Załącznik 2 Autoreferat 1. Imię i Nazwisko. Ligia Henczel-Wróblewska 2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe/ artystyczne z podaniem nazwy, miejsca i roku ich uzyskania oraz tytułu rozprawy doktorskiej. * 1984-1990 (Poznań) studia na Wydziale Historycznym Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Instytut Historii Sztuki, kierunek Muzykologia - 1990 - tytuł magistra (praca pt. Młodzieńcze madrygały Luca Marenzia. Idiom formy i gatunku, promotor: prof. dr hab. Mirosław Perz) * 1989-1992 (Florencja) kilkumiesięczne kursy w Centro Linguistico Italiano per Stranieri Dante Alighieri (język włoski, historia sztuki, kultura Renesansu) * 1998 (Warszawa) - egzamin resortowy z języka włoskiego w Ministerstwie Spraw Zagranicznych RP * 2004 (Poznań) - doktorat z nauk humanistycznych w zakresie historii, Instytut Historii UAM; dysertacja pt. Dzieje Polaków we Włoszech w XIX i XX wieku (promotor: prof. dr hab. Marian Walczak; recenzenci: prof. dr hab. Stanisław Sierpowski, prof. dr hab. Marcin Drzewiecki) * 2008-2010 (Turyn) Università degli Studi di Torino, Facoltà delle lingue e letterature straniere, 4 pobyty w ramach programu LLP Erasmus, wykłady w języku włoskim (studia licencjackie i magisterskie). 3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych. * od 1990 r. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Pedagogiczno- Artystyczny (mianowania, umowy o pracę), pełen etat; 1990-2004 Zakład Edukacji Muzycznej (asystent, wykładowca), od 2004 Zakład Informacji Naukowej (adiunkt) * 2009-2012 Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Koninie (umowa o pracę), Wydział Społeczno-Techniczny, Katedra Informacji Naukowej (docent, wykładowca), pełen etat * od 2013 r. Międzywydziałowa Pracownia Pytań Granicznych UAM (adiunkt) 4. Osiągnięcie naukowe wynikające z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.): 1
a) monografia dwie wersje językowe - Polacy w kulturze Piemontu w XIX wieku i w pierwszych dekadach XX wieku - Poles in the culture of Piedmont in the nineteenth century and the first decades of the twentieth century b) Ligia Henczel-Wróblewska, Polacy w kulturze Piemontu w XIX wieku i w pierwszych dekadach XX wieku, Wydawnictwo Instytutu Historii UAM, Poznań 2014, ss. 301, il. 25, map 5, ISBN 978-83-630-4733-7 - Ligia Henczel-Wróblewska, Poles in the culture of Piedmont in the nineteenth century and the first decades of the twentieth century, Wydawnictwo Instytutu Historii UAM, Poznań 2014, ss. 204, il. 22, map 4, ISBN 978-83-63047-45-0 c) omówienie celu naukowego ww. prac i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania. Osiągnięciem naukowym, które przedstawiam do oceny jest monografia przygotowana w dwóch wersjach językowych. Książki różnią się językiem opisu oraz sposobem zaprezentowania tytułowej problematyki badawczej. Z jednej strony stanowią integralną całość poprzez opracowanie tego samego tematu badawczego oraz odwoływanie się w wersji angielskiej do polskojęzycznej (m.in. aneksy). Z drugiej strony, zadaniem wersji anglojęzycznej jest przede wszystkim upowszechnienie w środowisku międzynarodowym wiedzy o obecności Polaków oraz ich roli w wydarzeniach, rozgrywających się we włoskim Piemoncie w okresie wskazanym w tytule. Celem naukowym i kluczowym problemem badawczym zaprezentowanym w książce Polacy w kulturze Piemontu w XIX wieku i w pierwszych dekadach XX wieku było udokumentowanie oraz analiza obecności Polaków w tym