenie ryzyka zawodowego należy uwzględnić również treści rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 02 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. 2011/33/166). 2
Ryzyko zawodowe jest ściśle związane ze środowiskiem pracy. Dla takich samych stanowisk, ale w różnych warunkach pracy, zagrożenia i poziom ryzyka mogą być różne. W celu dokonania analizy i oceny ryzyka zawodowego w Zespole Szkół w Ryjewie wyróżniono grupy stanowisk, na których wykonywane są w tych samych warunkach te same zadania i na których występują te same zagrożenia. Stanowiskami tymi są: - dyrektor, - nauczyciel przedmiotów humanistycznych, matematyczno przyrodniczych, chemii, fizyki, techniki, - nauczyciel informatyki, - nauczyciel wychowania fizycznego, - pracownik administracji, - sekretarz szkoły, - kucharz i pomoc kuchenna, - konserwator, - sprzątaczka. Ocena ryzyka zawodowego w Zespole Szkół w Ryjewie przeprowadzona jest w oparciu o PN N 18002:2011 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego. Ocenę ryzyka zawodowego w naszej placówce przeprowadził zespół w składzie: 1) Anna Świercz wicedyrektor 2) Aldona Zima sekretarz szkoły 3) Mariusz Babicki Społeczny Inspektor Pracy 3
II. CHARAKTERYSTYKA POSZCZEGÓLNYCH STANOWISK PRACY II. 1. STANOWISKO PRACY DYREKTORA SZKOŁY 1. Czas pracy 8 godzin dziennie w tym 3 godziny zajęć dydaktycznych tygodniowo. 2. Praca w pozycji siedzącej możliwość chodzenia podczas wykonywania obowiązków służbowych poza stałym stanowiskiem pracy i siedzibą szkoły, a także okresowe poruszanie się po schodach i ciągach komunikacyjnych. 3. Zarządzanie szkołą i kierowanie pracą zespołu pracowników polegające na: organizowaniu pracy szkoły, zleceniu wykonywania zadań i kontroli ich wykonywania, czuwaniu nad wykonywaną pracą przez pracowników, jej tempem i jakością wykonywania. 4. Praca wymagająca często wzmożonego wysiłku umysłowego związanego z koniecznością podejmowania decyzji i koncentracją uwagi podczas opracowywania materiałów związanych z działalnością kierowanej szkoły. 5. Prowadzenie posiedzeń rad pedagogicznych, zebrań dla pracowników, spotkań z rodzicami. 6. Współdziałanie z organem prowadzącym szkołę i organem sprawującym nadzór pedagogiczny nad szkołą oraz instytucjami zewnętrznymi w ramach prowadzonej działalności merytorycznej, konieczność nawiązywania kontaktów z ludźmi. 7. Obsługa monitora ekranowego, drukarki oraz innych urządzeń biurowych. 8. Zmienne warunki oświetlenia naturalne i sztuczne. 9. Hałas wytwarzany przez urządzenia biurowe: telefon, faks, drukarka itp. 10. Możliwość wystąpienia zmiennego mikroklimatu na stanowisku pracy zbyt wysoka lub niska temperatura w pomieszczeniu, niewłaściwa wilgotność powietrza i ruch powietrza (tzw. przeciągi), zmienność aury podczas wykonywania obowiązków służbowych poza siedzibą szkoły. 11. Odpowiedzialność za bezpieczeństwo uczniów i pracowników. Dyrektor szkoły pracuje w budynku dwukondygnacyjnym. W pomieszczeniu znajdują się szafy, biurko, stolik dla interesantów. Na biurku ustawiony jest monitor ekranowy i drukarka. Pod biurkiem na podłodze stoi komputer. Klawiatura komputera umieszczona na odpowiedniej wysokości, łokcie podczas pracy przy komputerze swobodnie spoczywają na podłokietnikach. Kserokopiarka znajduje się w oddzielnym pomieszczeniu. Dyrektor często porusza się po schodach i ciągach komunikacyjnych w szkole. Ma stały kontakt z interesantami. Organem prowadzącym szkołę jest Gmina Ryjewo, a organem sprawującym nadzór pedagogiczny jest Kuratorium Oświaty delegatura w Tczewie. Często, w celu wykonania niezbędnych czynności służbowych, dyrektor wychodzi do Urzędu Gminy oraz wyjeżdża samochodem do kuratorium oświaty. Na stanowisku dyrektora szkoły nie odnotowano wypadku przy pracy. 4
II. 2. STANOWISKO PRACY NAUCZYCIELA PRZEDMIOTÓW HUMANISTYCZNYCH, MATEMATYCZNO PRZYRODNICZYCH, CHEMII, FIZYKI, TECHNIKI 1. Wykonywanie pracy do 8 godzin dziennie (w zależności od planu lekcji). 2. Praca w pozycji stojącej i siedzącej - możliwość chodzenia podczas wykonywania obowiązków służbowych na stałym stanowisku pracy i poza siedzibą szkoły. 3. Okresowe poruszanie się po schodach i ciągach komunikacyjnych. 4. Konieczność skupienia uwagi na wykonywanych czynnościach i stałej koncentracji uwagi. 5. Zmienne warunki oświetlenia - naturalne i sztuczne. 6. Hałas dochodzący z holu podczas przerw międzylekcyjnych. 7. Możliwość wystąpienia zmiennego mikroklimatu na niektórych stanowiskach pracy - zbyt wysoka lub niska temperatura w pomieszczeniu, niewłaściwa wilgotność powietrza i ruch powietrza (tzw. przeciąg). 