S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 1 2005 Andrzej Malinowski Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra STAN ROZWOJU FIZYCZNEGO DZIECI KONIŃSKICH ORAZ DZIECI Z WYBRANYCH OBSZARÓW BIAŁORUSI W Polsce od początku ubiegłego stulecia obserwuje się regionalne i środowiskowe różnice rozwoju dzieci i młodzieży, okresowo wykazujące pewne wahania, lecz nadal utrzymujące się w znacznym stopniu. Już L. Jaxa-Bykowski stwierdzał w początkach minionego stulecia, że młodzież Pomorza i Wileńszczyzny z dużym odsetkiem elementu nordycznego jest bardziej wysokorosła niż młodzież w innych regionach kraju. Wysoki odsetek elementu laponoidalnego wiązano natomiast z niskorosłością dzieci i młodzieży Polesia. W. Schreiber (1910a, b) stwierdzał w Małopolsce Wschodniej najlepszy rozwój dzieci chrześcijańskich (w przewadze Polaków), gorszy Żydów i Karaimów, a najgorszy Ukraińców. Po II wojnie światowej regionalne różnice rozwoju w znacznym stopniu zostały zniwelowane przez migracje, ale ślady pierwotnych różnic można zauważyć jeszcze dziś. Problemy rozwojowe dzieci i młodzieży w Polsce dokumentują liczne badania, jednak ciągle brak jest badań populacji w wieku rozwojowym wykonanych w jednym czasie w aspekcie różnic regionalnych i środowiskowych. Jeszcze gorszy jest stan badań nad dziećmi i młodzieżą polską żyjącą poza wschodnimi granicami Polski. Badania na Suwalszczyźnie wykazały, że dzieci i młodzież (Polacy i Litwini) charakteryzują się tam nieco lepszym rozwojem niż dzieci z Polski centralnej. Podobnie młodzież polską na Litwie (Malinowski, Subocz 1995/1996) cechują lepsze wskaźniki rozwoju fizycznego i sprawności fizycznej niż rówieśników z centralnej Polski i najbardziej zbliżone są do danych z Pomorza Bydgoskiego. W niniejszym doniesieniu pragnę przedstawić wyniki badań, które przeprowadziłem na Białorusi w 1993 roku w Postawach w ramach ekspedycji naukowej Katedry Antropologii Uniwersytetu Łódzkiego i Oddziału Antropologii i Ekologii Człowieka Białoruskiej Akademii Nauk. Postawy, leżące blisko granicy z Litwą, uznane zostały za najczystszy ekologicznie obszar Białorusi. Do porównania rozwoju z dziećmi polskimi wybrałem dane z Konina i okolicznych miast (Turek, Kłodawa, Sompolno), które zebrane zostały pod moim kierunkiem przez pracowników Zakładu Ergonomii i Antropologii Stosowanej UAM w Poznaniu i Katedry Antropologii UŁ w 1990 roku. Dane dotyczące dzieci z Polesia pochodzą z badań G. I. Verenič (1990) przeprowadzonych w latach 1976-1978. Ze względów ekonomiczno-kulturowych na Białorusi różnice rozwojowe dzieci miejskich i wiejskich są minimalne. 111