regionie Włoch, w jednym z najważniejszych okresów w historii obu narodów. W podstawowej wersji publikacji zamieszczono streszczenie w języku włoskim. Praca stanowi ukoronowanie badań źródłowomateriałowych, prowadzonych w zasadniczej części na terenie Włoch, w ramach projektu grantowego Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki, finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (2012-2014). Książka ma charakter pionierski zarówno, jeśli chodzi o wybór i opracowanie podjętej tematyki, jak i zastosowanie zróżnicowanych metod badawczych. Charakter badań wymagał połączenia wielu metod (indukcyjna, dedukcyjna, geograficzna, statystyczna, porównawcza). 2
Źródła do badań pozyskiwano przede wszystkim w archiwach i bibliotekach, ale także w drodze kontaktów osobistych. Osobną grupę źródeł stanowią materiały uzyskane z tzw. natury (np. miejsca pamięci, cmentarze). Znaczącą wartością publikacji są dane osobowe Polaków pozyskane podczas prac archiwalnych oraz w trakcie poszukiwań na cmentarzach piemonckich. Pozwoliło to na opublikowanie po raz pierwszy w polskiej literaturze setek nazwisk Polaków, którzy w omawianym okresie przebywali na terenie Piemontu. Polska i włoska historiografia dokumentuje kontakty polsko-włoskie już od XIII wieku. Przez wiele stuleci ogniskowały się one wokół włoskich uniwersytetów i warsztatów artystycznych. Polscy scholarzy zdobywali tam wiedzę i umiejętności w różnych dziedzinach. Kształcili się w znanych włoskich uczelniach m.in. w Bolonii, Padwie, Ferrarze, Rzymie, Florencji, Neapolu. Piemont, z racji swego położenia w północno-zachodniej części Półwyspu Apenińskiego był przez stulecia na uboczu głównego traktu osób odwiedzających Włochy. Punktem wyjściowym badań było krytyczne ustosunkowanie się do istniejącej literatury przedmiotu polskiej i włoskiej, odnoszącej się do okresu zakreślonego w tytule książki, co uwidacznia bibliografia. Istotne było określenie stanu wiedzy historycznej, dotyczącej zasadniczego problemu badawczego, tj. polskiej obecności na terenie Piemontu w XIX wieku i na początku XX wieku. W tym celu przeanalizowano również źródła i literaturę dotyczącą okresu wcześniejszego. Pozwoliło to na lepsze i pełniejsze wkomponowanie badanej problematyki w proces dziejowy, właściwy obu państwom i społeczeństwom. Szczególnie przydatne okazały się syntezy, wśród których cenione są prace całościowo omawiające historię Włoch, jak Józefa A. Gierowskiego, Historia Włoch (wyd. II, 1999). Ważne były opracowania dotyczące dziejów nowożytnych, zarówno edycje starsze, jak Pietro Orsiego, Włochy nowoczesne: Dzieje ostatnich lat stupięćdziesięciu (tł. polskie z 1912 z uzupełnieniami Stanisława Posnera) czy też świetne dzieło ks. prof. Mieczysława Żywczyńskiego, Włochy nowożytne 1796-1945 (1971). Wielu autorów opisuje wybrane aspekty związane z historią Włoch i Polski w tym czasie. Na wzmiankę chociażby zasługuje niewielkie objętościowo, ale niezmiennie ważne opracowanie Marcelego Handelsmana pt. Zjednoczenie Włoch z 1921 roku czy też nowsze, znacznie obszerniejsze studium - reprezentującego moje środowisko - Kaliksta Morawskiego, którego opracowanie Polacy i sprawa polska w dziejach Italii w latach 1830-1866 opublikowane w 1937 roku zachwyca trafnością obserwacji o charakterze ogólnym i analitycznym. Na uwagę zasługują też prace Stanisława Sierpowskiego, w tym zwłaszcza związane z rozwojem sprawy polskiej w Italii podczas I wojny światowej, publikowane od lat 70. minionego wieku. Jego zasługą jest też 3
