Efekty wprowadzenia biblioteki cyfrowej w Akademii Morskiej w Szczecinie Łukasz Nozdrzykowski Szczecin, 2014
Efekty wprowadzenia biblioteki cyfrowej w Akademii Morskiej w Szczecinie 1. Wprowadzenie Łukasz Nozdrzykowski 1 Artykuł ten jest podsumowaniem wprowadzenia biblioteki cyfrowej Świat Morskich Publikacji opartej na systemie dlibra w Akademii Morskiej w Szczecinie. Przedstawiono budowę systemu od strony technicznej, możliwości jaki on daje, założenia jakie przyświecały jego wprowadzeniu oraz uzyskane efekty w ciągu czterech lat jego funkcjonowania. 2. Projekt biblioteki cyfrowej w Akademii Morskiej w Szczecinie Rozpoczęcie wprowadzania systemu biblioteki cyfrowej w Akademii Morskiej w Szczecinie rozpoczęło się w 2009 roku w ramach projektu Biblioteka Cyfrowa Świat Morskich Publikacji realizowanego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, Działanie 2.3 Inwestycje związane z rozwojem infrastruktury informatycznej nauki [1]. Celem projektu było udostępnienie pełnotekstowych publikacji z zakresu gospodarki morskiej w formie zdalnej. Z założenia projekt biblioteki cyfrowej miał umożliwić szybki dostęp do wiedzy z zakresu gospodarki morskiej dla użytkowników indywidualnych oraz instytucji związanych z tą dziedziną, w tym studentom, pracownikom naukowym, armatorom, urzędom morskim, przedstawicielom branży stoczniowej oraz wszystkim instytucjom i firmom związanym z eksploatacją portów, a także żeglugi [1]. W ramach wprowadzanego projektu umożliwiono [1]: - wymianę wyników prac naukowo-badawczych, - wymianę doświadczeń pomiędzy kadrą naukową i podmiotami gospodarczymi, - podniesienie konkurencyjności Akademii Morskiej w Szczecinie na rynku krajowym i zagranicznym jako instytucji naukowej, - podniesienie atrakcyjności Akademii Morskiej w Szczecinie jako partnera w międzynarodowych projektach badawczych z branży morskiej. W ramach tego samego projektu, Biblioteka Główna Akademii Morskiej w Szczecinie zakupiła zintegrowany system biblioteczny ALEPH oraz sześć pełnotekstowych baz morskich z informacjami na temat portów i terminali, budownictwa okrętowego, statków, bezpieczeństwa na morzu i innych zagadnień związanych z żeglugą morską i śródlądową [1]. Zasoby Biblioteki Cyfrowej Świat Morskich Publikacji zostały podzielone na osiem kolekcji tematycznych [1]: - Nauka i dydaktyka, 1 dr inż. Łukasz Nozdrzykowski, l.nozdrzykowski@am.szczecin.pl, Instytut Technologii Morskich, Wydział Nawigacyjny, Akademia Morska w Szczecinie
- Bazy, Portale, Linki, - Marynistyka i Żeglarstwo, - Z życia Akademii Morskiej w Szczecinie, - Bibliografie, - e-czytelnia, - Dzieje Gospodarki Morskiej, - Artykuły. W ramach kolekcji udostępniono wydawnictwa ciągłe, skrypty, podręczniki i materiały dydaktyczne, dorobek naukowy pracowników Akademii Morskiej w Szczecinie i innych uczelni związanych z gospodarską morską. Udostępnione są także materiały konferencyjne, doktoraty, artykuły z czasopism i artykuły zamawiane, adresy portali i stron internetowych związanych z branżą morską, bazy morskie, fotografie oraz odsyłacze internetowe do baz IMO i EMSA [2]. Wszystkie dane udostępniane są bez ograniczeń w sieci Internet chyba, że autor lub właściciel praw wydawniczych zażąda ich ograniczenia. 