WYNIKI BADAŃ W tabeli l zestawiono liczebność badanych grup dzieci, zaś w tabelach 2 i 3 wyniki przeciętne pomiarów poszczególnych cech antropometrycznych. Analiza danych zawartych w tabeli 2 pozwala na stwierdzenie, że chłopcy z Postaw przewyższają wartościami wysokości ciała chłopców konińskich przeciętnie o ok. l cm, zaś różnice pomiędzy nimi i chłopcami z Polesia dochodzą do ok. 5 cm. Masa ciała chłopców z Postaw i z Konińskiego nie wykazuje znaczących różnic, natomiast dzieci z Polesia są przeciętnie o ok. 2 kg lżejsze. Obwód głowy jest podobny we wszystkich 3 grupach, zaś klatki najwyższy jest u chłopców z Polesia, najniższy z Konińskiego. Obwody ramienia, talii i uda są przeciętnie bardzo zbliżone u chłopców z Postaw i Konina, zaś jeśli chodzi o szerokość barków, bioder i klatki, to nieznaczną przewagę obserwujemy u chłopców z Postaw, którzy mają również nieco większą przeciętnie głębokość klatki. Szerokości nasad łokciowej i kolanowej, świadczące o rozwoju kośćca, są bardzo podobne. Podobnie jest w stosunku do grubości fałdów skórno-tłuszczowych. Liczebność chłopców i dziewcząt w grupach wieku Number of boys and girls in age groups Tabela 1 Table 1 Wiek Postawy Konin Polesie (lata) Chłopcy Dziewczęta Chłopcy Dziewczęta Chłopcy Dziewczęta 6 9 12 34 30 - - 7 55 57 88 41 161 148 8 45 44 114 93 226 242 9 7 7 109 99 219 241 10 39 32 103 98 230 234 11 33 64 110 109 260 286 W tabeli 3 zestawiono charakterystyki rozwojowe cech antropometrycznych dziewcząt. Pod względem wysokości ciała koninianki nieznacznie ustępują dziewczętom z Postaw (mniej niż l cm), a dziewczęta poleskie ustępują im o ok. 5 cm. Dość podobne są wartości masy ciała dziewcząt z Postaw i Konina, z Polesia zaś lżejsze są od nich o ok. 2 kg. Obwody głowy są w trzech badanych grupach podobne, zaś obwód klatki najwyższy jest u Poleszuczek. Obwód uda przeważa u dziewcząt z Postaw, a szerokość barków jest w trzech grupach niemal identyczna, podobnie jak bioder. Różnice w szerokości i głębokości klatki są małe, choć największe wartości cechują dziewczęta z Postaw. Szerokości nasad łokciowej i kolanowej są u badanych zbliżone. Widoczna jest natomiast pewna, mała zresztą, odmienność rozkładu tkanki tłuszczowej. 112
Tabela 2 Przeciętne wartości cech antropometrycznych chłopców z Postaw, konińskich i z Polesia Table 2 Average values of anthropometric features of boys from Postawy, Konin and Polesie Cecha wysokość ciała (B-v) masa ciała obwód głowy obwód klatki obwód ramienia obwód talii obwód uda Wiek Postawy Konin Polesie (lata) x s x s x s 6 121,9 2,8 120,9 3,6 - - 7 123,1 4,6 122,5 5,2 120,4 4,7 8 127,4 5,1 129,0 6,1 123,6 4,9 9 135,0 7,5 133,8 6,4 129,3 5,0 10 139,7 5,3 138,5 6,6 133,7 5,9 11 143,7 5,3 142,7 7,6 138,1 6,3 6 22,6 1,6 22,0 2,0 - - 7 23,3 2,7 24,3 4,5 23,0 2,9 8 26,2 3,8 26,4 5,4 24,3 3,2 9 29,8 5,0 29,8 