upowszechnienie tego tematu w środowisku włoskim, do czego przyczyniła się praca L Italia e la ricostituzione del nuovo stato polacco 1915-1921 (1979). Wątki te są także obecne w niedawno opublikowanej książce Studia z historii Włoch w XX wieku (2012). Ważne włoskie osobistości okresu Risorgimento przybliżają tacy polscy autorzy, jak Adam Lewak, edytor Corrispondenza polacca di Giuseppe Garibaldi (1932), wybitni badacze mazzinizmu na czele z Ireną Koberdową (Mazzini i międzynarodowy ruch republikański, 1967) czy czołową italianistką polską, Joanną Ugniewską (Giuseppe Mazzini - historia jako narodowa terapia, 1986). Wątki powszechne tego ruchu i prądu filozoficzno-społecznego są w permanencji obecne wśród badaczy włoskich, by wskazać na takich, jak Marco Debenedetti (Il Mazzinianesimo nel mondo, 2009); Renato Risaliti (Memorie di un Garibaldino, 2007); Mario di Napoli i Giuseppe Monsagrati (Mazzini compagno di vita, 2010). Trudno w tym przeglądzie dystansować się od autorów przedstawiających tradycyjne kontakty polskowłoskie na gruncie kultury. Prześwietne pióra takich uczonych humanistów, jak Walerian Preisner (Stosunki literackie polsko-włoskie w latach 1800-1939 w świetle bibliografii, 1949), Henryk Barycz (Spojrzenie w przeszłość polsko-włoską, 1965), Mieczysław Brahmer (Powinowactwa polsko-włoskie, 1980) nie mogą być pominięte, ani niedoceniane. Wartością samą dla siebie są prace powstające na kanwie przez wieki ważnych peregrynacji włoskich naszych artystów, pisarzy, poetów. Wielkie zasługi na tym polu położył Bronisław Biliński, wieloletni lider Stacji PAN w Rzymie, niestrudzony krzewiciel przyjacielskich relacji między historycznymi przedstawicielami obu narodów (Maria Konopnicka e le sue liriche Italia, 1965; Incontri polacco-italiani a Porta Pia: Kraszewski, Kulczycki, Konopnicka. Nel centenario di Roma capitale d Italia, 1971; Gli anni romani di Cyprian Norwid, 1973). W tym nurcie mieszczą się dzieła takich badaczy, jak wspominany już Henryk Barycz (Śladami wędrówek włoskich Adama Asnyka, 1960), a także Andrzej Zieliński, który kompetentnie przedstawił zauroczenie Italią Stefana Żeromskiego (1973). W obszarze historii literatury na szczególną uwagę zasługują bieżące opracowania takich znanych i wybitnych italianistów, jak Krzysztof Żaboklicki (Tra l Italia e la Polonia. Scritti vari di storia e di letteratura, 2005) oraz Krystyna Jaworska, Poeti e patrioti polacchi nell Italia risorgimentale, 2014. W tej książce autorka naszkicowała obraz polsko-włoskich kontaktów w okresie Risorgimento z dwojakiego punktu widzenia. Wychwytując udział Polaków w działaniach niepodległościowych na terenie Italii oraz przybliżając polskich pisarzy i poetów, którzy w tym okresie tam przebywali i tworzyli. 4
W 1930 roku, z inicjatywy prof. Romana Pollaka, uczonego o rodowodzie małopolskim, ale wówczas związanego z Uniwersytetem Poznańskim, powstał przy turyńskim uniwersytecie Instytut Kultury Polskiej im. Attilio Begeya. Do projektu włączył członków sławnej filopolskiej rodziny Begeyów, z intencją stworzenia w Turynie centrum promieniującego wiedzą o Polsce we Włoszech. Wkrótce Turyn, a także Rzym, gdzie prof. Pollak organizował studia polonistyczne na Uniwersytecie La Sapienza, stały się ważnymi ośrodkami włoskiej slawistyki, w tym studiów polonistycznych. Działania te dobrze ilustruje ponad czterdziestoletnia korespondencja między prof. Romanem