Znaczenie infrastruktury handlowej dla bezpieczeństwa rynku gazu ziemnego w Polsce

Znaczenie infrastruktury handlowej dla bezpieczeństwa rynku gazu ziemnego w Polsce Ireneusz Łazor TGE, Marcin Sienkiewicz DISE Polski rynek gazu ziemnego w najbliższych latach powinien ulec głębokiemu przemodelowaniu. Należy bowiem w końcu doprowadzić do jego rzeczywistej liberalizacji oraz integracji z rynkami państw unijnych przy jednoczesnym zbudowaniu solidnych fundamentów dla jego bezpieczeństwa. Powinno się mieć przy tym świadomość, że upływający czas działa na niekorzyść Polski. Nasz rynek gazu pozostaje bowiem daleko w tyle za dynamicznymi zmianami jakie się dokonały w tej dziedzinie życia gospodarczego w wielu krajach świata zachodniego. W Unii Europejskiej powstały już regionalne centra handlu gazem przyciągające licznych kontrahentów oraz coraz większe strumienie środków finansowych i gazu z rynków narodowych poszczególnych państw członkowskich. Istnieje poważne ryzyko, że Polska nie dostosowując się w odpowiednim tempie do nowych reguł gry i konstrukcji rynku, spadnie do roli peryferyjnego i biernego obszaru handlu gazem w Europie. 1. Hub fizyczny a hub wirtualny Hurtowy handel gazem odbywa się w tzw. węzłach handlowych (ang. trading hubs), gdzie oprócz możliwości kupna i sprzedaży gazu świadczone są usługi około transakcyjne, takie jak udostępnianie informacji o potencjalnych partnerach handlowych, raporty transakcyjne, usługi związane z transportem gazu, jego magazynowaniem i bilansowaniem. Jest to infrastruktura, która występuje w dwóch formach: fizycznej i wirtualnej. Huby fizyczne, to punkty w sieci przesyłowej, w których znajduje się połączenie (rozgałęzienie) kilku głównych gazociągów przesyłowych, co umożliwia handel gazem pochodzącym z różnych kierunków. Huby wykształciły się w wyniku liberalizacji hurtowych rynków gazu, które przyczyniły się do utworzenia rynku transakcji krótkoterminowych spot. Transakcje spotowe realizowano w miejscach, do których dostęp miała duża liczba uczestników rynku i był możliwy transport paliwa pomiędzy nimi. Huby fizyczne zlokalizowane były na skrzyżowaniach dużych gazociągów przesyłowych, często w pobliżu terminali LNG i magazynów gazu, dając możliwość elastycznego korzystania ze swobodnego handlu na płynnym rynku oraz z elastycznych usług magazynowych. W początkowej fazie rozwoju infrastruktury handlowej w ramach hubów 1

fizycznych operator sieci przesyłowych (OSP) wspierał proces transakcyjny do momentu powstania w tych miejscach platform obrotu. Wraz z postępującą liberalizacją rynku rozwinął się drugi rodzaj hubów tzw. huby wirtualne, których zasięg nie ograniczał się już do punktów połączenia kilku gazociągów czy terminala, lecz obejmował on swoim zasięgiem cały obszar bilansowy. W Polsce pozwoliła na to zmiana IRiESP oraz metodologii kalkulacji taryf przesyłowych z grupowych na taryfy z wyznaczonymi punktami wejścia i wyjścia (tzw. Entry-Exit). Powstanie hubów było możliwe dzięki utworzeniu obszarów bilansujących i handlowych punktów wirtualnych, na których zaczęły funkcjonować platformy handlowe giełdy i OTC. Transakcje handlowe w hubie mogą odbywać się zarówno na podstawie umów bilateralnych (OTC), jak i za pośrednictwem giełdy towarowej. Zaletą giełdy w stosunku do rynku pozagiełdowego (OTC) jest jej efektywność, transparentność i mechanizm tworzenia cen rynkowych oraz bezpieczeństwo rozliczeń. Huby działają przede wszystkim ze względu na możliwość realizacji transakcji handlowych zgodnie z potrzebami klientów w oderwaniu od fizycznych przepływów gazu i w ramach jednej strefy bilansującej pozwalają na bardziej efektywne