6,2 27,5 5,6 10 32,2 3,8 31,5 6,5 29,6 4,9 11 34,7 4,4 34,9 6,6 32,3 5,6 6 51,7 1,6 51,6 1,6 - - 7 52,3 1,4 51,7 1,1 52,1 1,3 8 52,3 1,5 52,0 1,4 52,2 1,4 9 52,7 1,0 52,7 1,2 52,7 1,6 10 53,4 1,1 53,1 1,4 52,9 1,3 11 53,4 1,1 53,4 1,6 53,3 1,3 6 58,7 2,2 58,0 3,2 - - 7 59,6 2,9 58,4 3,8 60,1 2,7 8 60,3 3,4 59,9 4,5 61,2 2,9 9 62,9 4,0 61,6 4,3 63,3 4,5 10 66,1 3,7 63,2 5,2 65,4 4,3 11 66,5 4,6 65,0 4,6 67,3 3,4 6 17,2 1,6 17,3 1,7 - - 7 17,5 1,3 17,8 1,9 - - 8 17,8 1,4 17,9 1,9 - - 9 18,9 2,3 18,9 2,1 - - 10 19,5 1,6 19,2 2,3 - - 11 19,7 1,6 20,1 2,2 - - 6 54,3 2,1 54,4 2,0 - - 7 55,2 2,8 54,8 4,8 - - 8 56,0 3,9 54,9 5,3 - - 9 56,8 4,3 56,7 5,4 - - 10 59,1 3,5 57,6 6,4 - - 11 59,7 3,7 59,6 5,8 - - 6 34,2 2,6 34,3 3,7 - - 7 36,8 2,7 36,7 4,4 - - 8 37,6 2,3 37,6 4,2 - - 9 40,7 4,3 39,0 4,5 - - 10 41,4 3,4 40,4 4,4 - - 11 42,7 3,0 42,3 4,7 - - 113
szerokość barków (a-a) szerokość bioder (ic-ic) szerokość klatki (thl-thl) głębokość klatki (xi-ths) łokciowej w mm kolanowej w mm tylnego ramienia pod łopatką 6 25,6 2,0 25,7 2,0 - - 7 26,4 1,7 26,5 1,1 26,6 1,4 8 27,1 1,7 28,0 1,4 27,4 1,7 9 29,4 2,1 28,7 1,5 28,7 1,8 10 29,8 1,9 29,7 1,5 29,7 1,8 11 30,2 1,5 30,5 1,6 30,4 1,9 6 19,1 0,9 19,3 1,0 - - 7 19,7 1,5 19,6 1,2 19,2 1,2 8 20,5 1,3 20,2 1,6 19,6 1,3 9 20,7 0,5 20,8 1,4 20,5 1,4 10 21,6 1,7 21,2 1,5 21,1 1,7 11 22,6 1,4 21,8 1,3 21,9 1,4 6 19,1 0,4 18,6 1,2 - - 7 19,5 1,4 18,7 1,3 18,8 1,0 8 19,9 1,5 19,6 1,4 19,2 1,4 9 21,4 1,1 19,9 1,3 20,0 1,3 10 21,5 1,1 20,4 1,4 20,5 1,3 11 21,8 1,2 21,2 1,4 21,1 1,2 6 13,6 0,5 13,6 1,1 - - 7 13,9 0,8 13,7 1,2 13,6 0,9 8 14,3 0,8 13,9 1,4 13,8 1,1 9 14,7 0,8 14,3 1,1 14,4 1,5 10 15,1 1,0 14,4 1,2 14,6 1,3 11 15,4 1,2 14,9 1,3 14,9 1,2 6 51,6 1,7 51,3 2,0 - - 7 52,3 2,8 51,4 2,5 52,4 3,9 8 53,4 3,1 54,4 3,5 53,5 4,5 9 56,9 3,9 56,3 3,4 56,3 3,7 10 57,3 3,0 57,5 3,9 57,5 4,1 11 58,0 3,9 59,3 3,4 60,0 4,8 6 77,3 3,5 77,3 3,2 - - 7 78,1 4,0 77,9 4,7 77,3 4,5 8 79,4 3,5 80,8 5,6 77,6 6,4 9 83,4 3,1 83,4 4,7 81,2 5,7 10 85,2 4,4 85,0 5,2 83,4 6,6 11 87,0 4,1 87,1 5,8 86,2 5,1 6 182 20,4 178 20,2 - - 7 186 20,3 179 20,2 - - 8 186 19,9 175 20,2 - - 9 193 23,2 185 24,0 - - 10 194 23,3 182 22,6 - - 11 199 23,4 186 22,4 - - 6 149 21,2 154 20,2 - - 7 143 21,2 157 22,7 151 20,2 8 143 21,9 155 22,4 159 21,6 9 154 22,9 164 23,5 165 22,0 10 152 22,1 162 25,7 168 23,0 11 158 23,0 168 23,5 167 23,6 114
