V Ogólnopolska Konferencja Naukowa FINANSE I RACHUNKOWOŚĆ NA RZECZ ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU EDUKACJA, ETYKA, INNOWACJE Regionalne efekty ekonomiczne z turystyki w parkach narodowych dr inż. Wojciech Zbaraszewski Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie Jelenia Góra, 24-26. kwietnia 2017
Plan wystąpienia 1) Wprowadzenie 2) Problem i cel badawczy 3) Wyniki badań 4) Podsumowanie
Liczba obszarów chronionych [tys.] Powierzchnia [mln km 2 ] Ewolucja obszarów chronionych na świecie 250 35 200 30 25 150 20 100 15 10 50 5 0 1962 1972 1982 1992 2003 2014 0 Łączna powierzchnia obszarów chronionych Liczba obszarów chronionych Żródło: opracowanie własne na podstawie Deguignet, M.; Juffe-Bignoli, D.; Harrison, J.;, MacSharry, B.; Burgess, N.; Kingston, N. United Nations List of Protected Areas. Cambridge, UK: UNEP-WCMC, 2014.
Powierzchnia [tys. ha] Liczba Parki narodowe w Polsce w latach 1950 2015 350 25 300 20 250 200 15 150 10 100 50 5 0 0 Powierzchnia parków narodowych [tys. ha] Liczba parków narodowych Źródło: opracowanie i obliczenia własne na podstawie: Ochrona środowiska, GUS, Warszawa z 2006, s. 267; z 2007, s. 287; z 2008, s. 285; z 2009, s. 285; z 2010, s. 281; z 2011, s. 281, z 2009, s. 284, z 2014, s. 274, z 2016, s. 268.
Kierunki polityki przestrzennej wobec obszarów funkcjonalnych cennych przyrodniczo w Polsce Do 2030 r. mają zostać: utworzone 3 nowe parki narodowe (Mazurski, Jurajski, Turnicki), powiększone obszary w: Karkonoskim, Poleskim, Biebrzańskim, Kampinoskim i Babiogórskim Parku Narodowym. 5 Źródło: uchwała nr 239 Rady Ministrów z 13.12.2011 r. w sprawie przyjęcia Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, M.P. poz. 252 z 27.04.2012,
6
[mln turystów] Turystyka w polskich parkach narodowych 13 12 11 10 9 8 7 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ochrona Środowiska 2005. Warszawa, s. 272; Ochrona Środowiska 2006. Warszawa, s. 271; Ochrona Środowiska 2007. Warszawa, s. 292; Ochrona Środowiska 2008. Warszawa, s. 290; Ochrona Środowiska 2009. Warszawa, s. 288; Ochrona Środowiska 2010. Warszawa, s. 284 Ochrona Środowiska 2011. Warszawa, s. 284; Ochrona Środowiska 2012. Warszawa, s. 281; Ochrona Środowiska 2013. Warszawa, s. 286; Ochrona Środowiska 2014. Warszawa, s. 287; Ochrona Środowiska 2015. Warszawa, s. 278, Ochrona Środowiska 2016. Warszawa, s. 270.
Problem i cel badawczy W jaki sposób ustalać (mierzyć, prezentować) efekty ekonomiczne z turystyki na obszarach chronionych? Czy efekty ekonomiczne wynikające z turystyki na obszarach chronionych (parkach narodowych) mogą zwiększyć akceptację dla tych obszarów wśród społeczności lokalnej? Celem jest przedstawienie wyników badań dotyczących regionalnych efektów ekonomicznych (dochodowych i zatrudnienia) z turystyki w niemieckich parkach narodowych.