Pollakiem i włoskim slawistą i jego najbliższym uczniem, prof. Giovannim Maverem, opublikowana w Poznaniu w 2013 roku przez zespół kierowany przez prof. Barbarę Judkowiak (Roman Pollak, Givanni Maver. Korespondencja (1925-1969). W propagowaniu wśród włoskich czytelników związków polsko-włoskich na gruncie naukowym i artystycznym istotną rolę odgrywają włoskojęzyczne teksty polskich autorów wydawane od 2009 roku w serii Atti dell Accademia Polacca pod patronatem Stacji Naukowej Polskiej Akademii Nauk w Rzymie. Niezmiernie ważne miejsce w literaturze przedmiotu zajmują prace podejmujące próbę szerszego, w sensie chronologicznym, ujęcia wzajemnych relacji polsko-włoskich, lub obrazu jednego z nich w piśmiennictwie drugiego. Z taką propozycją, ze wszech miar udaną, wystąpiła Małgorzata Ewa Kowalczyk, autorka opracowania Obraz Włoch w polskim piśmiennictwie geograficznym i podróżniczym osiemnastego wieku (2005). Przydatna okazała się również publikacja Stanisława Sierpowskiego Historia najnowsza Włoch w historiografii polskiej (1996), omawiająca najważniejsze druki zwarte, które wywarły wpływ na kształt wiedzy o Włoszech w Polsce XIX i XX wieku. Ponad wszystkie tego typu opracowania wybija się wyjątkowa praca Marii i Mariny Bersano Begey La Polonia in Italia. Saggio bibliografico 1799-1948. Bibliografia ta, wydana w Turynie w 1949 roku, ukazuje zasięg i charakter stosunków włosko-polskich. Zawiera prawie trzy i pół tysiąca tytułów książek, artykułów, czasopism, broszur, które ukazały się we Włoszech we wskazanym okresie. Do aktualnych publikacji związanych z polsko-włoską tematyką historyczną i polityczną zaliczają się także prace autorów, zajmujących się późniejszymi okresami polskowłoskich relacji. Należą do nich m.in. Krzysztof Strzałka (Między przyjaźnią a wrogością. Z dziejów stosunków polsko-włoskich (1939-1945), 2001) czy Maciej Marszał (Włoski faszyzm w polskiej myśli politycznej i prawnej 1922-1939, 2007). Nie od rzeczy będzie przywołanie stosunkowo świeżego, bo z 2013 roku, opracowania Joanny Sondel-Cedermas, 5
reprezentującej bardzo zasłużone dla badań włoskich środowisko krakowskie. Chodzi o pracę poświęconą genezie i ewolucji nacjonalizmu we Włoszech w latach 1896-1923. Ten syntetyczny przegląd wybranych opracowań wskazuje na wciąż aktualne zainteresowanie tematyką stosunków polsko-włoskich w obu krajach. Niewielu jest autorów, którzy zajmowali się zagadnieniami związków polskopiemonckich. Na szczególną uwagę w tym zakresie zasługują prace Krystyny Jaworskiej (tłumaczki, prof. polonistyki na Uniwerytecie w Turynie). W kręgu jej zainteresowań znajdują się zagadnienia dotyczące m.in polskich jeńców, którzy znaleźli się w Piemoncie pod koniec I wojny światowej czy historii turyńskiej polonistyki. Cenne są jej badania dotyczące towianizmu w Piemoncie (ze szczególnym uwzględnieniem korespondencji między Marianem Zdziechowskim a Attilio Begeyem). Begey należał do powszechnie znanych krzewicieli tej ideologii w Piemoncie. Problematyka ta jest stosunkowo dobrze znana m.in. dzięki opracowaniom wnuczki turyńskiego adwokata, Mariny Bersano Begey. Niezmienną wartość zachowują takie jej prace, jak Italia e Polonia nel Risorgimento: spigolature towianiste (1973) oraz Una Eco del Romanticismo polacco in Piemonte (1975). Naszą wiedzę o jej historycznych dokonaniach propolskich znamy również dzięki opracowaniu, które jest zbiorem studiów opublikowanych pod redakcją Krystyny Jaworskiej