Strategie i ścieżki kontraktacji gazu ziemnego

Transkrypt

1 Strategie i ścieżki kontraktacji gazu ziemnego Autor: Dawid Klimczak, ENEA Trading Sp. z o.o. ( Energetyka nr 4/2014) Wstęp Strategia kontraktacji gazu ziemnego stanowi istotny element gry rynkowej dla wielu podmiotów będących uczestnikami rynku gazu - zarówno sprzedawców jak i odbiorców. Z jednej strony pozyskiwany jest przez sprzedawców gazu ziemnego w celu dalszej odsprzedaży, z drugiej - przez duże zakłady przemysłowe. Od rezultatów negocjacji zakupowych lub przyjętej polityki kontraktacji będzie zależeć nie tylko cena paliwa gazowego dla odbiorców indywidualnych i przemysłu, ale również konkurencyjność i wynik finansowy przedsiębiorstw. Historycznie, gaz ziemny w Polsce był sprzedawany przez Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo S.A. (w skrócie PGNiG). Sytuacja ta powoli jednak się zmienia i od kilku lat odbiorcy mają prawo kupna gazu ziemnego od innego dostawcy na zasadach Third Party Access (TPA). Przysługujące prawo wciąż stanowi niestety tylko teorię akademicką, ponieważ rynek dostawcy, to rynek jednego gracza posiadającego ponad 96% udziału w sprzedaży do odbiorców końcowych. W grudniu 2012 roku został otwarty rynek gazu zorganizowany przy Towarowej Giełdzie Energii. Na TGE można zawierać transakcje zarówno na Rynku Dnia Następnego i Bieżącego gazu (RDNiBg) jak i na Rynku Terminowym Towarowym gazu (RTTg) 1. Celem niniejszego artykułu jest rozważanie strategii kontraktacji gazu ziemnego przez: a) dostawcę paliwa, którego zadaniem jest kupno i dostawa błękitnego surowca do klientów końcowych, b) odbiorcę gazu ziemnego, dla którego zoptymalizowanie kosztów zakupu gazu ziemnego może stanowić ważny element w uzyskaniu przewagi konkurencyjnej. Strategia kontraktacji gazu ziemnego przez dostawców paliwa gazowego Analizując strategie kontraktacji paliwa gazowego przez dostawców gazu ziemnego do Polski należy przeanalizować kilka ważnych elementów uwzględnianych w transakcjach zakupowych. Są to m.in. a) warunki infrastrukturalne sieci przesyłowej, b) znaczące elementy umów zakupowych takie jak: 1

2 wolumen, cena, jakość, bezpieczeństwo dostaw, rozumiane również jako gwarancje wykonywalności kontraktu, gwarancja wypłacalności kontrahenta W pierwszej kolejności należy rozważyć możliwości infrastrukturalne krajowej sieci przesyłowej. Historycznie gaz ziemny był importowany do Polski z Rosji. Polska z przyczyn geograficznych oraz geopolitycznych leży na szlaku tranzytowym pomiędzy Europą Zachodnią i Rosją. W wyniku zmiany ustroju politycznego, po 1989 roku nastąpiła możliwość tworzenia koncepcji pozyskania paliwa gazowego z kierunków innych niż Rosja lub wydobycie własne. W 2011 roku przy zużyciu gazu ziemnego na poziomie 15,8 mld m 3, import z kierunku zachodniego wyniósł ok. 2,3 mld m 3, z czego z Niemiec - 1,7 mld m3 oraz odpowiednio z Republiki Czeskiej - 555,7 mln m 3. W tym samym roku zdolności importowe z kierunku zachodniego wyniosły - 1,5 mld m 3 na połączeniu z Lasowem oraz 0,5 mld m 3 na interkonektorze w Cieszynie. Dodatkowo wirtualny rewers na gazociągu jamalskim umożliwiał przywóz 2,3 mld m 3 2. Zgodnie z dokumentem Polityka energetyczna Polski do 2030 r. z dnia 10 listopada 2009 r. 3 zakłada się zwiększenie zapotrzebowania na gaz ziemny w Polsce do 20,2 mld m 3 w 2030 roku. W tabeli 1 przedstawiono prognozowane zapotrzebowanie na gaz ziemny w perspektywie r. Należy dodać, że zużycie gazu w 2012 roku wyniosło 15,8 mld m 3. 4 Tabela 1 Prognozowane zapotrzebowanie na gaz ziemny w Polsce do 2030 r. Rok Prognozowane zapotrzebowanie (w mld m 3 ) , , , ,20 Źródło: Polityka energetyczna Polski do 2030 r. z dnia 10 listopada 2009 r. Sieć systemu interkonektorów na połączeniach międzysystemowych pomiędzy Polską a krajami sąsiednimi w perspektywie lat , zgodnie z planami Gaz-Systemu, ma zostać znacznie rozbudowana. W nawiązaniu do założeń Planu rozwoju w zakresie