Turystyka w niemieckich parkach narodowych Respondenci niemieccy w 54% wskazali na obcowanie z przyrodą jako główny motyw podróżowania [Forschungsgemeinschaft Urlaub und Reisen, 2014]. Oferty (krajowe i zagraniczne) niemieckich biur turystycznych w ¾ miały bezpośredni lub pośredni związek z dużymi obszarami chronionymi, w tym parkami narodowymi [Carius, 2008]. 9
Niemieckie parki narodowe (stan: lipiec 2016) Park narodowy Rok Powierzchnia [ha] Bayerischer Wald (BY) 1970 24.217 Berchtesgaden (BY) 1978 20.804 Schleswig- Holsteinisches Wattenmeer (SH) Niedersächsisches Wattenmeer (NI) Hamburgisches Wattenmeer (HH) 1985 441.500 z ca. 97,7% wody 1986 345.000 z tego ca. 93% wody 1990 13.750 z tego ca. 97,1% wody Jasmund (MV) 1990 3.070 z tego ca. 22% wody Harz (ST/NI) 1990 24.732 Sächsische Schweiz (SN) 1990 9.350 Müritz- Nationalpark (MV) 1990 32.200 Vorpommersche Boddenlandschaft (MV) 1990 78.600 w tego ca. 83% wody Unteres Odertal (BB) 1995 10.323 Hainich (TH) 1997 7.513 Eifel (NW) 2004 10.770 Kellerwald-Edersee (HE) 2004 5.738 Schwarzwald (BW) 2014 10.062 Hunsrück-Hochwald (RP/SL) 2015 10.230 Pow. łączna z tego na obszary lądowe 10 1.047.859 (2,9%) 214.588 (0,6%) Źródło: Bundesamt für Naturschutz (BfN), 2015 nach Angaben der Länder, Geobasisdaten: GeoBasis-DE/BKG 2015. Źródło: : Bundesamt für Naturschutz (BfN), URL: http://www.bfn.de/0308_nlp.html, 17.03.2017.
Metoda ustalania regionalnych efektów z turystyki na obszarach chronionych w Niemczech Liczba turystów jednodniowych Liczba turystów z noclegiem Turystyczny przychód netto wg CRDT Zużycie pośrednie x średnie dzienne wydatki x średnie dzienne wydatki x wskaźniki wartości dodanej x wskaźniki wartości dodanej Turystyczny przychód brutto wg CRDT: gastronomia, kwatery prywatne, zakupy, transport lokalny, rozrywki, pozostałe podatek VAT Turystyczny dochód bezpośredni Turystyczny dochód pośredni Efekt dochodowy Turystyczny dochód całkowity / średnie wynagrodzenie w regionie Turystyczny przychód netto wg CRDT Efekt zatrudnienia (ekwiwalent TDC w liczbie miejsc pracy) Źródło: opracowanie własne na podstawie: Job 2005.
Powinowactwo z parkiem narodowym: wąskie i szerokie ujęcie turystów w NP Unteres Odertal. Wyniki badań Odgrywa bardzo dużą rolę 21,41% Odgrywa dużą rolę 32,72% Turyści parku w wąskim znaczeniu 39% 143 000 Tak 71,7% Nie 28,3% Tak 98,69% Nie 1,31% Nie odgrywa prawie roli 20,5% Nie ogrywa roli 22,31% 2007/08 32% Źródło: Rein, H. (2016), Die Wertschöpfung des Tourismus im Nationalpark Unteres Odertal Vergleichsstudie, ZENAT - Zentrum für nachhaltigen Tourismus.
Turyści w parku w szerokim znaczeniu Turyści w parku w wąskim znaczeniu Turystyczny przychód brutto w NP Unteres Odertal. Wyniki badań Segment Liczba dni pobytu Przeciętne dzienne wydatki Przychód brutto Turyści korzystający z noclegu 8.000 x 50,90 = 407.000 Turyści jednodniowi 16.000 x 8,90 = 143.000 Mieszkańcy 32.000 x 11,90 = 380.000 Razem 56.000 930.000 Segment Liczba dni pobytu Przeciętne dzienne wydatki Przychód brutto Turyści korzystający z noclegu 15.000 x 46,90 = 704.000 Turyści jednodniowi 25.000 x 8,50 = 213.000 Mieszkańcy 47.000 x 5,90 = 277.000 Razem 87.000 1.194.000 Przychód brutto 2.124.000 rocznie Źródło: Rein, H. (2016), Die Wertschöpfung des Tourismus im Nationalpark Unteres Odertal Vergleichsstudie, ZENAT - Zentrum für nachhaltigen Tourismus.