Tabela 3 Przeciętne wartości cech antropometrycznych dziewcząt z Postaw, konińskich i z Polesia Table 3 Average values of anthropometric features of girls from Postawy, Konin and Polesie Cecha wysokość ciała (B-v) masa ciała obwód głowy obwód klatki obwód ramienia obwód talii obwód uda Wiek Postawy Konin Polesie (lata) x s x s x s 6 120,5 6,1 120,6 5,0 - - 7 122,5 5,2 123,9 5,1 119,8 5,5 8 127,2 5,4 126,2 5,2 122,8 5,1 9 133,2 4,2 132,9 5,6 128,0 5,8 10 137,8 6,3 137,1 5,6 133,0 6,0 11 145,0 7,5 144,1 7,2 139,3 7,0 6 22,6 3,7 23,2 4,1 - - 7 23,1 2,8 24,9 4,5 22,4 3,3 8 26,2 4,7 24,7 4,7 23,5 3,5 9 28,0 4,6 28,0 5,7 26,1 3,7 10 32,1 9,4 30,6 7,7 29,1 4,6 11 35,8 5,9 35,5 7,7 32,9 6,0 6 51,5 1,4 51,2 1,6 - - 7 51,2 1,2 51,2 1,2 51,5 1,3 8 51,6 1,4 50,9 1,5 51,8 2,3 9 51,7 1,3 51,4 1,3 52,4 1,6 10 52,5 1,7 51,9 1,5 52,6 1,5 11 52,7 1,4 52,3 2,0 53,1 1,8 6 56,9 4,8 56,7 3,0 - - 7 57,6 2,9 57,6 3,7 58,5 2,9 8 59,1 3,8 57,7 4,0 59,3 3,7 9 59,7 5,3 59,0 3,5 61,3 3,2 10 64,4 6,4 61,3 4,6 63,6 4,2 11 66,0 5,4 63,5 5,3 66,5 5,2 6 17,1 2,0 17,2 1,5 - - 7 17,5 1,3 18,2 1,6 - - 8 18,3 1,7 17,5 1,9 - - 9 19,1 1,8 18,3 1,9 - - 10 19,8 3,1 19,2 2,4 - - 11 19,9 1,9 20,2 2,4 - - 6 53,1 5,3 53,0 4,0 - - 7 52,9 3,2 53,9 4,3 52,0 3,9 8 54,0 4,3 53,8 4,6 51,4 3,7 9 56,8 2,0 55,6 4,7 53,0 3,7 10 57,2 7,1 57,9 5,2 54,6 4,6 11 58,0 3,9 59,5 6,7 56,1 5,0 6 35,6 3,8 35,5 3,1 - - 7 37,6 2,9 38,6 3,2 - - 8 38,9 4,1 37,3 4,3 - - 9 40,8 2,8 39,4 4,1 - - 10 43,1 4,6 41,1 4,7 - - 11 44,3 4,6 43,8 4,9 - - 115
szerokość barków (a-a) szerokość bioder (ic-ic) szerokość klatki (thl-thl) głębokość klatki (xi-ths) łokciowej w mm kolanowej w mm tylnego ramienia pod łopatką 6 25,0 2,0 25,0 1,3 - - 7 25,8 1,9 26,8 1,5 26,1 1,6 8 27,0 1,7 27,4 1,5 26,8 1,7 9 28,2 1,1 28,3 1,9 28,0 2,1 10 29,1 2,0 29,2 1,4 29,2 1,9 11 30,5 1,7 30,5 1,8 30,6 1,9 6 18,7 1,5 18,9 1,3 - - 7 19,1 1,0 19,4 1,3 19,2 1,3 8 19,7 1,6 19,7 1,4 19,4 1,6 9 20,1 0,7 20,6 1,5 20,2 1,6 10 21,4 1,5 21,2 1,8 21,2 1,6 11 22,6 1,9 22,5 1,7 22,1 1,9 6 18,0 1,3 18,0 1,1 - - 7 18,7 0,9 18,3 1,1 18,3 1,0 8 19,4 1,3 18,8 1,2 18,5 1,3 9 19,7 0,7 19,3 1,3 19,2 1,3 10 20,4 1,5 19,9 1,4 19,8 1,6 11 21,4 1,4 20,9 1,7 20,6 1,5 6 13,0 0,7 13,0 1,0 - - 7 13,3 0,8 13,4 0,8 13,1 1,2 8 13,7 1,0 13,4 1,1 13,2 1,1 9 13,7 2,0 13,7 1,0 13,6 1,1 10 14,5 3,7 14,2 1,2 13,8 1,1 11 14,8 1,1 14,7 1,3 14,4 1,4 6 48,5 1,7 49,0 2,8 - - 7 50,2 2,8 50,8 3,2 51,4 3,7 8 51,5 3,8 51,4 3,8 52,1 4,0 9 52,3 5,9 53,0 4,1 53,7 4,7 10 54,6 3,9 55,0 3,4 56,2 4,3 11 58,1 3,7 57,2 3,9 59,8 4,9 6 74,0 2,7 74,0 4,0 - - 7 74,3 3,8 74,3 4,2 74,3 4,2 8 76,5 4,4 76,0 4,9 74,9 5,3 9 79,3 4,3 78,1 5,2 77,0 6,9 10 81,1 4,8 80,8 4,7 80,5 5,7 11 83,6 5,0 83,5 4,8 83,6 6,2 6 190 20,0 190 17,1 - - 7 197 20,1 186 20,4 - - 8 202 21,3 195 17,6 - - 9 197 21,6 197 20,2 - - 10 207 20,7 199 19,1 - - 11 206 21,3 200 17,6 - - 6 159 20,4 165 20,5 - - 7 158 20,9 166 21,6 161 20,7 8 165 21,6 165 24,1 167 22,5 9 169 22,5 171 20,6 174 22,6 10 172 23,4 175 26,3 177 23,4 11 175 23,8 180 25,9 180 24,2 116