3 zaspokojenia obecnego i przyszłego zapotrzebowania na paliwa gazowe na lata , mają zostać pobudowane: Gazociag Północ-Południe 1, Gazociag Północ Południe 2, Port LNG, połącznie Mallnow (budowa fizycznego rewersu), połączenie Lasów. Według wymienionego dokumentu przygotowanego przez Operatora Systemu Przesyłowego w scenariuszu umiarkowanym zdolności importowe wzrosną do 34,2 mld m 3 w roku 2023 (z czego 31% stanowić będą moce importowe ze Wschodu), natomiast w scenariuszu rozwoju optymalnego zdolności importowe wyniosą 38,7 mld m 3 (z czego 27% stanowić będą moce importowe ze Wschodu). W myśl powyższych danych w 2023 roku zdolności importowe z kierunku zachodniego (na poziomie 23,6 mld m 3 ) w zupełności pokryją zapotrzebowanie na gaz ziemny, które w 2025 roku ma wynieść zgodnie z prognozami 19 mld m3 gazu ziemnego 6. Zasadniczym zagadnieniem w strategii kontraktacji paliwa gazowego jest rozważenie różnych ścieżek zakupu paliwa gazowego. Po pierwsze - ze względu na dywersyfikację źródeł ryzyka dostaw, po drugie - ze względu na optymalizację kosztów. Biorąc pod uwagę obecne i przyszłe możliwości w horyzoncie do 2015 roku należy przeanalizować pięć źródeł zakupu gazu ziemnego: import z kierunku zachodniego (Niemcy, Czechy), import z kierunku Wschodniego (Rosja, Azja Środkowo-Wschodnia), import LNG, zakup gazu ziemnego na Towarowej Giełdzie Energii, zakup w Punkcie Wirtualnym OTC lub Punkcie Fizycznym od uczestnika rynku hurtowego. Import z kierunku Zachodniego W ujęciu historycznym strategie zakupowe gazu ziemnego były realizowane na podstawie kontraktów wieloletnich (w horyzoncie nawet na 30 lat). Ceny natomiast były bezpośrednio powiązane z notowaniami ropy naftowej na rynkach światowych (Brent, WTI). Obecnie transakcje zawierane są coraz częściej na okresy krótsze w tym roczne lub kilkuletnie, a produkty ropopochodne coraz rzadziej stanowią składową ceny. W transakcjach bilateralnych można się spotkać z zawieraniem kontraktów terminowych, których cena jest powiązana z cenami na największych europejskich hubach gazowych: NCG, Gaspool, NBP Ibidiem

4 oraz TTF. Kontraktacja z kierunku zachodniego wiąże się, albo z samodzielnym uczestnictwem na rynku Niemieckim, albo z koniecznością nawiązania współpracy z kontrahentem działającym na powyższym rynku. Rynek niemiecki to rynek dwóch hubów gazowych, będących jednymi z najbardziej płynnych w Europie. Duża płynność, związana jest z przejrzystością i transparentnością cen. Większość transakcji zawierana jest na rynku OTC, natomiast handel na European Energy Exchange nie przekracza 5% wolumenu. Znaczącym problemem jest logistyka przesyłu gazu ziemnego z Niemiec do Polski, w tym zakup przepustowości po stronie polskiej i niemieckiej. Do niedawna w osobnych aukcjach należało kupić przepustowość po stronie polskiej i niemieckiej. Obecnie można dokonać zakupu produktu zbundlowanego na aukcjach organizowanych przez Gaz-System oraz operatora niemieckiego Ontras. Przepustowość na granicy polsko-niemieckiej