zarządzanie wymianą handlową w tym obszarze. Huby wirtualne ze względu na większy zasięg i elastyczność usług charakteryzują się większą płynnością niż huby fizyczne, które związane są z infrastrukturą zlokalizowaną w jednym miejscu. Z punktu widzenia klienta nie jest ważne czy korzysta z hubu fizycznego, czy wirtualnego. Istotne jest z jakiej palety dostępnych usług może korzystać w łatwy i transparentny sposób. W Polsce giełda gazu jest nie tylko miejscem obrotu, ale dzięki wdrożonym instrumentom uczestnicy rynku, mogą bilansować swoje dostawy oraz je rozliczać. Oprócz dostępu do wielu kierunków dostaw oraz dużej i zróżnicowanej bazy klientów, dobrze funkcjonujący hub powinien mieć dostęp do dużych magazynów gazu, co poprawia elastyczność zawieranych kontraktów. Operatorzy hubów zapewniają dostęp do platformy wymiany OTC oraz rynku regulowanego jakim jest giełda towarowa. 2. Rozwój infrastruktury handlowej na rynkach gazu ziemnego w USA i Unii Europejskiej. Tworzenie i funkcjonowanie infrastruktury handlowej w postaci giełd energii i gazu oraz hubów gazowych jest ściśle związane z procesem formowania się zliberalizowanego modelu rynku gazu ziemnego. Taki ukonstytuował się już w Stanach Zjednoczonych, które aktualnie są największym producentem i jednocześnie konsumentem gazu ziemnego. To także 2

najbardziej wolny, płynny i dojrzały rynek gazu ziemnego na świecie. Na rynku operuje tysiące dostawców gazu, którzy oferują klientom swój towar w formie kontraktów terminowych i spotowych. W USA i sąsiedniej Kanadzie funkcjonuje kilkadziesiąt punktów handlowych hubów, przeznaczonych do zawierania kontraktów kupna-sprzedaży i jednocześnie fizycznego przekazywania towaru. Poniższa mapa pokazuje 25 najważniejszych punktów handlu gazem w USA (2 z nich znajdują się na terytorium Kanady), które świadczą swe usługi dla konkretnych regionów kraju. Mapa nr 1. Mapa najważniejszych centrów hurtowego handlu gazem ziemnym w USA i Kanadzie. Źródło: American Petroleum Institute Understanding Natural Gas Markets, 2014, s.18, www.api.org Amerykańskie i kanadyjskie huby gazowe zlokalizowane zostały w miejscach, w których ze względu na bliskość położenia nastąpiło połączenie kilku rurociągów. Transportem gazu do odbiorców zajmują się natomiast lokalne firmy posiadające sieci dystrybucyjne. Transakcje zawierane są za pośrednictwem Internetu lub przez telefon. Ustalana cena obejmuję dostarczenie towaru na określony punkt dostawy. Na rynku amerykańskim funkcjonuje powszechnie instytucja brokera czyli pośrednika, który organizuje transakcje pomiędzy sprzedającymi i kupującymi pobierając prowizję po jej wykonaniu. W skali całego północnoamerykańskiego rynku gazu ziemnego największym i najważniejszym miejscem handlu jest położony w południowej Luizjanie Henry Hub. Powstał on w wyniku połączenia 13 krajowych i zewnętrznych rurociągów gazowych. 3

Ustalana tam cena stanowi punkt odniesienia dla handlu gazem ziemnym w Ameryce Północnej. Ze względu na jego centralną lokalizację oraz najwyższy stopień powiązań infrastrukturalnych, Henry Hub uznawany jest także jako punkt cenowy dla kontraktów terminowych (futures contrach) notowanych na New York Mercantile Exchange s (NYMEX). Henry Hub ściśle współdziała również z Intercontinental Exchange będącą globalną elektroniczną platformą rozliczeń działającą na rynku amerykańskim (oraz globalnym) w oparciu przekazywane przez NYMEX ceny. Dynamiczny rozwój wolnego handlu gazem w USA jest w pierwszym rzędzie wynikiem rosnącej od 2003 roku podaży gazu ziemnego, która z kolei jest następstwem tzw. rewolucji łupkowej. W 2013 wydobycie gazu ze złóż niekonwencjonalnych