8. Dorywcze dźwiganie i przenoszenie ciężarów: - kobiety max 20 kg, - mężczyźni max 50 kg. 9. Praca wymagająca często wzmożonego wysiłku umysłowego związanego z umiejętnym przekazywaniem wiedzy i koniecznością sprawowania opieki nad uczniami. Klasy przedmiotowe, jako stałe miejsce pracy nauczyciela, wyposażone są w szafki, regały, biurko oraz stoliki i krzesła uczniowskie. Na ścianie wisi tablica. Nauczyciel często porusza się po schodach i ciągach komunikacyjnych w szkole. Poza prowadzeniem lekcji dyżuruje podczas przerw międzylekcyjnych na korytarzu bądź na boisku szkolnym, zgodnie z planem dyżurów. Jest również wychowawcą klasy. Niekiedy wychodzi z wychowankami na wycieczki klasowe poza teren szkoły. Odnotowano dwa wypadki przy pracy. 5
II. 3. STANOWISKO PRACY NAUCZYCIELA INFORMATYKI 1. Wykonywanie pracy do 8 godzin dziennie (w zależności od planu lekcji). 2. Praca w pozycji stojącej i siedzącej - możliwość chodzenia podczas wykonywania obowiązków służbowych na stałym stanowisku pracy i poza siedzibą szkoły. 3. Okresowe poruszanie się po schodach i ciągach komunikacyjnych. 4. Konieczność skupienia uwagi na wykonywanych czynnościach i stałej koncentracji uwagi. 5. Obsługa monitora ekranowego, drukarki oraz innych urządzeń biurowych. 6. Zmienne warunki oświetlenia - naturalne i sztuczne. 7. Hałas dochodzący z holu podczas przerw międzylekcyjnych. 8. Możliwość wystąpienia zmiennego mikroklimatu na niektórych stanowiskach pracy - zbyt wysoka lub niska temperatura w pomieszczeniu, niewłaściwa wilgotność powietrza i ruch powietrza (tzw. przeciąg). 9. Dorywcze dźwiganie i przenoszenie ciężarów: - kobiety max 20 kg, - mężczyźni max 50 kg. 10. Praca wymagająca często wzmożonego wysiłku umysłowego związanego z umiejętnym przekazywaniem wiedzy i koniecznością sprawowania opieki nad uczniami. Pracownia informatyczna, jako stałe miejsce pracy nauczyciela, wyposażona jest w biurka, na których ustawione są monitory ekranowe. Pod biurkami na podłodze stoją komputery. Klawiatury komputerów umieszczone są na odpowiedniej wysokości. Krzesła wyposażone są w podłokietniki i podstawę pięcioramienną na kółkach, z regulowanym oparciem. Na oknach zawieszone są rolety. Nauczyciel często porusza się po schodach i ciągach komunikacyjnych w szkole. Poza prowadzeniem lekcji dyżuruje podczas przerw międzylekcyjnych na korytarzu bądź na boisku szkolnym, zgodnie z planem dyżurów. Nie odnotowano wypadku przy pracy. 6
II. 4. STANOWISKO PRACY NAUCZYCIELA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO 1. Wykonywanie pracy do 8 godzin dziennie (w zależności od planu lekcji). 2. Praca w pozycji stojącej i w ruchu - możliwość wychodzenia podczas wykonywania obowiązków służbowych poza siedzibę szkoły. 3. Okresowe poruszanie się po schodach i ciągach komunikacyjnych. 4. Konieczność skupienia uwagi na wykonywanych czynnościach i stałej koncentracji uwagi. 5. Zmienne warunki oświetlenia - naturalne i sztuczne. 6. Hałas podczas gier zespołowych oraz dochodzący z holu podczas przerw międzylekcyjnych. 7. Możliwość wystąpienia zmiennego mikroklimatu - zbyt wysoka lub niska temperatura w pomieszczeniu, niewłaściwa wilgotność powietrza i ruch powietrza (tzw. przeciąg). 8. Dorywcze dźwiganie i przenoszenie ciężarów: - kobiety max 20 kg, - mężczyźni max 50 kg. 9. Praca wymagająca wzmożonego wysiłku umysłowego związanego z umiejętnym obserwowaniem bezpiecznego zachowania uczniów, przekazywaniem wiedzy i koniecznością sprawowania opieki nad uczniami. Nauczyciel w czasie lekcji przeprowadza demonstracje ćwiczeń fizycznych. W szkole jest sala gimnastyczna, siłownia i boisko. Poza prowadzeniem lekcji nauczyciel dyżuruje podczas przerw międzylekcyjnych na korytarzu bądź na boisku szkolnym, zgodnie z planem dyżurów. Jest również wychowawcą klasy. W okresie wiosennym i letnim często wychodzi z wychowankami poza teren szkoły. Odnotowano dwa wypadki przy pracy. 7