w Lasowie może mieć charakter przepustowości na zasadach ciągłych lub przerywanych. Bezpośredni zakup paliwa gazowego w Niemczech daje przewagę w postaci pozyskania samodzielnego źródła gazu, natomiast wiążę się z dużymi ryzykami przerw w dostawach w przypadku posiadania przepustowości przerywanej. Import z kierunku Wschodniego Jak zostało przedstawione wcześniej, Polska historycznie posiada duże zdolności importowe z kierunku Wschodniego tj. z Rosji i krajów Azji Środkowo-Wschodniej. Zgodnie z danymi przedstawionymi na stronie Ministerstwa Gospodarki z tego kierunku w 2011 roku Polska zaimportowała 9 mld m 3. Podmiotem po stronie polskiej odpowiadającym za import gazu z Rosji jest PGNiG. Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo oraz Gazprom Export łączy kontrakt wieloletni na dostawy paliwa gazowego. W ostatnim czasie na rosyjskim rynku gazu ziemnego zachodzi wiele pozytywnych zmian, jednak rynek ten jest daleki od transparentności i otwarcia się na proces liberalizacji. Zgodnie z prawem rosyjskim jedyną spółką uprawnioną do eksportu paliwa gazowego jest Gazprom. Coraz częściej wspomina się jednak o limitach eksportowych LNG przyznawanych dwóm największym konkurentom Gazpromu - Rosnieft oraz Novatek. Niestety przesył gazu poprzez gazociąg Jamalski wciąż jest kontrolowany przez rosyjskiego monopolistę. Ważnym czynnikiem są również wolumeny obracanego paliwa gazowego. Aby zostać zauważonym, jako wiarygodny kontrahentem dla rosyjskich spółek obrotu gazem ziemnym, przyjmuje się, że należało by zakupić około 1 mld m 3, co stanowi znaczny wolumen w porównaniu z obecnym poziomem zużycia w Polsce. Import gazu z Azji Środkowo-Wschodniej jest praktycznie niemożliwy do zrealizowania. Znaczne rezerwy gazu ziemnego znajdują w Azerbejdżanie, Kazachstanie, Uzbekistanie, Kirgistanie. Niestety gazociągi przesyłowe biegnące z Azji Centralnej są w pełni kontrolowane przez grupę kapitałową Gazpromu.

5 Zakup LNG Import LNG poprzez gazoport w Świnoujściu będzie możliwy od 2015 roku. Zakup gazu ziemnego w postaci skroplonej nie jest jednak zadaniem łatwym. Po pierwsze, trzeba być dużym odbiorcą, aby faktycznie móc zrealizować import. Tak samo jak w przypadku importu ze Wschodu w grę wchodzą znaczne wolumeny. Po drugie, w obecnej sytuacji rynkowo-cenowej nie opłaca się zakup tego surowca, przede wszystkim z powodu wysokich cen w Azji. W przypadku importu LNG należy patrzeć na rynek globalny. Największymi eksporterami jest między innymi Katar, Nigeria, Indonezja. Na chwilę obecną większość błękitnego paliwa, które jest eksportowane w postaci skroplonej, jest wysyłane do Azji, gdzie ceny sięgają nawet USD/1000 m 3 w porównaniu do niecałych 400 USD/1000 m 3 w Europie. Zakup na Towarowej Giełdzie Energii W grudniu 2012 roku został otwarty parkiet gazu zorganizowany przy Towarowej Giełdzie Energii. Rynek Terminowy Towarowy gazu nie należy do najbardziej płynnych w Europie. Jednak w wyniku zmian legislacyjnych, które nastąpiły 11 września 2013 roku, zostało wprowadzone obligo na sprzedaż określonych wolumenów poprzez rynek regulowany: w 2014 powinno - 40% rocznego zużycia, w 2015 roku i latach kolejnych co najmniej 55%. Teoretycznie w związku ze zmianami przepisów prawa i nałożeniu obowiązków na importerów, TGE powinna stać się jednym z najbardziej płynnych giełd gazu w Europie Środkowo-Wschodniej. Zakup paliwa gazowego na Towarowej Giełdzie Energii jest wart rozważenia przede wszystkim poprzez