stanowiło już 40% całej krajowej produkcji surowca. Jednak to infrastruktura handlowa w postaci hubów gazowych i giełd towarowych pozwala na rzeczywiste działanie mechanizmów rynkowych pozwalających na kształtowanie adekwatnych do sytuacji rynkowej cen. Infrastruktura ta zapewnia także, poprzez swą transparentność i jasne zasady gry, bezpieczeństwo uczestników rynku. W przeciwieństwie do USA w Unii Europejskiej proces liberalizacji i towarzysząca mu integracja rynków narodowych są nadal w toku. Jego tempo i stan zaawansowania jest jednak różny w zależności od regionu. Te różnice mają swą genezą sięgają jeszcze okresu funkcjonowania dwubiegunowego porządku międzynarodowego, który dzielił Europę na dwa przeciwstawne systemy polityczne, ekonomiczne oraz komunikacyjne. Najbardziej rozwiniętą częścią Europy pod względem zliberalizowania rynków i funkcjonowania hubów gazowych jest region Północno-Zachodni. Tu znajdują się najbardziej dojrzałe rynki i charakteryzujące się największą płynnością oraz największym wolumenem obrotów centra handlu gazem brytyjski hub National Balancing Point (NBP) oraz holenderski Title Transfer Faci-lity (TTF). Ważnym punktem na mapie unijnych rynków gazu jest także największy w Europie fizyczny hub gazowy w belgijskim Zeebrugge. Oddziaływanie powyższej infrastruktury handlowej na wszystkie rynki państw unijnych jest jednak ograniczone. Wschodnia część UE znajduje się przede wszystkim w zasięgu oddziaływania niemieckich hubów gazowych: Gaspool oraz NCG. Dedykowany dla kontrahentów z Europy Środkowej jest zlokalizowany w północnowschodniej Austrii hub gazowy w Baumgarten. W krajach tworzących Grupę Wyszehradzką, pomimo podjęcia przez rządy działań na rzecz liberalizacji rynków gazu ziemnego nie powstało jeszcze centrum handlu gazem odpowiadające amerykańskim bądź zachodnioeuropejskim hubom gazowym. 4

Mapa nr 2. Europejskie regiony gazowe, rynki i huby Źródło: Oxford Institute for Energy Studies, The Evolution of European traded gas hubs, December 2015, s. 18, www.oxfordenergy.org 3. Sytuacja Polski i Europy Środkowej Aktualnie Polska, pomimo działających interkonektorów w Lassowie i Cieszynie, jest praktycznie odcięta od niezależnych źródeł i dostawców gazu ziemnego. Import gazu w dalszym ciągu opiera się na dostawach z kierunku wschodniego w oparciu o tradycyjny kontrakt długoterminowy, realizowany przede wszystkim przy wykorzystaniu rurociągu Jamalskiego. Wspomniany rurociąg jest natomiast elementem większej całości w postaci transgranicznego sytemu przesyłowego służącego eksportowi rosyjskiego gazu do Europy. Wciąż najważniejszym elementem tego sytemu pozostaje uruchomiony w czasach sowieckich, a przechodzący przez terytorium Ukrainy, rurociąg Drużba o rocznej przepustowości 110 mld m³. O ile wymienione wyżej rurociągi przechodzą przez terytoria państw Europy Środkowej i Wschodniej, to dwie nitki rurociągu North Stream o łącznej przepustowości 55 mld m³ gazu ziemnego rocznie, poprzez Bałtyk prowadzą bezpośrednio do największego rynku gazu w UE, czyli do Niemiec. Na horyzoncie pojawia się już kolejne połączenie rurociągowe North Strem II, w sprawie budowy którego Gazprom podpisał we 5