II. 5. STANOWISKO PRACY PRACOWNIKA ADMINISTRACJI 1. Wykonywanie pracy przez 8 godzin dziennie. 2. Praca w pozycji siedzącej - możliwość chodzenia podczas wykonywania obowiązków służbowych poza stałym stanowiskiem pracy i siedzibą zakładu pracy. 3. Okresowe poruszanie się po schodach i ciągach komunikacyjnych. 4. Monotonia i konieczność skupienia uwagi na wykonywanych czynnościach. 5. Obsługa monitora ekranowego, drukarki oraz innych urządzeń biurowych. 6. Zmienne warunki oświetlenia - naturalne i sztuczne. 7. Hałas wytwarzany przez urządzenia biurowe: komputer, drukarka. 8. Możliwość wystąpienia zmiennego mikroklimatu na niektórych stanowiskach pracy - zbyt wysoka lub niska temperatura w pomieszczeniu, niewłaściwa wilgotność powietrza i ruch powietrza (tzw. przeciąg). 9. Praca wymagająca często wzmożonego wysiłku umysłowego związanego z koniecznością podejmowania decyzji i koncentracją uwagi podczas opracowywania dokumentów. 10. Dorywcze dźwiganie i przenoszenie ciężarów: kobiety max 20 kg. 11. Okresowa możliwość pracy na wysokości w przypadku wykonywania czynności związanych z korzystaniem i składowaniem dokumentów w wysokich szafach i regałach. Stanowisko pracy zlokalizowane jest w głównym budynku szkoły. W pomieszczeniu znajdują się szafy, 3 biurka, na których ustawione są monitory ekranowe i drukarka. Pod biurkami na podłodze stoją komputery. Klawiatury komputerów umieszczone na odpowiedniej wysokości, łokcie podczas pracy przy komputerze swobodnie spoczywają na podłokietnikach. Kserokopiarka znajduje się w oddzielnym pomieszczeniu. Sporadycznie porusza się po schodach i ciągach komunikacyjnych. Niekiedy wychodzi do banku bądź na pocztę. Na tym stanowisku nie odnotowano wypadku przy pracy. 8
II. 6. STANOWISKO PRACY SEKRETARZA SZKOŁY 1. Wykonywanie pracy przez 8 godzin dziennie. 2. Praca w pozycji siedzącej - możliwość chodzenia podczas wykonywania obowiązków służbowych poza stałym stanowiskiem pracy i siedzibą zakładu pracy. 3. Okresowe poruszanie się po schodach i ciągach komunikacyjnych. 4. Monotonia i konieczność skupienia uwagi na wykonywanych czynnościach. 5. Obsługa monitora ekranowego, drukarki oraz innych urządzeń biurowych. 6. Zmienne warunki oświetlenia - naturalne i sztuczne. 7. Hałas wytwarzany przez urządzenia biurowe: telefon, faks, drukarka, maszyna do pisania, kserokopiarka, a także dochodzący z holu szkolnego. 8. Możliwość wystąpienia zmiennego mikroklimatu - zbyt wysoka lub niska temperatura w pomieszczeniu, niewłaściwa wilgotność powietrza i ruch powietrza (tzw. przeciąg). 9. Praca wymagająca często wzmożonego wysiłku umysłowego związanego z koniecznością podejmowania decyzji i koncentracją uwagi podczas opracowywania dokumentów. 10. Stanowisko sekretarza szkoły charakteryzuje się częstą dezorganizacją pracy spowodowaną bezpośrednią obsługą klienta zarówno należącego do społeczności szkolnej, jak i klienta z zewnątrz. 11. Dorywcze dźwiganie i przenoszenie ciężarów: - kobiety max 20 kg. 12. Okresowa możliwość pracy na wysokości w przypadku wykonywania czynności związanych z korzystaniem i składowaniem dokumentów w wysokich szafach i regałach. Stanowisko pracy sekretarza szkoły zlokalizowane jest w głównym budynku szkoły. Jest to budynek dwukondygnacyjny. W pomieszczeniu znajduje się typowe wyposażenie biurowe: szafa, 2 biurka, na których ustawiono monitory ekranowe i drukarkę. Pod biurkami ustawione są komputery. Klawiatura komputera umieszczona na odpowiedniej wysokości, łokcie podczas pracy przy komputerze swobodnie spoczywają na podłokietnikach. Kserokopiarka znajduje się w oddzielnym pomieszczeniu. Pracownik często porusza się po schodach i ciągach komunikacyjnych w szkole. Ma stały kontakt z interesantami. Bardzo często wychodzi do banku i na pocztę. Na stanowisku sekretarza szkoły odnotowano jeden wypadek przy pracy. 9
II. 7. STANOWISKO PRACY KUCHARZA I POMOCY KUCHENNEJ 1. Wykonywanie pracy przeciętnie przez 8 godzin dziennie. 2. Praca w pozycji chodzącej i stojącej - możliwość chodzenia podczas wykonywania obowiązków służbowych poza stałym stanowiskiem pracy i siedzibą zakładu pracy. 3. Poruszanie się po schodach i ciągach komunikacyjnych. 4. Konieczność skupienia uwagi na wykonywanych czynnościach. 5. Zmienne warunki oświetlenia - naturalne i sztuczne. 6. Hałas podczas eksploatacji urządzeń. 7. Możliwość wystąpienia zmiennego mikroklimatu - zbyt wysoka lub niska temperatura w pomieszczeniu, niewłaściwa wilgotność powietrza i ruch powietrza (tzw. przeciąg). 8. Dorywcze dźwiganie i przenoszenie ciężarów: kobiety max 20 kg. 9. Używa się noży, tasaków, robotów kuchennych, maszyn wieloczynnościowych 10. Na wyposażenie kuchni składaja się: kuchenki gazowe, patelnie elektryczne, kotły warzelne, lodówki, zamrażarki, chłodnie. Wykonywane czynności polegają na przygotowywaniu surowców do przygotowania posiłków, a w tym smakowanie, porcjowanie, dekorowanie potraw, oraz mycie i obieranie warzyw, zmywanie naczyń po wydanych posiłkach. 10