uzyskanie dostępu do rynkowych cen z pominięciem pośredników. Minusem jest jednak wysoki koszt dostępu do giełdy, wynikający z opłat członkowskich. Można go jednak ominąć podpisując stosowną umowę z domem maklerskim. Domy Maklerskie, będące członkami bezpośrednimi TGE, oferują konkurencyjne warunki dla małych podmiotów, dla których uczestnictwo bezpośrednie może stanowić znaczącą barierę wejścia. Obecnie na TGE aktywne są trzy domy maklerskie w zakresie rynku gazu: Trigon, Noble, BOŚ. Zakup paliwa gazowego w punkcie wirtualnym OTC/punkcie fizycznym od uczestnika hurtowego Kolejną możliwością jest zakup gazu ziemnego w Punkcie Wirtualnym OTC lub punkcie fizycznym na granicy np. w Lasowie lub Mallnow. Spółek obrotu, które importują gaz ziemny na granicy jest stosunkowo niewiele. Większość dużych koncernów z branży paliwowo-gazowej jest skłonna zaoferować paliwo gazowe. Nawiązanie współpracy z firmą

6 importującą paliwo gazowe z zagranicy daje wiele ciekawych rozwiązań. Po pierwsze, powstaje możliwość nabycia surowca z zagranicy bez konieczności angażowania się w wejście na niemiecki rynek gazu, co mogłoby się wiązać z poniesieniem znacznych kosztów finansowych. Po drugie, wciąż pozostaje otwarta droga do negocjowania warunków dostawy. Zaczynając od terminów płatności i ceny po elastyczność dostaw. Ważnym elementem są również kwestie ceny, wolumenu, terminów płatności, gwarancji płatności. Minusem handlu OTC jest warunek posiadania gwarancji wypłacalności i płatności. Wariant zakupu gazu na rynku pozagiełdowym w punkcie wirtualnym czy fizycznym może stanowić wartą rozważenia alternatywę. Ważne elementy umów gazowych Zarówno dla spółek obrotu jak i odbiorców jednym z najistotniejszych elementów umów gazowych jest cena, jaką należy zapłacić za paliwo gazowe. Jednak w przypadku zawierania kontraktów gazowych cena stanowi jeden z kilku składników, na który w różnym stopniu składa się: wolumen, elastyczność lub jej brak, jakość paliwa gazowego, terminy płatności, gwarancje wykonywalności oraz płatności. Ponadto sama cena może opierać się z jednej strony o formuły cenowe lub pozostać stała. Z wielu powodów odbiorca paliwa gazowego może być zainteresowany powiązaniem ceny z notowaniami EEX lub TTF. Składniki umowy, tzw. konwenanty, kiedy i na jakich warunkach mogą zostać przerwane dostawy gazu (szczególnie w przypadku importu z zagranicy), stanowią element, na który trzeba zwrócić szczególną uwagę. Dobrą praktyką jest korzystanie z usług prawnika zaznajomionego ze specyfiką umów gazowych. Spółki obrotu kupujące paliwo gazowe na potrzeby odbiorców końcowych lub do dalszej odsprzedaży na rynku hurtowym muszą przede wszystkim posiadać dobrze wykwalifikowany zespół handlowy, jak również wiedzę i doświadczenie w zakresie operacyjnego zarządzania logistyką przesyłu gazu. W skład biura obrotu gazem ziemnym z jednej strony wchodzą handlowcy (traderzy) i analitycy, z drugiej specjaliści ds. logistyki przesyłu gazu (dispatchingu). Strategie kontraktacji mogą być różne, jednak elementem istotnym jest wielkość wolumenu do zakupienia oraz horyzont czasowy na jaki tworzona jest kontraktacja. Z jednej strony duży wolumen (powyżej 1 mld m 3 ) stanowi istotne wyzwanie logistyczne, z drugiej jednak otwierają się inne możliwości zakupu paliwa gazowego. Ważnym aspektem, na który zwraca większość portfolio managerów odpowiedzialnych za kontraktację gazu ziemnego jest zapewnienie bezpieczeństwa i gwarancji dostaw gazu.

