1 POJĘCIE GRUPY SPOŁECZNEJ TYPOLOGIA GRUP 2 Pewnie niejednemu z nas zdarzyło się kiedyś rozpocząć swoją wypowiedź od słów: Wszyscy się chyba zgodzimy, że... albo Jak wszyscy dobrze wiemy.... Poprzez tego typu sformułowania odwołujemy się do pewnej niesprecyzowanej zbiorowości ludzi, którzy żywią podobne do nas opinie. Jednak w przekazach tych
2 przemycamy jeszcze jeden komunikat- o tym, że odgraniczamy owych ludzi- czyli nas, od całej reszty tych, którzy mogą myśleć inaczej. Od tego momentu liczy się tylko ta wydzielona zbiorowość, zaś zgodna opinia jej członków poświadcza słuszność i wiarygodność słów wypowiadanych później. To być może niezbyt wyraźne wyartykułowanie słów: my i oni sprawia, że rodzi się więź milczącego porozumienia, która z czasem tworzy żywy twór społeczny, zwany grupą. 1 Powyższa charakterystyka jest oczywiście jedynie pewną próbą prostego i intuicyjnego wyjaśnienia schematu procesów, w efekcie których powstaje grupa społeczna. W praktyce na jej kształt wpływa tak wiele różnorodnych czynników, że problematyka grup społecznych zajęła znaczące miejsce w badaniach wielu naukowców i teoretyków różnych dyscyplin naukowych, wśród których na czoło wysuwają się psychologia, socjologia i politologia. Tak więc na gruncie wszystkich tych dziedzin wiedzy na przestrzeni wielu lat powstało kilkadziesiąt definicji grupy społecznej. Oczywiście w ramach tej pracy niemożliwe jest omówienie nawet niedużej ich części, z konieczności więc trzeba ograniczyć się do tych najważniejszych. Pojęcie grupa społeczna rozumiane bardzo szeroko oznacza zbiór jednostek pozostających ze sobą w pewnych stosunkach. 2 Jednak tego typu definicja wydaje się zbyt ogólnikowa, podobnie z resztą jak definicja Jerzego Wiatra, zgodnie z którą grupę tworzą dwie lub więcej jednostek, które istnieją w określonym stosunku społecznym i wchodzą ze sobą w jakiś typ kontaktu. 3 Tak więc, aby uniknąć jednakowego traktowania tak dość różnych zbiorów jednostek, jak rodzina czy widzowie w teatrze, wielu badaczy przesunęło środek ciężkości swoich definicji na pewne precyzyjnie określone elementy. I tak u G.C. Homansa jest to bezpośredniość kontaktów członków grupy; u R. K. Mertona nacisk położony jest na częstotliwość interakcji między członkami grupy, zaś T. M. Newcomb
3 i M. Sherif wskazują na przestrzeganie przez członków grupy określonych norm postępowania. 1 W efekcie tych i wielu innych prób sformułowania najpełniejszej wersji opisu grupy społecznej powstały definicje o charakterze syntetycznym. Jedną z takich właśnie definicji jest definicja uznanego na całym świecie polskiego socjologa Jana Szczepańskiego: grupa społeczna to pewna ilość osób (co najmniej trzy) powiązanych systemem stosunków, posiadających pewne wspólne wartości i oddzielonych od innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności. 2 Grupa społeczna jest zatem pewnym układem, wydzielonym z całości rzeczywistości społecznej i oddzielonym wyraźnie od innych zbiorowości, a równocześnie włączonym w tę całość funkcjonalnie. Podstawowym składnikiem każdej grupy są oczywiście jej członkowie, którzy w celu przyjęcia do danej grupy muszą przynajmniej w części utożsamiać się z wartościami przez nią wyznawanymi. Ponieważ każda grupa społeczna określa wzór fizyczny i moralny swoich członków, a ustalony skład daje wiedzę o jej liczebności, sprzyja to identyfikacji i zapewnieniu odrębności grupy. W tym celu grupa jako całość nakłada również na jednostki ją tworzące pewne określone role społeczne, co przyczynia się do zapewnienia trwałości i stosunkowo niezmiennej tożsamości grupy. Temu celowi służą także kolejne elementy składowe grupy społecznej, do których zaliczyć trzeba podstawy materialne, symbole i idee identyfikujące grupę oraz ustalone i świadomie zdefiniowane zadania. 3 Realizacja tych zadań stanowi w istocie sens istnienia grupy, co przy wzrastającym poczuciu misji powoduje także wzmocnienie poczucia wyższości danej grupy nad innymi grupami. W efekcie tego zaczyna kształtować się wola zbiorowa grupy, która prowadzi do umocnienia solidarności wewnątrz niej i przede wszystkim rodzi pewność zdolności przeciwstawienia się zagrożeniom zewnętrznym. 4 Tak więc grupa społeczna jako termin socjologiczny jest pojęciem dosyć złożonym i trudnym do pełnego wyjaśnienia.