Władywostoku porozumienie m.in. z niemieckimi firmami BASF i E.ON oraz austriackim OMV. Działający od 2012 roku North Stream łączy się na terytorium niemieckim wzdłuż granicy z Polską z rurociągiem OPAL, a następnie z czeskim i słowackim systemem przesyłowym. Tak więc Polska i pozostałe kraje Grupy Wyszehradzkiej pozostają w infrastrukturalnym potrzasku tworzonym przez rurociągi biegnące z Rosji w kierunku zachodnim do Niemiec. W oplatającym Europę Środkową systemie rosyjsko-niemieckich rurociągów znajduje się jeden bardo ważny punkt kontrolowany przez Gazprom hub gazowy w austriackim Baumgarten - Central Europe Gas Hub (CEGH). Ten regionalny węzeł gazowy zasilany wyłącznie rosyjskim gazem dedykowany jest dla klientów z Europy Środkowej. Przewidywano, że do tego miejsca dotrze od południa, porzucony jednak przez Rosję, rurociąg South Stream. Podsumowując, w znajdującym się w granicach Unii Europejskiej regionie środkowoeuropejskim powstaje w szybkim tempie rosyjsko-niemiecki system infrastrukturalny utrzymujący i wzmacniający monopol Gazpromu w dostawach gazu ziemnego. Jego istota polegać będzie na tym, że pomimo obowiązywania reżymu prawnego III pakietu energetycznego oraz integracji systemów transportowych państw Grupy Wyszehradzkiej, handlować będzie się tylko rosyjskim gazem dystrybuowanym z Niemiec, przesyłanym rosyjsko-niemieckimi rurociągami, którego cena będzie ustalana na niemieckich albo rosyjskich hubach gazowych. Jest to konkretne zagrożenie dla interesów gospodarczych Polski i jej bezpieczeństwa energetycznego. Niestety w ostatnich kilku latach aktywność Polski w regionie Europy Środkowej wyraźnie osłabła, co sprzyjało zanikowi politycznej jedności państw wyszehradzkich. Indywidualne strategie polityczno-energetyczne Bratysławy czy Budapesztu spotkały się natomiast z pozytywnym odzewem Federacji Rosyjskiej. Zarysowano kilka wspólnych projektów takich jak słowacki plan połączenia gazociągu Eastring z Turkish Stream czy utworzenie w ramach słowackiego systemu przesyłowego wirtualnego gazociągu łączącego także rynki czeski i austriacki ze wspomnianym wyżej hubem w Baumgarten. Chęć współpracy z Rosją w obszarze gazu ziemnego wyraża także rząd Bułgarii, który na bazie istniejących i projektowanych rurociągów chce utworzyć hub gazowy. 19 czerwca 2015 roku rosyjski minister energetyki Aleksander Nowak poinformował, że Federacja Rosyjska otrzymała od władz bułgarskich propozycję aby na terytorium ich kraju zbudować hub gazowy na bazie projektów Turkish Stream i przywróconego South Stream. Propozycję współpracy w tym zakresie potwierdził 3 września 2015 roku bułgarski ambasador w Rosji Bojko Kocew. Natomiast 10 grudnia 2015 roku rząd Bułgarii poinformował, że planowany hub gazowy zlokalizowany w przyszłości niedaleko Warny, nad Morzem Czarnym będzie nosił nazwę Balkan. Bułgarska inicjatywa 6

skierowana do Rosji spotkała się także z zainteresowaniem Unii Europejskiej. W grudniu 2015 roku odbyło się w tej sprawie spotkanie bułgarskiej minister energetyki Temenużki Petkowej z Klausem-Dietrem Borchardtem, dyrektorem ds. wewnętrznego rynku energetycznego Dyrekcji Generalnej Komisji Europejskiej ds. Energii. Zaognienie stosunków między Moskwą a Ankarą, które nastąpiło po zestrzeleniu rosyjskiego samolotu, który naruszył przestrzeń powietrzną Turcji, może jednak pokrzyżować te plany. Zarysowana powyżej ewolucja sytuacji na europejskich rynkach gazu ziemnego może doprowadzić w niedługim czasie, jak już wyżej wspomniano, do marginalizacji i trwałego uprzedmiotowienia polskiego rynku gazu ziemnego. Ambitna polityka energetyczna powinna zatem zmierzać do umiejscowienia w Polsce hubu gazowego o zasięgu regionalnym. 