3. Budowa systemu dlibra Biblioteka Cyfrowa Świat Morskich Publikacji została zbudowana w oparciu o oprogramowanie dlibra rozwijane przez Poznańskie Centrum Superkomputerowo Sieciowe (PCSS) [3]. Zgodnie z definicją, termin biblioteki cyfrowej odnosi się do zorganizowanego zasobu informacji i wiedzy połączonego z dodatkowymi funkcjami dostępnymi poprzez zastosowanie technologii cyfrowej [4]. Zgodnie z założeniami twórców systemu dlibra, jest on w pełni autonomiczny co oznacza, że pozwala na wykonywanie specyficznych procesów związanych z gromadzeniem, opracowywaniem i udostępnianiem danych w przestrzeni wirtualnej [5]. W analogii do tradycyjnego systemu bibliotecznego, biblioteka cyfrowa umożliwia realizację [5]: - pełnej kontroli udostępniania zasobów na poziomie użytkownika jak i samego zasobu, - obsługę dokumentów w dowolnych formatach i strukturach, a także metadanych, - rozbudowanych mechanizmów wyszukiwania oraz otwartości na alternatywne metody dostępu. System ten działa w oparciu o architekturę klient-serwer, na której poprzez poszczególne moduły realizowany jest dostęp dla różnych grup użytkowników. W skład użytkowników systemu dlibra wchodzą administratorzy, redaktorzy oraz czytelnicy. Kolejno obsługują oni aplikacje dla nich przeznaczone, a zatem aplikacje administratora, redaktora oraz aplikacje czytelnika. Grupa administratorów odpowiedzialna jest za konfigurację systemu, w tym dostosowywanie repozytorium do potrzeb konkretnej instalacji oraz zarządzanie repozytorium. Grupa Redaktorzy ma za zadanie wprowadzać obiekty cyfrowe do repozytorium oraz opisywać te obiekty. Grupa Czytelnicy oznacza użytkowników
korzystających z umieszczonym w repozytorium materiałów poprzez przeglądanie stron WWW serwisu, wyszukiwane oraz pobieranie obiektów cyfrowych [3]. Rys. 1. Schemat budowy systemu dlibra [3] Na rysunku 1 przedstawiono schemat systemu dlibra z umieszczonym w jego centralnej części serwerze biblioteki cyfrowej, którego zadaniem jest realizacja wszystkich funkcji biblioteki. Serwer ten nie jest bezpośrednio dostępny dla użytkowników. System dlibra [3] posiada repozytorium o charakterze hierarchicznym, gdzie w strukturze katalogów i publikacji umieszczane są obiekty cyfrowe. Występują tutaj kolekcje będące zbiorami obiektów widocznych dla czytelników na stronie WWW repozytorium,. Kolekcje te podzielone są zazwyczaj w sposób tematyczny. Hierarchiczności tą wykazuje się także sama struktura kolekcji. System pozwala na grupowanie obiektów cyfrowych o wspólnych cechach, które w efekcie pozwalają na ułatwione zarządzanie obiektami oraz prezentacje powiązanych obiektów. Dodatkowymi funkcjami systemu są: tworzenie planowania dla obiektów cyfrowych, gdzie użytkownicy są informowani o planach umieszczania nowych obiektów w repozytorium oraz możliwość wersjonowania treści powiązane z ich aktualizacją i zachowaniem kopii poprzednich wersji obiektów. 4. Zasoby biblioteki cyfrowej Analizę zasobów biblioteki cyfrowej Świat Morskich Publikacji dostarczają statystyki systemu dlibra [6]. Repozytorium tej biblioteki zostało utworzone 1 października 2009 roku. Od tego czasu znalazły się w nim 1779 publikacje (stan na 09.12.2013). Na rysunku 2 przedstawiony został wykres procentowy liczby publikacji w zależności od roku ich wydania.