4 Podobnie rzecz ma się z próbą klasyfikacji grup społecznych, gdyż nigdy nie można z całą pewnością określić jednoznacznego przyporządkowania danej grupy do jakiejś kategorii. Zabieg taki zawsze obarczony jest ryzykiem niepoprawności, a jedynym możliwym wyznacznikiem poprawności pozostaje często tylko użyteczność poznawcza. Mimo to istnieją jednak pewne stosunkowo wyraźne przesłanki, które pozwalają na pewną systematyzację. Zatem pierwszym, jakby od razu cisnącym się na myśl podziałem jest podział na grupy małe i duże. Podział ten może dotyczyć zarówno liczby członków grupy, jak również złożoności jej struktury (małe grupy nie posiadają żadnych podgrup np. podwórkowa drużyna piłki nożnej, podczas gdy duże grupy mogą mieć nawet kilka ich poziomów, czego najlepszym przykładem jest państwo). Inny podział rozróżnia grupy formalne i nieformalne. Jego podstawą jest istnienie w ramach grupy sformalizowanych instytucji oraz formalnej kontroli (Kościół jako instytucja- wierni na mszy). Kolejny podział odnosi się do charakteru więzi występujących między członkami grupy. I tak wszystkie grupy społeczne można podzielić na pierwotne, w których występuje wyraźna więź oparta na osobistej styczności i silnych oddziaływaniach emocjonalnych (rodzina) i wtórne, w których kontakt między członkami opiera się wyłącznie na styczności rzeczowej- opartej na realizacji określonych interesów. 1 Poza tymi podziałami prof. Szczepański wyróżnia także podział grup ze względu na stosunek do terytorium (wieś i miasto), wartości kulturowych (narody), w oparciu o pozycję społeczną (warstwy społeczne) i ze względu na realizowane cele. Do powyższej typologii można jeszcze dodać propozycje Jerzego Wiatra, czyli podział grup ze względu na: stopień trwałości więzigrupy krótkotrwałe, sporadyczne i ciągłe; charakter członkostwa w grupie- automatyczne (np. z racji urodzenia) i dobrowolne (udział w ugrupowaniach społecznych) oraz typ solidarności członków grupy-
5 grupy wewnętrzne (należymy do nich) i zewnętrzne (grupy obce). 1 Tak więc, mimo wytężonych wysiłków naukowców i myślicieli, aby jak najpełniej zdefiniować i sklasyfikować grupy społeczne, wydaje się, że jest to ciągle zadanie niemożliwe do zrealizowania na miarę ich oczekiwań. Tym niemniej- jak widać chociażby w tej krótkiej charakterystyce, rozważania na temat grup społecznych stanowią istotny element badań socjologicznych, co na pewno przyczynia się do poprawy efektywności przewidywania niektórych procesów społecznych. BIBLIOGRAFIA Bauman Z., Socjologia. Poznań 1990. Kulpińska J., Człowiek jako istota społeczna. [w:] Socjologia Problemy podstawowe, Red. Z. Krawczyk i W. Morawski. Warszawa 1991. Mika S., Wstęp do psychologii społecznej. Warszawa 1972. Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii. Warszawa 1970. Wiatr J.J., Społeczeństwo wstęp do socjologii systematycznej. Warszawa 1968. Znamierowski A., Encyklopedia Powszechna Wydawnictwa Gutenberga. Tom XXV suplement. Warszawa Poznań 1997.