4. Towarowa Giełda Energii jako kluczowy element polskiego hubu gazowego Polska w przeciwieństwie do pozostałych państw z Europy Środkowej i Wschodniej posiada jeden poważny atut jest nim Towarowa Giełda Energii oraz działająca w jej ramach Giełda Gazu. W ostatnich latach Towarowa Giełda Energii S.A. stała się istotnym elementem budowania zliberalizowanego i konkurencyjnego rynku energii elektrycznej i gazu w Polsce. Stworzony za jej pośrednictwem hurtowy rynek gazu oferuje szeroki wachlarz produktów giełdowych, realizując zapotrzebowanie uczestników rynku. TGE jest najdynamiczniej rozwijającą się giełdą towarowo-finansową w regionie Europy Środkowo-Wschodniej, członkiem europejskiego rynku energii Multi Regional Coupling. Pozycja w kraju oraz zaangażowanie w projekty europejskie związane z integracją rynków wpływają na realizację zadań, jakie stoją przed tą instytucją współodpowiedzialną za rozwój hurtowych rynków energii i gazu. Priorytetem jest tutaj wzrost płynności na rynkach oraz dostarczanie nowoczesnych narzędzi do handlu paliwami, co pozwala na kreowanie referencyjnych, transparentnych cen. Polski rynek giełdowy gazu ziemnego w 2014 r. cechował się najwyższym wskaźnikiem płynności giełdowej w porównaniu do rynków europejskich. Wskaźnik ten określa stosunek obrotu giełdowego do konsumpcji gazu w danym kraju i nie obejmuje kontraktów bilateralnych. Po trzech kwartałach 2015 r. łączny wolumen obrotów na rynku gazu TGE wyniósł 86,5 TWh (ok. 7,9 mld m3) i wzrósł o 30 proc. w porównaniu do tego samego okresu w roku ubiegłym. Nie ulega wątpliwości, że obligo gazowe było bodźcem do rozwoju całego sektora. Warto jednak podkreślić, że giełda elastycznie podeszła do potrzeb podmiotów działających na rynku oferując nowe produkty i wypracowując wspólne rozwiązania. Rynek gazu na TGE 7

wystartował w 2012 roku. W pierwszej kolejności uruchomiono Rynek Terminowy Towarowy, później Rynek Dnia Następnego, a w połowie roku 2015 Rynek Dnia Bieżącego. Ostatnią istotną zmianą w 2015 roku było wydłużenie notowań na rynku spot dnia następnego i bieżącego. Rozwój jego płynności ma znaczenie nie tylko w obszarze bilansowania, ale również buduje podstawy funkcjonowania w przyszłości rynku instrumentów finansowych. Na efekty nie trzeba było długo czekać. Według Urzędu Regulacji Energetyki w III kwartale 2015 r. 58 ze 165 przedsiębiorstw energetycznych posiadających licencję na obrót gazem było uczestnikami giełdowego rynku. Na dzień 30 września 2015 r. ponad 22 tysiące klientów zmieniło dostawcę, co jest dowodem na ogromny postęp w liberalizacji rynku gazu. Dla porównania w latach 2011-2013 tylko 429 klientów podjęło decyzję o zmianie dostawcy paliwa. Giełda zapewnia uczestnikom niedyskryminujący dostęp do rynku i bezpieczeństwo obrotu, poprzez nadzór o standardach Unii Europejskiej, bieżącą publikację informacji rynkowych oraz bezpieczeństwo rozliczeń. Dzięki tym standardom TGE jest rynkiem pierwszego wyboru również dla Operatora Gazociągów Przesyłowych Gaz-System. Jednym z filarów strategii TGE jest współpraca z operatorami systemów przesyłowych w zakresie animowania i kreowania ścieżki rozwoju rynków: gazu, produktów pochodnych, a w przyszłości paliw płynnych, czy towarów masowych takich jak węgiel. 5. Infrastruktura i płynność na giełdzie kluczowe elementy rozwoju rynków paliw i bezpieczeństwa energetycznego Stymulantem rozwoju rynku gazu ziemnego w Polsce jest dynamicznie rozbudowywana infrastruktura przesyłowa oraz handlowa. Nie bez znaczenia jest również wprowadzone zapisami ustawy Prawo energetyczne obligo gazowe zapewniające płynność na rynku giełdowym. Uruchomiony w kwietniu 2015 r. fizyczny rewers na gazociągu tranzytowym Jamał-Europa umożliwił dostawę gazu ziemnego do Polski z Niemiec na zasadach ciągłych, co pozwoliło na dalszą integrację polskiego sektora z rynkami Unii Europejskiej i umożliwiło powstanie realnej konkurencji na hurtowym rynku gazu oraz wyznaczyło indeks cenowy paliwa na poziomie odzwierciedlającym ceny na rynku niemieckim. Dodatkowym motorem rozwoju byłaby możliwość wykorzystania handlowego infrastruktury magazynowej oraz uruchomienie dostaw gazu z terminala LNG. Celem i kierunkiem działania TGE jest tworzenie konkurencyjnego i transparentnego rynku oraz oferowanie jego uczestnikom produktów zapewniających budowanie stabilnych strategii 8