La Polonia, il Piemonte e l Italia (1998). Raczej zapomniany w sensie badawczym Attilio Begey znalazł swego biografa w osobie Mikołaja Sokołowskiego. O tej książce Adwokat diabła. Attilio Begey, opublikowanej w 2012 r. zamieściłam recenzję w kwartalniku Sensus Historiae. Studia interdyscyplinarne, vol. XV (2014/2). Nie jest bez znaczenia, że kwestie żywo zajmujące historiografię polską we wskazanym wyżej obszarze są podejmowane także przez badaczy włoskich. Wśród pozytywnych wizytówek wymienić można opracowania takich autorów, jak Giuseppe Cambiano I prigonieri polacchi a Vinovo nel 1918 (1994), Carlo Vernizzi Testimonianze polacche al Museo nazionale del Risorgimento italiano z 2002 roku oraz stosunkowo niedawno opublikowany tomik badaczy o parantelach polsko-włoskich (Walter Cesana, Agnieszka Krzykawska, Roberto Martelli, I polacchi a Cuneo nel 1862. Un episodio del Risorgimento italiano, 2012). Opracowanie to zostało opublikowane w Cuneo, które w tradycji stosunków polsko-włoskich odgrywa specjalną rolę, o czym pisałam w czwartym rozdziale książki Polacy w kulturze Piemontu w XIX wieku i w pierwszych dekadach XX wieku. 6
Przedstawiony zarys piśmiennictwa pokazuje spore, ale zarazem jedynie cząstkowe zainteresowanie tematyką stosunków polsko-piemonckich. Jest to wynik braku szerzej zakrojonych badań, zarówno w środowisku polskim, jak i piemonckim. Niedosyt jest w tym względzie o tyle zasadny, że Piemont odegrał kluczową rolę w okresie walk narodowowyzwoleńczych na terytorium Półwyspu Apenińskiego w XIX wieku. Zwycięski finał procesu nazywanego Risorgimento obejmował także ustanowienie niepodległego państwa włoskiego, którego pierwszą stolicą został właśnie Turyn. Polacy, zwłaszcza z zaboru austriackiego, którzy znaleźli się w tym okresie na terenie Italii, brali udział we włoskich walkach niepodległościowych. Wierzyli, że uda im się osiągnąć podobny cel. Działalność niepodległościowa Polaków w XIX wieku na terenie Piemontu zazwyczaj spotykała się z uznaniem i zrozumieniem ze strony włoskiego społeczeństwa, okazującego daleko idącą pomoc przedstawicielom narodu, który nie przestawał zadziwiać powstańczymi zrywami. Zdarzały się jednak momenty, kiedy ten wspólny cel próbowano osiągać rozbieżnymi metodami. Wywoływało to zadrażnienia w relacjach z władzami piemonckimi, o których przychylność zabiegali przedstawiciele różnych ośrodków politycznej emigracji polskiej. Przykładem jest odmienne nastawienie do sprawy polskiej w okresie Wiosny Ludów, prezentowane z jednej strony przez emisariuszy ks. Adama Czartoryskiego w Turynie (Władysław Zamoyski, Ludwik Orpiszewski, Feliks Duchiński, Wojciech Chrzanowski) a legionistami Adama Mickiewicza. Jeśli pierwsi szukali dyplomatycznych sprzymierzeńców w środowisku włoskim dla prowadzenia działań niepodległościowych, to celem Mickiewicza i jego legionu było nagłaśnianie sprawy polskiej wśród mieszkańców Półwyspu Apenińskiego. Świadomość dotychczasowego braku szerszego zainteresowania tematem polskiej obecności w kulturze Piemontu w XIX wieku i na początku XX wieku, sprowokowały do podjęcia badań źródłowych. Ich celem było udokumentowanie roli oraz znaczenia działalności Polaków na tym terenie w okresie ważnym dla dziejów obu narodów, jak również wypełnienie luki w polskiej historiografii. Dość trudne było określenie chronologii wydarzeń, gdyż badania dotyczyły Polaków i ich organizacji na obcym terenie. Był to czas, w którym Polacy podejmowali różnorodne działania o charakterze niepodległościowym, nie tylko na ziemiach polskich, ale także na terenie innych krajów. W walce tej imali się różnych metod, wynosząc na piedestał odzyskanie własnej państwowości, obronę języka, religii, ziemi. Wszelkimi sposobami próbowali też nagłaśniać sprawę polską, przekonywać rządy i zabiegając o pozyskanie przychylności opinii międzynarodowej o wsparcie polskich aspiracji 7