II. 8. STANOWISKO PRACY PRACOWNIKA MŁODOCIANEGO 1. Wykonywanie pracy przeciętnie przez 8 godzin dziennie w dni ustalone w szkolnym planie nauczania. 2. Praca w pozycji chodzącej i stojącej. 3. Poruszanie się po schodach i ciągach komunikacyjnych. 4. Konieczność skupienia uwagi na wykonywanych czynnościach. 5. Zmienne warunki oświetlenia - naturalne i sztuczne. 6. Hałas podczas eksploatacji urządzeń. 7. Możliwość wystąpienia zmiennego mikroklimatu - zbyt wysoka lub niska temperatura w pomieszczeniu, niewłaściwa wilgotność powietrza i ruch powietrza (tzw. przeciąg). 8. Dorywcze dźwiganie i przenoszenie ciężarów: dziewczęta max 20 kg chłopcy max 25 kg 9. Używa się noży, tasaków, robotów kuchennych, maszyn wieloczynnościowych 10. Na wyposażenie kuchni składają się: kuchenki gazowe, patelnie elektryczne, kotły warzelne, lodówki, zamrażarki, chłodnie. Wykonywane czynności polegają na przygotowywaniu surowców do przygotowania posiłków, mycie i obieranie warzyw, zmywanie naczyń po wydanych posiłkach. 11
II. 9. STANOWISKO PRACY KONSERWATORA 1. Wykonywanie pracy przez 8 godzin dziennie. 2. W zależności od wykonywanych czynności praca odbywa się przemiennie: w pozycji stojącej, pochylonej; okresowe poruszanie się po schodach i ciągach komunikacyjnych,.możliwość chodzenia podczas wykonywania obowiązków służbowych poza stałym stanowiskiem pracy i siedzibą zakładu pracy. 3. Praca wymagająca koncentracji i skupienia uwagi na wykonywanych czynnościach. 4. Możliwość wykonywania prac na wysokości. 5. Zmienne warunki oświetlenia naturalne i sztuczne. 6. Hałas spowodowany przez użytkowane narzędzia ręczne. 7. Dorywcze dźwiganie i przenoszenie ciężarów max do 50 kg. 8. Możliwy kontakt z substancjami drażniącymi. 9. Możliwość wykonywania pracy w zmiennych warunkach atmosferycznych i temperaturze. 10. Wykorzystanie w czasie pracy urządzeń oraz narzędzi ręcznych (wiertarka, wykaszarka). 11. Wykonywanie podczas pracy czynności: ślusarza, hydraulika, malarza. Podstawowe czynności: sprawdzanie szczelności układów hydraulicznych, wymiana i naprawa zamków, awaryjne naprawy hydrauliczne i ślusarskie, udrożnianie instalacji kanalizacyjnych, wykaszanie trawy. 12
II. 10. STANOWISKO PRACY SPRZĄTACZKI 1. Wykonywanie pracy przeciętnie przez 8 godzin dziennie. 2. Praca w pozycji chodzącej i stojącej - możliwość chodzenia podczas wykonywania obowiązków służbowych poza stałym stanowiskiem pracy i siedzibą zakładu pracy. 3. Poruszanie się po schodach i ciągach komunikacyjnych. 4. Konieczność skupienia uwagi na wykonywanych czynnościach podczas używania środków dezynfekujących i wykonywania okresowych prac na wysokości. 5. Zmienne warunki oświetlenia - naturalne i sztuczne. 6. Hałas podczas przerw międzylekcyjnych. 8. Możliwość wystąpienia zmiennego mikroklimatu na niektórych stanowiskach pracy - zbyt wysoka lub niska temperatura w pomieszczeniu, niewłaściwa wilgotność powietrza i ruch powietrza (tzw. przeciąg). 9. Dorywcze dźwiganie i przenoszenie ciężarów: - kobiety max 20 kg. Pracownica sprząta w budynkach szkoły. Do jej obowiązków należy utrzymanie czystości w salach lekcyjnych, pomieszczeniach sanitarnych i holu szkolnym. 13
III. CZYNNIKI SZKODLIWE I UCIĄŻLIWE MOGĄCE WYSTĄPIĆ NA STANOWISKU PRACY III. 1. STANOWISKO PRACY DYREKTORA SZKOŁY Zgodnie z Polską Normą PN - 80/Z 08052. Klasyfikacja. Ochrona Pracy. Niebezpieczne i szkodliwe czynniki występujące w procesie pracy, podczas wykonywania pracy na stanowisku dyrektora szkoły mogą wystąpić: 1. Czynniki fizyczne: - oświetlenie na stanowisku pracy, - hałas, - zmienny mikroklimat, - pole elektromagnetyczne. 2. Czynniki psychofizyczne: - obciążenie fizyczne statyczne, - obciążenie nerwowo psychiczne: obciążenie umysłu, przeciążenie percepcyjne, obciążenie emocjonalne - spowodowane pracą na stanowisku decyzyjnym i związanym z odpowiedzialnością. 3. Czynniki biologiczne: wirusy, bakterie. Ponadto podczas wykonywania pracy mogą wystąpić uciążliwości związane z brakiem odpowiedniej przestrzeni roboczej, nieergonomicznym wyposażeniem stanowiska pracy i niewłaściwą organizacją pracy. 14
III. 2. STANOWISKO PRACY NAUCZYCIELA PRZEDMIOTÓW HUMANISTYCZNYCH, MATEMATYCZNO PRZYRODNICZYCH, CHEMII, FIZYKI, TECHNIKI Zgodnie z Polską Normą PN - 80/Z - 08052. Klasyfikacja. Ochrona Pracy. Niebezpieczne i szkodliwe czynniki występujące w procesie pracy, podczas wykonywania pracy na stanowisku nauczyciela mogą wystąpić: 1. Czynniki fizyczne: - oświetlenie na stanowisku pracy, - hałas, - zmienny mikroklimat. 2. Czynniki psychofizyczne: - obciążenie fizyczne: statyczne i dynamiczne, - obciążenie nerwowo psychiczne: obciążenie umysłu, obciążenie emocjonalne definiowane w uproszczeniu jako stres psychiczny. 3. Czynniki biologiczne: wirusy, bakterie. Ponadto podczas wykonywania pracy mogą wystąpić uciążliwości związane z brakiem odpowiedniej przestrzeni roboczej, nieergonomicznym wyposażeniem stanowiska pracy i niewłaściwą organizacją pracy. 15