7 W przypadku małych i średnich przedsiębiorstw zajmujących się obrotem gazem ziemnym najlepszym rozwiązaniem jest zakup paliwa gazowego na Towarowej Giełdzie Energii (poprzez udział pośredni lub bezpośredni) lub w punkcie wirtualnym OTC lub punkcie fizycznym. W przypadku małych wolumenów (poniżej 100 mln m 3 ) koszty wejścia na rynek niemiecki bądź czeski mogą stanowić istotną barierę rozwoju. W przypadku kontraktacji paliwa gazowego w ilościach powyżej 100 mln m 3 dostęp do rynku niemieckiego może być wartym rozważania, jako dodatkowa alternatywa. Ważnym elementem, jaki należy ująć w kontraktacji jest dywersyfikacja ryzyk związanych z pozyskaniem paliwa gazowego. Każda ścieżka zakupu wiąże się z określona liczbą ryzyk bardziej lub mniej prawdopodobnych. Do ryzyk, które należy wymienić można zaliczyć ryzyka: polityczne, wypłacalności, bankructwa kontrahenta, gwarancji dostawy (wolumenu), prawne, walutowe (różnic kursowych). Analizując każdą ze ścieżek zakupu określone ryzyka należy wkalkulować w całokształt prowadzonej działalności. W celu ich ograniczenia dywersyfikacja źródeł zakupu gazu ziemnego jest ważnym elementem, jaki należy zawrzeć w strategii kontraktacji gazu ziemnego. Zgodnie z najlepszymi praktykami rynkowymi spółka obrotu obracająca gazem ziemnym na potrzeby klientów końcowych powinna posiadać zatwierdzoną politykę kontraktacji gazu ziemnego. Dokument przygotowany przez osoby odpowiedzialne za strategie zakupową powinien określać, co najmniej: horyzont czasowy, na jaki jest tworzona strategia kontraktacji, wolumen (lub jego prognozę), jaki należy zakupić, analizę obecnej oraz przyszłej sytuacji rynkowej, w horyzoncie, do którego jest tworzona polityka (sytuacja prawna, polityczna), ryzyka wraz z opisem prawdopodobieństwa ich wystąpienia związane z zakupem gazu z poszczególnych źródeł, określenie scenariuszy, kiedy i na jakich zasadach kupowane jest błękitne paliwo gazowe. Polityka kontraktacji zwyczajowo powinna być przygotowana przez dyrektora biura lub departamentu odpowiedzialnego za zarządzanie portfelem. Dobrą praktyką jest zatwierdzenie dokumentu przez zarząd danej spółki.

8 Strategie kontraktacji gazu ziemnego z punktu widzenia dużych i średnich odbiorców gazu ziemnego Pierwszym pytaniem, na jakie należy odpowiedzieć jest zdefiniowanie dużych i średnich odbiorców na rynku gazu. Dla potrzeb niniejszego artykułu oraz na podstawie praktyki rynkowej można przyjąć, że dużym odbiorcą na rynku gazu jest przedsiębiorstwo zużywające rocznie powyżej 25 mln m 3, natomiast średnim pomiędzy 2,5 a 25 mln m 3. Z perspektywy wielu firm zużywających paliwo gazowe, koszt jego zakupu może stanowić ważną pozycję w kosztach prowadzonej działalności w ujęciu całościowym. W celu optymalizacji kosztów zakupu paliwa gazowego warto rozważyć alternatywne ścieżki pozyskania gazu ziemnego. Cześć podmiotów może kupować całość lub część swojego zapotrzebowania poza monopolistą krjaowym tj. PGNiG. Poza spółkami już istniejącymi na polskim rynku gazu, takimi jak Egesa, EWE, G.En, Handen pojawiają się nowe, takie jak Enea czy Energa. Ponadto, wiele podmiotów zagranicznych aktywnie oferuje sprzedaż gazu na granicy lub w punkcie wirtualnym OTC. Oferta produktowa może znacznie się pomiędzy sobą różnić. Świadomy odbiorca może poprosić o ofertę niestandardową, wcześniej nie oferowaną szerokiemu gronu odbiorców przez spółki sprzedażowe. W jaki sposób i co może uzyskać duży lub średni odbiorca gazu w ofercie niestandardowej? Jak wspomniano wcześniej koszty samodzielnego importu lub dostępu do TGE mogą stanowić istotną barierę dla spółek obrotowych, a tym bardziej dla odbiorcy. W firmach tradingowych