niepodległościowych. Włosi byli w korzystniejszej sytuacji w tym sensie, że walczyli o zjednoczenie, o swoje prawa na własnym terytorium. Pod wpływem tradycji napoleońskiej, zaczęły się rodzić i odradzać w północnych Włoszech ruchy stawiające na przemiany społeczne, polityczne i gospodarcze. Piemont, na skutek mocnej pozycji ekonomicznej i kulturalnej, stał się dogodnym terenem dla procesu Risorgimento. Narody polski i włoski spotkały się pod wspólnie głoszonym, aczkolwiek nie identycznie rozumianym, hasłem Za wolność waszą i naszą. Głosili je zarówno legioniści Dąbrowskiego i Mickiewicza, jak i połączone siły walczące m.in. pod wodzą generałów Chrzanowskiego i Mierosławskiego. Żywe było ono też wśród garybaldczyków oraz Włochów, którzy brali udział w akcjach niepodległościowych na terenie ziem polskich, by odwołać się do legendarnego już gen. Francesco Nullo i jego 26 towarzyszy. Zastosowanie metod właściwych dla badań historycznych umożliwiło identyfikację, odczytywanie i krytyczną analizę źródeł. Gromadzone przez wiele lat materiały pozwoliły wyodrębnić i opisać różne aspekty społeczno-ekonomiczne, polityczne, kulturowe, w końcu i psychologiczne rzeczywistości polsko-włoskich relacji. Wszystkie one pospołu, aczkolwiek w zindywidualizowanym stopniu, determinowały decyzje Polaków o pozostaniu na terenie Piemontu. Porządkowanie materiałów źródłowych o bardzo zróżnicowanej proweniencji nie tylko pod względem faktograficznym, chronologicznym, terytorialnym, ale także np. ikonograficznym wymagało dużego i długotrwałego zaangażowania. Podstawowe znaczenie w prowadzeniu badań we włoskich archiwach i bibliotekach oraz ich interpretacji była znajomość języka włoskiego. W dokumentacji archiwalnej napotkano różne niespodzianki, nieraz nieprzezwyciężalne trudności. Przede wszystkim dotyczyły one materiałów, które nie były opracowane pod względem archiwalnym. Odnotowano brak wskazówek dotyczących np. chronologii, terytorium, zaszeregowania narodowościowego (np. w teczkach poświęconych włoskim emigrantom, znajdowały się dokumenty dotyczące uchodźców polskich, innych słowiańskich, a nawet węgierskich). Taki stan zwielokrotniał trudności przebrnięcia przez setki poszytów. Ponadto, włoska biurokracja w XIX wieku stosowała italianizację obcych imion i nazwisk, nazw własnych, co utrudnia prawidłową identyfikację. Brak znaków diakrytycznych w języku włoskim oraz odmienne formy fonetyczne i gramatyczne powodowały chaos w zapisie do tego stopnia, że to samo nazwisko, imię czy nazwa miejscowości były zapisywane w różny sposób, nierzadko na tej samej stronie lub w tym samym dokumencie. 8