Rys. 2. Zestawienie wg liczby udostępnionych publikacji z poszczególnych lat [6] Największą liczbę publikacji co do daty wydania stanowią te wydane w 2006 i roku. Warto tutaj zauważyć, że zgodnie ze statystykami, obecnie w repozytorium znajduje się 1138 publikacji wydanych od 2000 roku co oznacza, że występują tutaj stosunkowo nowe publikacje. Według statystyk dostępnych w systemie to te publikacje cieszą się największą czytelnością. Około 67 procent publikacji jakie wyświetlane są przez system pochodziły z roku. 24% publikacji wyświetlanych pochodziło z roku, natomiast pozostałe to 9 procent wyświetleń. Obecnie 80 % wszystkich publikacji wydanych zostało w języku polskim, 15% w angielskim, a 6% stanowią publikacje wydawane w innych językach, głównie niemieckim i rosyjskim. Proces dodawania publikacji do repozytorium przedstawia rysunek 3. Rys. 3. Wykres udostępnionej liczby publikacji w latach 2009-2013 [6]
Wykres ten przedstawia charakterystykę budowy repozytorium Biblioteki Cyfrowej Świat Morskich Publikacji na przestrzeni miesięcy w latach 2009-2013. Proces ten jest charakterystyczny dla budowy nowych baz, gdzie w początkowym okresie notuje się szybki wzrost nowych publikacji. W ostatnim roku, ponownie zaczęła mocno rosnąć liczba umieszczanych publikacji. 5. Analiza zainteresowania biblioteką cyfrową Analizę zainteresowania biblioteką cyfrową Świat Morskich Publikacji przeprowadzono na podstawie statystyk i logów systemowych serwera dlibra. Badaniem objęto okres między 1.10.2009 a 8.12.2013. Pierwsza analiza dotyczy liczby generowanych stron, czyli liczby wszystkich wyświetleń strony i podstron biblioteki cyfrowej. Na rysunku 4 przedstawiono wykres liczb generowanych stron. 500000 450000 400000 350000 300000 250000 200000 150000 100000 50000 0 2009 I II I II I II 2013 I 2013 II 2013 2013 Rys. 4 Liczba generowanych stron w przedziałach kwartalnych. W obserwowanym okresie wygenerowano łącznie 4.453.191 stron oraz otworzono 66.463 publikacje. Porównując wykres z rysunku 3 z wykresem na rysunku 4 zauważa się korelację pomiędzy liczbą generowanych stron a liczbą umieszczanych publikacji. Jednocześnie widoczne są spadki zainteresowań w miesiącach lipiec i sierpień (kwartał III) związany ze spadkiem zainteresowania materiałami ze strony studentów (przerwa wakacyjna letnia). W początkowym okresie rozwoju biblioteki zauważalny był szybki wzrost liczby nowych czytelników. Obecnie wzrost ten jest mniejszy. W przypadku artału 2013 roku dane są niepełne stąd widoczny jest mocny spadek generowanych stron. Tendencję tą obserwowano także dla łącznej liczby publikacji wyświetlanej w badanym okresie, co prezentuje wykres na rysunku 5.
6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 2009 I II I II Rys. 5. Liczba wyszukiwań prostych I II 2013 I II 2013 2013 2013 W badanym okresie łącznie wyszukano 42.006 publikacji w trybie wyszukiwania prostego. Także i na tym wykresie obserwowane są spadki związane z przerwą wakacyjną. Liczba czytań publikacji jest także związana bezpośrednio z liczbą wyszukiwań publikacji co przedstawiono na rysunku 6. 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 2009 I II I II I II 2013 I 2013 II 2013 2013 Rys. 6. Liczba wyszukiwań w katalogu Łącznie wyszukano 34.493 publikacji podczas wyszukiwania w katalogu. Trendy wykresu wyszukiwań pokrywają się z pozostałymi analizowanymi trendami. Na rysunku 6 uwidocznione zostało znaczne odchylenie dla pierwszego kwartału roku, które zostało zanotowane w systemie w miesiącu styczeń roku.
Prezentowane dane można porównać z liczbą wypożyczeń pozycji w bibliotece tradycyjnej, co zaprezentowano w tabeli 1. Tabela 1. Liczba wypożyczeń książek. Kwartał Rok I II III IV 6617 4523 2431 5994 6736 4255 2743 6638 7092 3627 3013 5851 2013 5593 4114 2140 bd Także i tutaj notowane są spadki związane z okresem wakacyjnym wśród studentów i urlopowym wśród pracowników uczelni (IIartał). W ostatnich latach, za wyjątkiem 2013 roku, widoczny był stały poziom wypożyczeń w bibliotece Akademii Morskiej w Szczecinie. W roku 2013 zanotowano spadek liczby wypożyczeń. W porównaniu zatem biblioteki tradycyjnej z cyfrową, zainteresowanie tą drugą formą stale rośnie co pozwala sądzić o sukcesie tego przedsięwzięcia. Co ciekawe, biblioteka tradycyjna zanotowała spadek pomimo ciągłego nabywania nowych tytułów (tabela 2). Tabela 2. Liczba książek w bibliotece AM nabytków. 