zajmujących się zawodowo obrotem gazem ziemnym są zatrudnieni wysoko wyspecjalizowani profesjonaliści, których utrzymanie również jest stosunkowo kosztowne. Powstaje pytanie w jaki sposób odbiorca może skorzystać z konkurencyjnej oferty? Każda spółka obrotu sprzedająca gaz ziemny do odbiorców zobowiązana jest do posiadania taryfy. Taryfy pomiędzy poszczególnymi odbiorcami mogą znacząco się różnić i stanowić znaczące oszczędności w stosunku do obecnego dostawcy. W 2013 roku Prezes Urzędu Regulacji Energetyki przedstawił mapę drogową liberalizacji rynku gazu w Polsce 7. Zgodnie z przedstawionymi w niej informacjami wkrótce z obowiązku posiadania taryf będzie zwolniona sprzedaż dla obiorców końcowych zużywających powyżej 25 mln m 3. Z jednej strony pojawia się ryzyko automatycznej podwyżki cen gazu dla odbiorców, z drugiej jednak pojawia się możliwość zaoferowania bardziej optymalnych produktów. Spółki obrotu działające na rynku krajowym i międzynarodowym będą mogły na przykład zaoferować ceny surowca powiązane do cen hubów niemieckich (NCG, Gaspool) lub holendersko belgijskich (TTF, Zeebrugee) lub też koszyk stanowiący mix pomiędzy danymi obszarami. Możliwe jest przedstawienie oferty powiązanej do rynku terminowego lub SPOT na European Energy Exchange (EEX). Pośredni dostęp do rynku hurtowego gazu ziemnego (krajowego czy zagranicznego) może znacząco zoptymalizować koszty działalności w stosunku do standardowego zakupu gazu ziemnego przez obecnego dostawcę na podstawie taryfy. W przypadku stwierdzenia braku opłacalności powyższego rozwiązania zawsze można skorzystać z oferty dotychczasowego sprzedawcy. Co więcej, argument w postaci wiedzy o cenach alternatywnych dostawców może stanowić ważny czynnik w negocjacjach z obecnym 7

9 sprzedawcą. Mając na uwadze powyższe, ważnym elementem jest pozyskanie analiz na temat obecnych trendów cenowych na krajowym i międzynarodowym rynku gazu i przeanalizowanie ich pod kątem obecnej taryfy. Podsumowanie Podsumowując należy stwierdzić, że strategia kontraktacji gazu ziemnego stanowi ważny element kosztowy wielu przedsiębiorstw - zarówno spółek obrotu jak i odbiorców paliwa gazowego. Kluczowym elementem, który może wpłynąć na uzyskanie przewagi konkurencyjnej jest otwarcie się na nowe możliwości, jakie daje liberalizujący się rynek gazu. Mając na uwadze rozbudowę sieci przesyłowej na połączeniach międzynarodowych, należy zwrócić uwagę na nowe możliwości zarówno dla sprzedawców jak i odbiorców. Zwiększenie liczby importerów, a tym samym sprzedawców błękitnego paliwa w Polsce, oznacza wzrost konkurencyjności, a co za tym idzie poprawę jakości obsługi klientów. Zarówno odbiorcy jak i sprzedawcy w celu uzyskania niezbędnej przewagi muszą stworzyć wygrywające strategie zakupu paliwa gazowego. Prześledzenie łańcucha procesu zakupu surowca powinno w dużym stopniu ułatwić procedurę zakupową, w szczególności zrozumienie całego systemu powiązań i zależności. Kopiowanie rozwiązań wykorzystywanych przez konkurencję stało się powszechną strategią wielu firm. Uzyskanie długoterminowej przewagi wymaga zatem ciągłych ulepszeń. W nowej rzeczywistości konkurowania, poprawianie już istniejących procesów w myśl ideologii kaizen jest decyzją strategiczną dla wielu spółek. Elementem gry, jaką jest kontraktacja gazu ziemnego również opiera się na tej zasadzie, stąd cały czas trzeba poszukiwać nowych możliwości zakupu surowca mając na uwadze zasadę innowacji rozbieżnych. Rozwiązania, które dziś są strategiami wygrywającymi, prędzej czy później - po pierwsze zostaną skopiowane przez pozostałych uczestników rynku, po drugie - przestaną być strategiami wygrywającymi.