Efekty dochodowe z istnienia NP Unteres Odertal. Wyniki badań Przychód brutto 2.124.000 2007/08 1.945.900 Podatek VAT 231.000 2007/08 277.300 2007/08 1.668.600 Przychód netto 1.893.000 Zużycie pośrednie 1.280.000 2007/08 1.046.500 2007/08 622.100 Regionalny dochód bezpośredni 613.000 Regionalny dochód pośredni 384.000 2007/08 313.900 wzrost o 6,5% Turystyczny regionalny dochód całkowity 997.000 2007/08 936.000 Źródło: Rein, H. (2016), Die Wertschöpfung des Tourismus im Nationalpark Unteres Odertal Vergleichsstudie, ZENAT - Zentrum für nachhaltigen Tourismus.
Efekt zatrudnienia wynikający z istnienia NP Unteres Odertal. Wyniki badań Turyści w parku w wąskim znaczeniu Turystyczny dochód łączny 434.000 Turyści w parku w szerokim znaczeniu Turystyczny dochód łączny 563.000 Przeciętne wynagrodzenie 15.829 27 zatrudnionych 36 zatrudnionych Łącznie 63 zatrudnionych Źródło: Rein, H. (2016), Die Wertschöpfung des Tourismus im Nationalpark Unteres Odertal Vergleichsstudie, ZENAT - Zentrum für nachhaltigen Tourismus.
Regionalne efekty ekonomiczne z turystyki w niemieckich parkach narodowych (w szerokim znaczeniu) Park narodowy Osobodni [tys.] Wydatki osobodzień [ ] Przychody brutto [tys. ] Podatek VAT [tys. ] Przychody netto [tys. ] Reg. dochody bezp. [tys. ] Zużycie pośrednie [tys. ] Reg. dochody pośred. [tys. ] Efekt Efekt dochodowy zatrudnienia [tys. ] [zatrudnionych] Bayerischer Wald 760 36,57 27.791 3.769 24.022 9.002 15.020 4.506 13.508 904 Berchtesgaden 1.581 59,35 93.832 9.519 84.313 31.683 52.630 15.789 47.472 2.103 Eifel 450 19,31 8.691 1.216 7.476 2.930 4.545 1.364 4.294 251 Hainich 290 17,25 5.001 696 4.305 1.730 2.575 772 2.503 168 Harz 1.746 42,57 74.331 7.801 66.530 28.030 38.500 11.550 39.580 2.312 Jasmund 679 69,97 47.509 4.199 43.310 16.922 26.388 7.916 24.839 1.583 Kellerwald-Edersee 200 19,48 3.897 524 3.373 1.314 2.060 618 1.931 111 Müritz 375 53,96 20.236 1.993 18.243 7.054 11.189 3.357 10.411 768 Ns. Wattenmeer 20.650 50,37 1.040.210 127.132 913.078 358.762 554.315 166.295 525.057 34.525 Sächsische Schweiz 1.712 34,30 58.718 7.762 50.956 19.951 31.005 9.301 29.253 1.878 S.H. Wattenmeer 18.635 57,19 1.065.648 97.422 968.226 402.299 565.927 169.778 572.077 30.401 Schwarzwald 1.041 42,98 44.742 4.417 40.324 15.290 25.034 7.510 22.800 825 Unteres Odertal 143 14,85 2.124 231 1.893 613 1.280 384 997 63 Vorp. Boddenlandschaft 4.766 60,86 290.050 26.138 263.912 101.741 162.171 48.651 150.392 9.582 PN leśne 9.040 36,84 386.694 42.173 344.521 134.529 209.991 62.997 197.527 10.963 PN wybrzeży 44.051 56,14 2.395.907 250.692 2.145.215 862.802 1.282.413 384.724 1.247.526 74.508 Suma 53.091 52,41 2.782.601 292.865 2.489.736 997.331 1.492.405 447.722 1.445.053 85.472