Analiza danych rozwojowych badanych trzech grup dzieci pozwala na stwierdzenie pewnego podobieństwa rozwoju dzieci z Postaw i miast okręgu Konińskiego. Nieco wyższe wskaźniki rozwoju dzieci z Postaw można wiązać z bliskością Litwy i autochtonizmem miejscowej ludności, wśród której niebagatelne są wpływy litewsko-polskie. Trudno bowiem wiązać ten fakt z warunkami społeczno-ekonomicznymi, które w skali Polski lokowałyby Postawy na najniższym szczeblu w hierarchii małych miast. PIŚMIENNICTWO Grabowska J., Malinowski A., Żądzińska E., 1998, Rozwój fizyczny dzieci i młodzieży, [w:] Dziecko konińskie, red. J. Grabowska. Łódź, 63-159 Malinowski A., 1994, Refleksje antropologiczne o stanie biologicznym młodego pokolenia Polaków. Nowiny Lekarskie, 63, 2 Malinowski A., Garłowska E., Tegako L., Salivon I., 1995/1996, Dane o stanie rozwoju fizycznego dzieci w wieku 7-11 lat z Postaw na Białorusi, [w:] Problemy rozwoju, zdrowia, edukacji prozdrowotnej i ekologicznej, red. J. Rodziewicz-Gruhn, M. Pyzik. Częstochowa, 95-99 Malinowski A., Garłowska E., Tegako L., Salivon I., 1995/1996, Zmienność wysokości ciała dziewcząt i chłopców białoruskich w okresie od 1931 do 1993 roku, [w:] Problemy rozwoju, zdrowia, edukacji prozdrowotnej i ekologicznej, red. J. Rodziewicz-Gruhn, M. Pyzik. Częstochowa, 101-108 Malinowski A., Lorkiewicz W., 1992, Rozwój fizyczny dzieci i młodzieży z pogranicza polsko- -litewsko-białoruskiego, [w:] Biologia populacji ludzkich współczesnych i pradziejowych, red. F. Rożnowski. Słupsk, 269-281 Malinowski A., Subocz E., 1995/1996, Stan rozwoju fizycznego młodzieży polskiej w Litwie, [w:] Problemy rozwoju, zdrowia, edukacji prozdrowotnej i ekologicznej, red. J. Rodziewicz-Gruhn, M. Pyzik. Częstochowa, 115-118 Salivon I. I., Polina N. I., Marfina O. V., 1989, Detskij organizm i sreda. Minsk Schreiber W., 1910a, Badania nad antropologią dzieci chrześcijańskich, żydowskich i karaimskich w Galicji. Prace Tow. Nauk. Warsz. Warszawa Schreiber W., 1910b, Zur Anthropologie der Karaimkinder Galiziens. Archiv für Anthropologie, [w:] Materiały i Prace Antropologiczne, 42 Verenič G. I., 1990, Zdorov e i genetičeskie osobennosti sel skich škol nikov Belorusskogo Poles ja. Minsk Summary PHYSICAL DEVELOPMENT OF CHILDREN FROM KONIN AND FROM SELECTED AREAS OF BELARUS The study compares physical development of children from Konin and Postawy and from Polesie (Belarus). Despite substantial poverty, children from Postawy show better development indices than children from Konin. However, children from Polesie show the lowest values of developmental features. This is a permanent phenomenon which has been observed since the end of the 19th century. Polesie population shows the lowest development indices in Europe according to one-hundred-year observation. 117