III. 3. STANOWISKO PRACY NAUCZYCIELA INFORMATYKI Zgodnie z Polską Normą PN - 80/Z - 08052. Klasyfikacja. Ochrona Pracy. Niebezpieczne i szkodliwe czynniki występujące w procesie pracy, podczas wykonywania pracy na stanowisku nauczyciela mogą wystąpić: 1. Czynniki fizyczne: - oświetlenie na stanowisku pracy, - hałas, - zmienny mikroklimat, - pole elektromagnetyczne. 2. Czynniki psychofizyczne: - obciążenie fizyczne: statyczne i dynamiczne, - obciążenie nerwowo psychiczne: obciążenie umysłu, obciążenie emocjonalne definiowane w uproszczeniu jako stres psychiczny. 3. Czynniki biologiczne: wirusy, bakterie Ponadto podczas wykonywania pracy mogą wystąpić uciążliwości związane z brakiem odpowiedniej przestrzeni roboczej, nieergonomicznym wyposażeniem stanowiska pracy i niewłaściwą organizacją pracy. 16
III. 4. STANOWISKO PRACY NAUCZYCIELA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO Zgodnie z Polską Normą PN - 80/Z - 08052. Klasyfikacja. Ochrona Pracy. Niebezpieczne i szkodliwe czynniki występujące w procesie pracy, podczas wykonywania pracy na stanowisku nauczyciela mogą wystąpić: 1. Czynniki fizyczne: - oświetlenie na stanowisku pracy, - hałas, - zmienny mikroklimat. 2. Czynniki psychofizyczne: - obciążenie fizyczne: statyczne i dynamiczne, - obciążenie nerwowo psychiczne: obciążenie umysłu, obciążenie emocjonalne definiowane w uproszczeniu jako stres psychiczny. 3. Czynniki biologiczne: wirusy, bakterie Ponadto podczas wykonywania pracy mogą wystąpić uciążliwości związane z brakiem odpowiedniej przestrzeni roboczej, nieergonomicznym wyposażeniem stanowiska pracy i niewłaściwą organizacją pracy. 17
III. 5. STANOWISKO PRACY PRACOWNIKA ADMINISTRACJI Zgodnie z Polską Normą PN - 80/Z - 08052. Klasyfikacja. Ochrona Pracy. Niebezpieczne i szkodliwe czynniki występujące w procesie pracy, podczas wykonywania pracy na stanowisku pracownika administracji mogą wystąpić: 1. Czynniki fizyczne: - oświetlenie na stanowisku pracy, - hałas, - zmienny mikroklimat, - pole elektromagnetyczne. 2. Czynniki psychofizyczne: obciążenie fizyczne: statyczne i dynamiczne, obciążenie nerwowo psychiczne: obciążenie umysłu, przeciążenie percepcyjne, obciążenie emocjonalne spowodowane pracą na stanowisku związanym z odpowiedzialnością, 3. Czynniki biologiczne: wirusy, bakterie Ponadto, na stanowisku pracownika administracji, podczas wykonywania pracy mogą wystąpić uciążliwości związane z brakiem odpowiedniej przestrzeni roboczej, nieergonomicznym wyposażeniem stanowiska pracy i niewłaściwą organizacją pracy. 18
III. 6. STANOWISKO PRACY SEKRETARZA SZKOŁY Zgodnie z Polską Normą PN - 80/Z - 08052. Klasyfikacja. Ochrona Pracy. Niebezpieczne i szkodliwe czynniki występujące w procesie pracy, podczas wykonywania pracy na stanowisku sekretarza szkoły mogą wystąpić: 1. Czynniki fizyczne: - oświetlenie na stanowisku pracy, - hałas, - zmienny mikroklimat, - pole elektromagnetyczne. 2. Czynniki psychofizyczne: obciążenie fizyczne: statyczne i dynamiczne, obciążenie nerwowo psychiczne: obciążenie umysłu, przeciążenie percepcyjne, obciążenie emocjonalne - spowodowane pracą na stanowisku związanym z odpowiedzialnością, definiowane w uproszczeniu jako stres psychiczny. 3. Czynniki psychospołeczne: zagrożenia wynikające ze stałego dużego dopływu informacji i gotowości do odpowiedzi. 4. Czynniki biologiczne: wirusy, bakterie Stres to konflikt między wymaganiami a zadaniami i zdolnością do ich wykonywania przeżywany jako zagrażający, krytyczny oraz nie do uniknięcia. Najczęściej spowodowany dużą odpowiedzialnością, presją terminów, zakłóceniami w organizacji pracy, brakiem pewności dobrze wykonanych zadań, ciągłą gotowością do obsługiwania pracowników szkoły, uczniów i interesantów spoza szkoły. Ponadto, na stanowisku sekretarza szkoły, podczas wykonywania pracy mogą wystąpić uciążliwości związane z brakiem odpowiedniej przestrzeni roboczej, nieergonomicznym wyposażeniem stanowiska pracy i niewłaściwą organizacją pracy. 19