2013. 546 253 604 473 I. 722 605 264 259 II. 548 52 141 106. 436 512 482 bd Razem 2252 1422 1491 838 Sama liczba wyszukiwań w bibliotece cyfrowej zbliża się powoli do poziomu wypożyczeń z biblioteki tradycyjnej. Pokazuje to iż biblioteka cyfrowa staje się atrakcyjnym zasobem publikacji dla osób związanych z branżą morską. 6. Analiza SWOT systemu W celu przedstawienia możliwości rozwoju i przyszłości projektu cyfrowej biblioteki AM przygotowano analizę SWOT tego projektu. Analiza SWOT należy do jednych z najpopularniejszych technik analitycznych stosowanych do planowania strategicznego. Mocne strony - jedna z największych bibliotek cyfrowych w Polsce z branży morskiej - dostęp cyfrowy - swoboda dostępu - liczba stosunkowo młodych Słabe strony - przestarzały interfejs dostępu do publikacji - ograniczenia sieciowe i techniczne w dostępie zdalnym - konieczność posiadania sprzętu
publikacji - możliwości wyszukiwania - brak ograniczeń czasowych w dostępie do publikacji - umiejętność pozyskiwania środków z zewnętrznego finansowania Szanse - możliwość uzyskania środków na rozwój bazy publikacji - otwarcie dostępu do publikacji dla szerszego grona czytelników - rozszerzenie platformy o nowe funkcje analizy zapotrzebowań czytelników - możliwość pozyskiwania publikacji od pracowników uczelni - opracowanie strategii promocji - współpraca z innymi bibliotekami komputerowego i łącza internetowego w celu połączenia się z bibliotekę - ograniczony dostęp do wybranych publikacji tylko do sieci AM - zbyt wąska oferta w stosunku do biblioteki tradycyjnej - ograniczenia kadrowe na stanowiskach informatycznych mogących brać udział w rozwoju platformy - niska świadomość u potencjalnych czytelników o istnieniu repozytorium cyfrowego Zagrożenia - ograniczenie finansowania na rozwój - ograniczenia licencyjne do publikacji - rozwój platform alternatywnych, w tym systemów e-learningowych czy e-booków - niedocenianie roli biblioteki oraz możliwości jakie daje dostęp zdalny w trakcie pozyskiwania źródeł finansowania - stopniowy odpływ czytelników związany z rosnącą popularnością Internetu, którzy będą poszukiwać informacji w innych miejscach Niewątpliwą dobrą stroną biblioteki cyfrowej oraz jej szansą na pozyskanie dużej liczby czytelników jest jej unikalność w kraju oraz zdolność pracowników do pozyskiwania środków na jej rozwój. Największym zagrożeniem dla niej mogą być problemy związane z ograniczeniami finansowymi na rozwój spowodowane chociażby trudną sytuacją finansowania nauki w kraju. 7. Podsumowanie Rozwój biblioteki cyfrowej Świat Morskich Publikacji w Akademii Morskiej w Szczecinie pozwolił na dotarcie do szerokiego grona czytelników. Przyczynił się do tego szybki wzrost zasobów publikacji w początkowej fazie działania biblioteki. W następnej fazie planuje się opracowanie i wdrożenie systemu badania potrzeb czytelników poszukujących publikacji jeszcze nie umieszczonych w bibliotece w celu zapewnienia do nich dostępu i w efekcie zwiększenia zainteresowania biblioteką cyfrową. Wprowadzanie nowych publikacji jest ważnym elementem z punktu widzenia dalszego rozwoju we wzroście liczby czytających. Należy zatem zdefiniować cele strategiczne na najbliższe lata, w tym proponuje się: - podnoszenie atrakcyjności i prestiżu biblioteki cyfrowej AM zwłaszcza w środowisku uczelni - modernizację biblioteki zwłaszcza pod kątem wizualnym - rozbudowę repozytorium i ulepszenie mechanizmów wyszukiwawczych.
Literatura: [1] http://bc.am.szczecin.pl/biblioteka-cyfrowa-swiat-morskich-publikacji (dostęp online: ) [2] http://www.smp.am.szczecin.pl/dlibra/text?id=example-page (dostęp online: ) [3] http://dlibra.psnc.pl/index.php?option=com_frontpage&itemid=1 (dostęp online: ) [4] Elżbieta Skubała, Anna Kazan: Polskie biblioteki cyfrowe na platformie dlibra zasób w kontekście tworzenia nowoczesnych kolekcji źródeł informacji dla nauk technicznych. http://www.library.put.poznan.pl/konf_idn/art/1_3.pdf (dostęp online: ) [5] Władysław Marek Kolasa: dlibra Digital Library Framework platforma do budowy bibliotek cyfrowych, http://bbc.uw.edu.pl/content/4/05.pdf (dostęp online: ) [6] http://www.smp.am.szczecin.pl/dlibra/pubstats?stattype=9 (dostęp online: )