Podstawą badań były kwerendy archiwalne, prowadzone we Włoszech, w Austrii, Szwajcarii i w Polsce. Zasadnicze źródła odnaleziono w archiwach i bibliotekach na terenie Piemontu. W turyńskich archiwach (Archivio di Stato, Archivio Storico della Città di Torino) znajdują się dokumenty potwierdzające obecność Polaków (ponad 90 osób) w Piemoncie w latach 1821-48 (Rubriche della Polizia Piemontese) oraz w kolejnych dziesięcioleciach, od Wiosny Ludów do lat 80. XIX wieku (Sezioni Riunite. Fondo Emigrati). W dokumentach policyjnych zachowały się nazwiska osób, które wydalono z Królestwa Sardynii ze względu na ich działalność rewolucyjną w latach 30. XIX w. (m.in. nieudana wyprawa ochotników do Sabaudii w lutym 1834 r., w której wzięło udział ponad 60 Polaków) lub odmówiono wizy wjazdowej czy tranzytowej przez teren Piemontu. W dziale Fondo Emigrati znajdują się dokumenty osób, które zwracały się do piemonckich urzędów (kwestura, ministerstwa) z wnioskami, prośbami, petycjami. Datowane są na lata 1855-1880. Zasadnicza praca badawcza polegała na wydzieleniu z tysięcy teczek i segregatorów tych, które dotyczą Polaków. Zostały podzielone na 4 serie: I (74 segregatory, w każdym ok. 130 teczek), II (90 segregatorów), III (48 teczek dokumentów niezinwentaryzowanych), IV (12 teczek, tzw. Carte Cameroni). Podczas prowadzonych badań wydzielono trzy grupy dokumentów: wyjazdowe (zezwolenie/permesso, paszport/passaporto, dokumenty podróżne/foglio di via), pobytowe, umożliwiające podjęcie pracy (stały pobyt/carta di permanenza) oraz dotyczące pomocy materialnej (zapomogi/sussidio). W świetle dokumentów znajdujących się w turyńskich archiwach można potwierdzić obecność na terenie Piemontu około 800 osób polskiego pochodzenia w okresie od lat 30. do 80. XIX wieku. Tylko niewielka ich liczba odegrała istotną rolę w życiu miasta czy regionu. Niektórzy prowadzili własne interesy handlowe, inni współtworzyli struktury organizacyjne różnych towarzystw, jeszcze inni zamieszkali w Turynie na stałe. Dokumenty dotyczące powstania i funkcjonowania Polskiej Szkoły Wojskowej w Genui/Cuneo przechowywane są w Archiwum Historycznym w Cuneo. Nieliczne dokumenty źródłowe przechowywane w innych archiwach piemonckich dotyczą przede wszystkim pobytu polskich jeńców z CK armii w obozie w La Mandria di Chivasso pod Turynem (grudzień 1918-czerwiec 1919) i miejsc spoczynku kilkuset z nich (Archivio Comunale di Chivasso, Archivio Comunale di Ivrea, Archivio parrocchiale, chiesa di S. Maria Assunta di Chivasso). Niewiele materiałów drukowanych na ten temat znajduje się w turyńskich bibliotekach (Biblioteca Reale, Biblioteca Centrale Civica) oraz w Chivasso i Ivrei (Biblioteca Civica). Pozwalają jednak w miarę dokładnie zrekonstruować kilkumiesięczną 9
obecność polskich jeńców/żołnierzy w Piemoncie pod koniec drugiej dekady XX wieku. Uzupełniające materiały są dostępne w rzymskim Centralnym Archiwum Państwowym oraz Archiwum Historycznym Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Rzymie (Serie Affari politici 1915-1918). Po zjednoczeniu Włoch w 1861 roku, gromadzenie dokumentów z innych regionów państwa, w zależności od ich specyfiki, przejęły archiwa w Rzymie. Przeprowadzono również kwerendę w austriackim Archiwum Państwowym w Wiedniu oraz w instytucjach publicznych i pozarządowych, zajmujących się gromadzeniem i opracowywaniem dokumentów, głównie z okresu I wojny światowej m.in. archiwa Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża w Genewie oraz Austriackiego Czarnego Krzyża w Wiedniu. W Polsce kwerenda objęła następujące instytucje: Centralne Archiwum Wojskowe, Archiwum Główne Akt Dawnych, Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w Warszawie. Część materiałów publikowanych dostępna jest w polskich i włoskich bibliotekach, m.in. Biblioteka Królewska i Biblioteka Instytutu im. Attilio w Turynie, Biblioteka Narodowa