III. 7. STANOWISKO PRACY KUCHARZA I POMOCY KUCHENNEJ Zgodnie z Polską Normą PN - 80/Z - 08052. Klasyfikacja. Ochrona Pracy. Niebezpieczne i szkodliwe czynniki występujące w procesie pracy, podczas wykonywania pracy na stanowisku kucharza i pomocy kuchennej mogą wystąpić: 1. Czynniki fizyczne: - poruszające się mechanizmy urządzeń elektrycznych, - oświetlenie, - zmienny klimat, - hałas, - napięcie w obwodzie elektrycznym. 2. Czynniki psychofizyczne: - obciążenie fizyczne statyczne oraz dynamiczne w przypadku dźwigania ciężarów, obciążenie nerwowo psychiczne: obciążenie emocjonalne - spowodowane pracą na stanowisku związanym z odpowiedzialnością. 3. Czynniki biologiczne: wirusy, bakterie. Ponadto podczas wykonywania pracy mogą wystąpić prace szczególnie niebezpieczne związane z pracą na wysokości oraz uciążliwości związane z brakiem odpowiedniej przestrzeni roboczej, nieergonomicznym wyposażeniem stanowiska pracy, wymuszoną pozycją ciała, niewłaściwą organizacją pracy, bezpośrednim kontaktem z gorącymi naczyniami i potrawami. 20
III. 8. STANOWISKO PRACY PRACOWNIKA MŁODOCIANEGO Zgodnie z Polską Normą PN - 80/Z - 08052. Klasyfikacja. Ochrona Pracy. Niebezpieczne i szkodliwe czynniki występujące w procesie pracy, podczas wykonywania pracy na stanowisku pracownika młodocianego mogą wystąpić: 1. Czynniki fizyczne: - poruszające się mechanizmy urządzeń elektrycznych, - oświetlenie, - zmienny klimat, - hałas, - napięcie w obwodzie elektrycznym. 2. Czynniki psychofizyczne: - obciążenie fizyczne statyczne oraz dynamiczne w przypadku dźwigania ciężarów. 3. Czynniki biologiczne: wirusy, bakterie. Ponadto podczas wykonywania pracy mogą wystąpić prace szczególnie niebezpieczne związane z pracą na wysokości oraz uciążliwości związane z brakiem odpowiedniej przestrzeni roboczej, nieergonomicznym wyposażeniem stanowiska pracy, wymuszoną pozycją ciała, niewłaściwą organizacją pracy, bezpośrednim kontaktem z gorącymi naczyniami i potrawami. 21
III. 9. STANOWISKO PRACY KONSERWATORA Zgodnie z Polską Normą PN - 80/Z - 08052. Klasyfikacja. Ochrona Pracy. Niebezpieczne i szkodliwe czynniki występujące w procesie pracy, podczas wykonywania pracy na stanowisku konserwatora mogą wystąpić: 1. Czynniki fizyczne: - poruszające się mechanizmy urządzeń elektrycznych, - oświetlenie, - zmienny klimat, - hałas, - napięcie w obwodzie elektrycznym. 2. Czynniki chemiczne: możliwy kontakt z substancjami drażniącymi (farby, rozpuszczalniki). 3. Czynniki psychofizyczne: - obciążenie fizyczne statyczne oraz dynamiczne w przypadku dźwigania ciężarów. Ponadto podczas wykonywania pracy mogą wystąpić prace szczególnie niebezpieczne związane z pracą na wysokości oraz uciążliwości związane z brakiem odpowiedniej przestrzeni roboczej, nieergonomicznym wyposażeniem stanowiska pracy, wymuszoną pozycją ciała oraz niewłaściwą organizacją pracy. 22
III. 10. STANOWISKO PRACY SPRZĄTACZKI Zgodnie z Polską Normą PN - 80/Z - 08052. Klasyfikacja. Ochrona Pracy. Niebezpieczne i szkodliwe czynniki występujące w procesie pracy, podczas wykonywania pracy na stanowisku sprzątaczki mogą wystąpić: 1. Czynniki fizyczne: oświetlenie na stanowisku pracy, hałas, zmienny mikroklimat. 2. Czynniki chemiczne: możliwy kontakt z substancjami drażniącymi, uczulającymi (środki czystości). 3. Czynniki psychofizyczne: obciążenie fizyczne: statyczne i dynamiczne, obciążenie nerwowo psychiczne: przeciążenie percepcyjne. 4. Czynniki biologiczne: wirusy, bakterie. Ponadto podczas wykonywania pracy mogą wystąpić uciążliwości związane z organizacją pracy. niewłaściwą 23
IV. OGRANICZANIE RYZYKA ZAWODOWEGO l. Profilaktyka medyczna a) badania wstępne - - na stanowisku pracy nauczyciela: laryngologiczne, - na stanowisku pracy pracownika administracji: okulistyczne, - pracownicy kuchni: badania dla celów sanitarno epidemiologicznych. b) badania okresowe - w przypadku pozytywnych wyników badań wstępnych o terminie i zakresie badań okresowych decyduje lekarz określając termin kolejnych badań, c) badania kontrolne (po 30 dniach niezdolności do pracy) - zakres badań lekarskich określa uprawniony lekarz, d) wizytacje stanowisk przeprowadzane przez lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną nad zakładem pracy. Stanowisko pracy dyrektora szkoły wymaga umiejętności organizacyjnych pracy w zespole, nawiązywania kontaktów z ludźmi, odpowiedzialności, stawiania zadań i egzekwowania wymagań. Pożądane są także cechy jak: operatywność, przedsiębiorczość, odporność na obciążenia psychiczne. Przeciwwskazania do zatrudnienia na stanowisku nauczyciela i pracownika administracji: choroby psychiczne i psychonerwowe, słaba pamięć, ograniczona sprawność ruchowa kończyn górnych - palców rąk. Przeciwwskazania do zatrudnienia na stanowisku konserwatora: ograniczona zdolność dźwigania i przenoszenia ciężarów, schorzenia układu mięśniowo szkieletowego, schorzenia okulistyczne, zaburzenia układu krążenia, choroby serca, cukrzyca, zaburzenia równowagi, choroby psychiczne i psychosomatyczne, epilepsja, daltonizm, alergie na kurz i pył. 2. Profilaktyka organizacyjna a) szkolenie pracowników z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy stanowisko dyrektora - szkolenie wstępne w wymiarze minimum 3 godziny przed dopuszczeniem do wykonywania pracy - szkolenie okresowe w wymiarze minimum 16 godzin nie rzadziej niż raz na 5 lat 24