Wnioski 1) W Niemczech ocena regionalnych efektów wynikających z istnienia parków narodowych była prowadzona w oparciu o jedną metodę badawczą. 2) Obszary chronione, w szczególności parki narodowe mogą poprzez turystykę dostarczać ważnych regionalnych impulsów ekonomicznych dla nierozwiniętych terenów wiejskich. 3) Parki narodowe w Niemczech odwiedza rocznie ok. 53 mln turystów, z tego 9,5 mln turystów narodowy w wąskim rozumieniu tego pojęcia. 4) Przychody brutto generowane przez wszystkich turystów odwiedzających niemieckie parki narodowe wynosił rocznie ok. 2,78 mld euro, co odpowiadało ekwiwalentowi w 85,4 tys. miejsc pracy. 5) Wydaje się, że należałoby w Polsce podjąć działania zmierzające do oceny efektów ekonomicznych parków narodowych, w porównywalnej, niezawodnej i niewymagającej zbyt wielkich nakładów metodzie.
Dziękuję za uwagę wzbaraszewski@zut.edu.pl 18
Turystyka w niemieckich parkach narodowych Typ I Park narodowy silnie turystycznie rozwinięty : Bayerischer Wald, S.-H. Wattenmeer, Vorpommersche Boddenlandschaft Typ II Park narodowy turystycznie przeciętnie rozwinięty : Eifel, Jasmund, Müritz, Sächsische Schweiz Typ III Park narodowy silnie turystycznie nierozwinięty : Hainich, Unteres Odertal, Kellerwald-Edersee Typ IV Tradycyjna destynacja bez szczególnego zorientowania na pak narodowy : Berchtesgaden, Harz, Niedersächsisches Wattenmeer 19 Źródło: Woltering, M., 2012; Job et a., 2016, Regionalwirtschaftliche Effekte durch Naturtourismus, BfN-Skripten 431, s. 26.
Finansowanie parków narodowych w Polsce w latach 2001-2015 20 Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdań z wykonania budżetu państwa za lata 2001-2015.
Źródła przychodów w polskich parkach narodowych w latach 2012-2015 [tys. zł] +28% 100 000 80 000 85 495 75 578 89 479 77 084 91 872 88 759 96 351 y = 7710,7x + 65945 R 2 = 0,91 92 495 +8% 66 538 60 000 55 815 57 829 +155% 40 000 20 000 Dotacje Przychody z działalności 26 097 Pozostałe przychody Liniowy (Przychody z działalności) 2012 2013 2014 2015 21 Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdań parków narodowych.
Przychody parków narodowych z prowadzonej działalności 1) wpływy z opłat za wstęp do parku narodowego lub na niektóre jego obszary oraz za udostępnianie parku narodowego lub niektórych jego obszarów, 2) wpływy z opłat pobieranych w związku z działalnością edukacyjną parku narodowego oraz za wstęp do obiektów związanych z tą działalnością, 3) wpływy z tytułu wynajmu pomieszczeń, 4) wpływy z tytułu dzierżawy, najmu lub użytkowania nieruchomości, 5) wpływy ze sprzedaży produktów uzyskiwane w ramach realizacji zadań wynikających z planu ochrony, 6) wpływy ze sprzedaży materiałów edukacyjnych, informacyjnych i naukowych, 7) wpływy ze sprzedaży składników rzeczowych majątku ruchomego, 8) wpływy wynikające z prowadzenia działalności rolniczej, 9) wpływy z tytułu udostępniania informacji o środowisku i jego ochronie, 10) wpływy z opłat za udostępnienie informacji o zasobach przyrodniczych, kulturowych i kartograficznych, 11) wpływy z tytułu nawiązek orzeczonych wobec sprawców skazanych za wykroczenia przeciwko środowisku. 22 Źródło: opracowanie własne na podstawie art. 8h ust. 1 pkt. 4-14 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody.