handlowych. Przykładowo rozbudowa magazynów gazu ziemnego służyłaby zwiększaniu bezpieczeństwa energetycznego, ale także po wprowadzeniu odpowiedniej oferty stanowić może element procesu optymalizacji zakupów. Oddany do użytku terminal LNG w Świnoujściu otworzy rynek krajowy na globalny import skroplonego gazu ziemnego. Dynamiczny rozwój hurtowego rynku gazu ziemnego przypomina rozwój rynku energii elektrycznej w początkowym okresie. Rynek jest świadkiem nie tylko wzrostu wolumenów obrotu tym paliwem, ale również wzrostu liczby podmiotów zaangażowanych na rynku. Tworzenie się płynnego hurtowego rynku widać wyraźnie po rosnącym zaangażowaniu domów maklerskich w obrót. Dalszy jego rozwój wymaga likwidacji taryfowania oraz stworzenia realnej możliwości korzystania z infrastruktury magazynowej. Wraz z rozwojem rynku gazu można spodziewać się dalszego wzrostu płynności na rynkach spot gazu ziemnego. Polski rynek gazu ziemnego różni się od większości rynków europejskich. Krajowy poziom produkcji paliwa wynoszący ok. 30% konsumpcji w Polsce jest jednym z wyższych w Unii Europejskiej i stanowi o mniejszym poziomie zależności od zewnętrznych dostaw tego surowca. Inwestycje w połączenia gazowe z państwami Unii Europejskiej umożliwiają sprowadzanie gazu ziemnego na większą skalę z kierunku zachodniego. Terminal LNG w Świnoujściu największy terminal importowy na Morzu Bałtyckim umożliwi dywersyfikację źródeł zakupu gazu ziemnego, pozwalając Polsce na faktyczną dywersyfikację dostaw gazu nie tylko wyłącznie za pośrednictwem gazociągów. Prognozowane nadwyżki na rynku tego paliwa spowodują poszukiwanie rynków zbytu zarówno w kraju, jak i zagranicą. TGE otrzyma wówczas szansę, by stać się platformą wyceny paliwa gazowego w regionie. Niewiele jest w UE przykładów podobnej platformy obrotu na rynku hurtowym, która łączyłaby w sobie obrót na rynkach spot oraz rynku terminowym towarowym w zakresie energii elektrycznej oraz gazu ziemnego. W bliskiej przyszłości w obrocie znajdą się również kontrakty futures oparte o ceny gazu na Rynku Instrumentów Finansowych TGE. Istnienie takiej synergii może stanowić dodatkowy impuls do rozwoju rynku hurtowego w Polsce, gdyż przedsiębiorstwa multienergetyczne będą poszukiwać zunifikowanej platformy obrotu. Giełdy gazu, jako część infrastruktury handlowej, są gwarancją rozwoju płynnych, transparentnych hurtowych rynków, które w regionie mogą być kluczowym czynnikiem determinującym poziom bezpieczeństwa dostaw gazu. 9

W Polsce w 2012 roku został utworzony gazowy zalążek hubu (obszar zarządzany przez Operatora Gaz-System), w ramach którego od grudnia 2012 r. odbywają się transakcje regulowane na Towarowej Giełdzie Energii i OTC w ramach umów dwustronnych. Unijna polityka energetyczna, która opiera się na zasadach liberalizacji i integracji rynków oraz zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego, przyczyniła się do powstania hubów w Europie. Huby oparte na dobrze rozwiniętej fizycznej infrastrukturze są idealnym miejscem dla utworzenia konkurencyjnego rynku obrotu gazem ze względu na dużą płynność zapewnioną przez wielu dostawców i małe ryzyko niezbilansowania, natomiast obecność giełdy gwarantuje, iż ceny gazu powstają w oparciu o transparentny mechanizm rynkowy. Proces tworzenia wspólnego rynku gazu w Unii Europejskiej wymaga stopniowej