stanowisko nauczyciela i pracownika administracji - szkolenie wstępne w wymiarze minimum 3 godziny przed dopuszczeniem do wykonywania pracy - szkolenie okresowe w wymiarze minimum 8 godzin nie rzadziej niż raz na 6 lat stanowisko pracownika kuchni, konserwatora, sprzątaczki, pracownika młodocianego - szkolenia wstępne przed dopuszczeniem do wykonywania pracy: instruktaż ogólny w wymiarze minimum 3 godziny, instruktaż stanowiskowy w wymiarze minimum 2 godziny, - szkolenie okresowe z zakresu bhp w wymiarze minimum 8 godzin nie rzadziej niż raz na 3 lata, b) uprawnienia wynikające ze szczególnych warunków pracy Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia l grudnia 1998 roku w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe (Dz. U. Nr 148/98, póz. 973) określa obowiązek pracodawcy zapewnienia pracownikom zatrudnionym na stanowisku wyposażonym w monitory ekranowe: - zmiany charakteru pracy (na nie związaną z obsługą monitora ekranowego) lub zapewnienia pracownikom 5 minutowej przerwy przerwy (wliczonej do czasu pracy) po każdej godzinie pracy przy ekranie monitora, - okularów korygujących wzrok jeżeli konieczność ich stosowania podczas pracy będzie wskazana wynikami badań okulistycznych, c) ochrona prawna pracy kobiet i młodocianych zagadnienie zostało ujęte w regulaminie pracy. 3. Profilaktyka techniczna a) przeglądy warunków pracy: na podstawie 2 ust. 1 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 2 września 1997 r. w sprawie służby bezpieczeństwa i higieny pracy służba bezpieczeństwa i higieny pracy dokonuje przeglądów warunków pracy oraz przestrzegania przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, którego zadaniem jest wizytacja pomieszczeń i stanowisk pracy, w celu wykrycia wszelkich nieprawidłowości, które utrudniają wykonywanie pracy oraz mogą się przyczynić do zaistnienia wypadków i chorób zawodowych. 25
b) badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy: okresowy pomiar czynników szkodliwych na stanowisku pracy zgodnie z decyzją pracodawcy lub na zlecenie ekspertów i jednostek kontrolujących pracodawcę, c) środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze: wykaz stanowisk uprawnionych do otrzymania odzieży i obuwia znajduje się w regulaminie pracy. d) instrukcje bezpieczeństwa i higieny pracy: W celu profilaktycznym i edukacyjnym zostały wydane instrukcje bezpieczeństwa i higieny pracy dla pracowników biurowych przy obsłudze elektronicznych monitorów ekranowych, instrukcje bezpiecznej pracy w kuchni oraz instrukcje bezpiecznej pracy z narzędziami wykorzystywanymi w pracy przez konserwatorów. Pracownicy winni być zapoznawani z instrukcjami podczas okresowych zebrań służbowych. Dyrektor szkoły winien posiadać znajomość instrukcji technologicznych z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy obowiązujących pracowników w kierowanej przez niego szkole. Zagadnienia bezpieczeństwa i higieny pracy znajdują się również w instrukcjach obsługi maszyn i urządzeń wykorzystywanych w pracy administracyjno - biurowej oraz w zakładowych instrukcjach postępowania podczas wykonywania niektórych rodzajów prac i czynności. V. IDENTYFIKACJA ZAGROŻEŃ NA POSZCZEGÓLNYCH STANOWISKACH: Do identyfikacji zagrożeń występujących na poszczególnych stanowiskach w Zespole Szkół w Ryjewie zastosowano metodę list kontrolnych, które obejmują stanowiska dyrektora szkoły, nauczycieli przedmiotów humanistycznych i matematyczno przyrodniczych, nauczycieli chemii, fizyki, techniki, nauczycieli informatyki, nauczycieli wychowania fizycznego, pracownika administracji, sekretarza szkoły, kucharza, pomocy kuchennej, konserwatora i sprzątaczki. Wspomniane listy stanowią załączniki do niniejszego opracowania oceny. 26