Problemy 1) Nie zakończona budowa sieci obszarów chronionych m.in. parków narodowych (Turnickiego, Jurajskiego, Mazurskiego), chociaż te działania traktowane są od wielu lat jako priorytetowe m.in. Krajowa strategia ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej oraz Program działań na lata 2007-2013, 2) Pomimo relatywnie dużego udziału w powierzchni całkowitej Polski powierzchni obszarów chronionych (32,5%) zaledwie ok. 79 km 2 (ok. 0,25% pow. Polski) stanowią ściśle chronione rezerwaty, pozostała część wykorzystywana jest gospodarczo, 3) Opracowania Państwowa Rada Ochrony Przyrody z 2007 r. pt. Stanowisko w sprawie kryzysu ochrony przyrody w Polsce, a także z kwietnia 2016 r. 4) Zasadnicze zmiany organizacyjno-prawne w parkach narodowych. W latach 2010-2012 obowiązywały kolejno 3 modele finansowania parków (do 12.2010 jako pjb wraz z GP; 2011 r. pjb; od 2012 r. pop). Źródła: Opinia w sprawie najpilniejszych wyzwań dotyczących ochrony przyrody w Polsce w roku 2016, PROP, PROP/2016-04, 14.04.2016. Najważniejsze problemy ochrony przyrody w Polsce, PROP, Warszawa, 15.05.2007 Stanowisko w sprawie kryzysu w ochronie przyrody w Polsce, PROP, Warszawa, 9 marca 2007 r. GUS, Ochrona środowiska 2015, Warszawa, s. 269, 275. 23
Przychody brutto (produkcja globalna) Wartość dodana brutto (PKB) Wartość dodana (system rachunków narodowych) Zakupione usługi i materiały (zużycie pośrednie) Amortyzacja Subwencje (-) podatki pośrednie Wartość dodana netto (DN) Wynagrodzenia (pracownicy) Podatki (państwo) Odsetki (obce źródła finansowania) Dywidendy (własne źródła finansowania) Zysk zatrzymany (przedsiębiorstwo)
Opłaty za udostępnianie obszaru lub obiektów parku narodowego Jak wynika z analizy sprawozdań finansowych PN, w grupie przychodów PN z tytułu opłat najwyższe przychody osiągano ze sprzedaży biletów i udostępniania turystycznego. W tej grupie najwyższe wpływy osiągały parki górskie: Tatrzański PN (ok. 11-12 mln zł rocznie), Karkonoski PN (ok. 1,7-2,8 mln zł) i Bieszczadzki PN (ok. 1,6-1,8 mln zł). Znacznie mniejsze przychody osiągano z opłat za miejsca parkingowe, bazę edukacyjną i noclegową, a najwyższe wartości osiągano w: Słowińskim PN (ok. 1,4-2,9 mln zł) i Tatrzańskim PN (ok. 1,6-1,8 mln zł). W części parków wpływy z opłat były niskie i bardzo niskie np. w PN Ujście Warty (ok. 1,5-4 tys. zł rocznie), Narwiańskim PN (ok. 70 tys. zł), Poleskim PN (ok. 70 tys. zł), co wynika przede wszystkim z niewielkiej liczby turystów odwiedzających te parki i braku możliwości racjonalnego biletowania wejścia. 31
Park narodowy - definicja W Polsce park narodowy to obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe (art. 8 ust. 1, uoop z 2004 r.), ( ) tworzy się w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów. (art. 8 ust. 2, uoop z 2004 r.) 32 Źródło: Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, Dz.U. 2004 nr 92 poz. 880.