integracji kolejnych regionów Europy z uwzględnieniem regionalnych różnic. Rozwój płynnych rynków regionalnych zwiększy ich bezpieczeństwo poprzez poprawę pozycji negocjacyjnej. Kompetencje regionalnej giełdy będącej elementem infrastruktury handlowej hubu gazowego powinny być budowane równolegle wraz z rozbudową infrastruktury przesyłowej i magazynowej oraz rozwojem usług przesyłowych i magazynowych. Istotną rolę w zapewnieniu bezpieczeństwa energetycznego UE mogą odegrać regionalne huby gazowe, które umożliwią przystępny i bezpieczny dla uczestników rynku handel gazem z możliwością bilansowania oraz magazynowania gazu, elastyczną współpracę miedzy rynkami gazu w Europie Środkowej oraz globalnym rynkiem LNG, który dynamicznie się rozwija. 6. Hub gazowy o zasięgu regionalnym korzyści dla Polski W związku z postępującą integracją rynków gazu w Europie Centralno-Wschodniej Polska staje się obszarem, na którym może powstać transparentne i przyjazne dla klienta miejsce handlu gazem - hub gazowy. Do jego właściwego działania potrzebne jest stworzenie zespołu narzędzi i usług do łatwego i wygodnego dla klientów handlu paliwem wraz z możliwością elastycznego bilansowania oraz magazynowania. Wykorzystując potencjał lokalizacyjny Polski niezbędne jest również stworzenie skutecznych połączeń sieci przesyłowej umożliwiających łatwą i elastyczną współpracę z innymi rynkami Środkowo- Wschodniej Europy wraz z rozwijającym się dynamicznie rynkiem gazu LNG. Hub Polska powinien być miejscem, w którym uczestnicy będą mogli łatwo, elastycznie i bezpiecznie handlować paliwem pochodzącym z wielu źródeł z dostępem do rynków krajów UE. Rynek gazu jest jednym z rynków infrastrukturalnych, czyli rynków, na których kluczową rolę odgrywa infrastruktura niezbędna do prowadzania działalności. Dobrze rozwinięta 10

infrastruktura pozwala na tworzenie na jej bazie produktów rynkowych niezbędnych do konkurencyjnego handlu gazem. Poprzez projekty i realizowane inwestycje, polski system przesyłowy może odegrać kluczową rolę w procesie rozwoju polskiego rynku gazu i jego roli w integracji rynków gazu w rejonie Europy Środkowo-Wschodniej. Ukończenie planowanych inwestycji i uruchomienie dostaw gazu z Terminala LNG w Świnoujściu oraz możliwość jego dostawy z kierunku Białorusi i Ukrainy oraz funkcjonowanie interkonektorów z Niemcami i Czechami w Lasowie, Cieszynie i Mallnow sprawi, że rynek polski będzie najbardziej zdywersyfikowany ze wszystkich w obszarze grupy V4 i może stać się źródłem dostaw gazu dla państw Europy Środkowej, jak również dla grupy krajów nadbałtyckich i Ukrainy (50 mld m3/rok). Uruchomienie hubu gazowego w Polsce oraz dokończenie rozpoczętych inwestycji infrastrukturalnych związanych z nowymi połączeniami z rynkami Czech, Słowacji i Ukrainy poprawi płynność poprzez zintegrowanie rynków Europy Środkowo-Wschodniej i zapewni możliwość wywierania presji na obniżenie ceny hurtowej. Hub w Polsce powinien być uruchomiony i rozwijany możliwie szybko, ponieważ integracja z rynkiem niemieckim poprzez budowę połączeń transgranicznych umożliwia nie tylko import paliwa z nowych kierunków, ale również doprowadza do konkurencji rynków. Jeżeli rynek polski będzie niedostatecznie rozwinięty - konkurencyjny i płynny - oraz atrakcyjny, część klientów przeniesie się na obszar hubu niemieckiego. 