VI. SZACOWANIE PARAMETRÓW RYZYKA ZAWODOWEGO Szacowanie ryzyka zawodowego polega na ustaleniu: 1) ciężkości szkodliwych następstw zidentyfikowanych zagrożeń, 2) prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożeń. Szacowanie ciężkości następstw w skali trzystopniowej wg Polskiej Normy PN N 18002:2011 Następstwa o małej szkodliwości o średniej szkodliwości o dużej szkodliwości Charakterystyka urazy i choroby, które nie powodują długotrwałych dolegliwości oraz absencji w pracy, na przykład czasowe pogorszenia stanu zdrowia, takie jak: niewielkie stłuczenia i zranienia, podrażnienia oczu, objawy niewielkiego zatrucia, bóle głowy itp. urazy i choroby, które powodują niewielkie, ale długotrwałe lub nawracające okresowo dolegliwości i są związane z okresami absencji, na przykład: zranienia, oparzenia II stopnia na niewielkiej powierzchni ciała, alergie skórne, nieskomplikowane złamania, zespoły przeciążeniowe układu mięśniowo szkieletowego (np. zapalenie ścięgna) itp. urazy i choroby, które powodują ciężkie i stałe dolegliwości oraz (lub) nawet śmierć, na przykład: oparzenia III stopnia, oparzenia II stopnia dużej powierzchni ciała, amputacje, skomplikowane złamania z następową dysfunkcją, choroby nowotworowe, toksyczne uszkodzenia narządów wewnętrznych i układu nerwowego w wyniku narażenia na czynniki chemiczne, zespół wibracyjny, zawodowe uszkodzenia słuchu, astma, zaćma itp. Szacowanie prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożeń w skali trzystopniowej wg Polskiej Normy PN N 18002:2011 Prawdopodobieństwo Mało prawdopodobne Prawdopodobne Wysoce prawdopodobne Charakterystyka następstwa zagrożeń, które nie powinny wystąpić podczas całego okresu aktywności zawodowej pracownika następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić nie więcej niż kilkakrotnie podczas okresu aktywności zawodowej pracownika następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić wielokrotnie podczas 27
okresu aktywności zawodowej pracownika VII. WARTOŚCIOWANIE RYZYKA Wartościowania ryzyka dokonuje się poprzez odczytanie jego wartości z poniższej tabeli Prawdopodobieństwo Ciężkość następstw Mała Średnia Duża Mało prawdopodobne Małe 1 Małe 1 Średnie 2 Prawdopodobne Małe 1 Średnie 2 Duże 3 Wysoce prawdopodobne Średnie 2 Duże 3 Duże 3 VIII.WYZNACZANIE DOPUSZCZALNOŚCI RYZYKA ZAWODOWEGO Dopuszczalność ryzyka zawodowego wyznaczono na podstawie jego oszacowania. W poniższej tabeli podano zasady wyznaczania dopuszczalności ryzyka zawodowego, które zostało oszacowane zgodnie z PN w skali trójstopniowej. Oszacowanie ryzyka zawodowego Duże Średnie Małe Dopuszczalność ryzyka zawodowego Niedopuszczalne Dopuszczalne Niezbędne działania Jeżeli ryzyko zawodowe jest związane z pracą już wykonywaną, działania w celu jego zmniejszenia należy podjąć natychmiast (np. przez zastosowanie środków ochronnych). Planowana praca nie może być rozpoczęta do czasu zmniejszenia ryzyka zawodowego do poziomu dopuszczalnego. Zaleca się zaplanowanie i podjęcie działań, których celem jest zmniejszenie ryzyka zawodowego Konieczne jest zapewnienie, że ryzyko zawodowe pozostaje co najwyżej na tym samym poziomie. IX. DZIAŁANIA WYNIKAJĄCE Z OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO Wyniki oceny ryzyka zawodowego stanowią podstawę planowania działań korygujących i zapobiegawczych na stanowiskach pracy. Ogólne zalecenia dotyczące tych działań podano w powyższej tabeli. Przy planowaniu i podejmowaniu działań korygujących lub zapobiegawczych w celu eliminacji lub ograniczenia zagrożeń i związanego z nimi ryzyka zawodowego, zaleca się stosować środki ochronne w następującej kolejności: - środki organizacyjne i proceduralne (np. instrukcje bezpiecznej pracy), - środki ochrony indywidualnej, 28
- napoje chłodzące (niegazowana woda mineralna). X. BIBLIOGRAFIA 1. Atest Ochrona Pracy 12/2007, 2. Bezpieczeństwo pracy i ergonomia, t. II, Ocena ryzyka praca zbiorowa pod kierunkiem prof. dr hab. med. D. Koradeckiej, Centralny Instytut Ochrony Pracy, Warszawa 1997 r. 3. BHP w firmie aktualizacje listopad 2005 r., kwiecień 2006, styczeń 2007 4. Dutkiewicz J., Śpiewak R., Jabłoński L., Szymańska J., Biologiczne czynniki zagrożenia zawodowego. Klasyfikacja, narażone grupy zawodowe, pomiary, profilaktyka, Lublin 2007 5. Leszczyński Wiktor Zmiana ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, Przyjaciel przy pracy nr 4, 2007 r. 6. PN N 18002:2011 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego. 7. PN 80/Z 08052. Klasyfikacja. Ochrona Pracy. Niebezpieczne i szkodliwe czynniki występujące w procesie pracy. 8. Skuza Leszek Co warto wiedzieć o ryzyku zawodowym, Gdańsk 1999 r. 9. Smoliński Dariusz Ocena ryzyka zawodowego Gdańsk 1999 r. 10. Żurawski Kazimierz, Kołodziejczyk Edward, Poradnik pracodawcy i inspektora bhp w zakresie obowiązkowych badań i pomiarów, Stowarzyszenie Ochrony Pracy, Warszawa 2006 r. 11. Praktyczny informator Ocena ryzyka zawodowego 2014, Wiedza i Praktyka 29