7. Korzyści z uruchomienia hubu gazowego w Polsce Budowa hubu gazowego poprzez dalszy rozwój rynku gazu w Polsce spowoduje zwiększenie jego znaczenia w Europie. Integracja z rynkiem niemieckim, czeskim, słowackim i ukraińskim oraz docelowo również z rynkami krajów bałtyckich i skandynawskimi spowoduje wytworzenie realnej konkurencji wśród dostawców i obniżenie ceny hurtowej gazu na tych rynkach. Dzięki tej integracji może zostać zwiększona efektywność wykorzystania terminala LNG w Świnoujściu i przepływ gazu sieciami Gaz Systemu, co powinno doprowadzić do optymalizacji kosztów związanych z wykorzystaniem tej infrastruktury przez uczestników rynku. Powyższe czynniki, szczególnie duża płynność rynku, wpływają korzystnie na rozwój infrastruktury handlowej jaką tworzy giełda gazu. Dobrze rozwinięta jest magnesem dla potencjalnych dostawców gazu z różnych kierunków, co zapewnia dywersyfikację dostaw i bezpieczeństwo ich realizacji. 11

8. Warunki niezbędne do uruchomienia hubu w Polsce Polski hub gazowy powinien być integratorem rynków Środkowo-Wschodniej Europy. Należy jednak pamiętać, że jego powstanie i rozwój są uwarunkowane wieloma czynnikami. W pierwszej kolejności należy uwzględnić warunki infrastrukturalne w obszarach transportu i magazynowania gazu. W pierwszym wypadku odnotować należy znaczący postęp dzięki rozpoczętemu rozruchowi terminala LNG w Świnoujściu. Następnym krokiem powinno być wybudowanie połączenia przesyłowego umożliwiającego dostawy z kierunku norweskiego. Podjęte w tym zakresie przez PGNiG działania powinny zaowocować w jak najkrótszym czasie podpisaniem stosownych umów i kontraktów. Należy bowiem pamiętać, że bez pełnej dywersyfikacji dostaw nie będzie szans na realne funkcjonowanie hubu gazowego w Polsce. W drugim przypadku stan obecny nie jest jeszcze w pełni satysfakcjonujący. W tym zakresie istnieje potrzeba dokonania zmian regulacyjnych umożliwiających korzystanie przez uczestników rynku w sposób niedyskryminacyjny z dostępnej infrastruktury magazynowej. Obecnie wszystkie magazyny są własnością PGNiG, a wydzielenie Oddziału Operatora Systemu Magazynowania PGNiG nie przyniosło rozwiązania w postaci w pełni otwartego i niedyskryminującego dostępu do instalacji magazynowych. Sytuację podmiotów, chcących importować gaz do Polski w celu dalszej odsprzedaży, dodatkowo komplikuje fakt istnienia w Polsce obowiązku dywersyfikacji dostaw gazu i utrzymywania zapasów obowiązkowych.. Rozwój hubu gazowego w Polsce wymaga również wsparcia regulacyjnego w procesie dalszej liberalizacji rynku poprzez utrzymanie wprowadzonego obliga gazowego zapewniającego płynność i zniesienie barier regulacyjnych, takich jak konieczność zatwierdzania taryf dla paliw gazowych. Infrastruktura tworzącego się w Polsce hubu powinna opierać się na współpracy podmiotów funkcjonujących na polskim rynku gazu w zakresie: transportu gazu - Gaz-System, magazynowania - OSM platformy handlowej Towarowa Giełda Energii rozliczeń realizowanych przez izbę rozliczeniową IRGiT usług dodatkowych pozostali uczestnicy rynku. 12

Ścisła współpraca tych podmiotów wspierana przez dostosowane ramy prawne i możliwość dostępu na zasadach niedyskryminacyjnych i rynkowych do rozbudowanej infrastruktury przesyłowej, magazynowej i terminala LNG oraz płynnej giełdy gazu powinna zapewnić rozwój hubu gazowego w Polsce o znaczeniu regionalnym. Bibliografia: 1. American Petroleum Institute Understanding Natural Gas Markets, 2014, www.api.org 2. European Federation of Energy Traders, European Gas Hub Development, Part 1 Summary of Results Presented at 25th meeting of the European Gas Regulatory Forum, Madrid, 6-7 May 2014, www.efet.org 1. Jakóbik W., Czy Rosja zabierze Polsce Grupę Wyszehradzką?, 05.06.2015 r., http://biznesalert.pl/jakobik-czy-rosja-zabierze-polsce-grupe-wyszehradzka/ 2. Oxford Institute for Energy Studies, The Evolution of European traded gas hubs, December 2015, www.oxfordenergy.org 13