i Biblioteka Stacji Naukowej Polskiej Akademii Nauk w Rzymie. Jak już wyżej napisano, stosunkowo największą ilość materiałów źródłowych odnaleziono w piemonckich i rzymskich archiwach i bibliotekach. W polskich archiwach oraz w międzynarodowych instytucjach pozarządowych znaleziono niewielką ilość przydatnych informacji, dotyczących zasadniczej tematyki badawczej. Pozyskane materiały źródłowe starano się wykorzystać w sposób maksymalny. Odnotować należy jednak brak części dokumentacji, która zważywszy na specyfikę omawianego w książce okresu dziejowego, uległa zniszczeniu bądź rozproszeniu po instytucjach różnych krajów. Wyniki przeprowadzonych badań pozwoliły spiąć chronologiczną klamrą podany w tytule książki okres (XIX wiek i pierwsze dwie dekady XX wieku) oraz ująć w spójną całość problematykę obecności Polaków w Piemoncie, w jego kulturze i wydarzeniach. Opracowanie unikalnych dokumentów nie tylko o podstawowym dla tematu znaczeniu, ale również okruchów indywidualnych biografii, umożliwiły przedstawienie sytuacji oraz losów Polaków na terenie Piemontu w XIX wieku i na początku XX wieku. Powyższe ukazuje zasadniczy cel badań, który można sprowadzić do próby wykazania i udokumentowania obecności Polaków w tym regionie Półwyspu Apenińskiego, który odegrał istotną rolę w kształtowaniu nowożytnej historii Włoch i Europy. Był miejscem, w którym polska obecność wyraźnie zaznaczyła się w XIX wieku i w pierwszych dwóch dekadach XX wieku. Najbardziej liczebny i znaczący wymiar przybrała w dwóch okresach: od Wiosny Ludów po Risorgimento, uwieńczone zjednoczeniem Włoch oraz w drugiej 10
dekadzie XX wieku, kiedy niespotykana wcześniej liczba polskich jeńców z armii austrowęgierskiej (ponad 22 tysiące) przebywała czasowo na terenie obozu w La Mandria di Chivasso (grudzień 1918-czerwiec 1919). Temat Polacy w kulturze Piemontu to próba uwypuklenia różnorodnych przejawów polskiej obecności w tym regionie, które zostały zauważone, podkreślone, zapamiętane czy formalnie zarejestrowane (czasopisma, dokumenty archiwalne, rejestry policyjne, dokumentacja urzędowa, etc.) w dokumentach instytucji włoskich, polskich, wszelkich innych, w tym także prywatnych. Przed podjęciem zasadniczych badań określono najistotniejsze, wymagające poznania zagadnienia, wokół których skoncentrowano swoje działania. Przede wszystkim chodziło o zweryfikowanie liczebności Polaków w Piemoncie, charakteru ich działalności dla wzajemnych kontaktów, kreowania wizji niepodległościowych u kolejnych pokoleń oraz podkreślenie ich wkładu do polskiego dziedzictwa kulturowego. Dalszym etapem było wykazanie roli, jaką w danym okresie Polacy odegrali w kulturze i historii Piemontu, ich aktywności i podejmowanych działań, które wpływały na budowanie i podtrzymywanie polskiej tożsamości narodowej w obliczu zagrożenia bytu narodowego. Następnie, skoncentrowano się na pozyskaniu i opracowaniu dokumentów, potwierdzających obecność Polaków na terenie Piemontu (głównie w Turynie i okolicach) w interesującym nas czasie (XIX wiek i pierwsze dwie dekady XX wieku). Szczególną uwagę poświęcono dokumentowaniu nazwisk i wszelkich innych danych osobowych Polaków. Dotyczy to osób, które czasowo przebywały w Piemoncie oraz tych, które pozostały tam na zawsze i spoczywają w piemonckich nekropoliach (pomniki nagrobne i tablice kommemoratywne na cmentarzach w Turynie, Chivasso, Ivrei, Vinovo). We wstępie książki Polacy w kulturze Piemontu w XIX wieku i w pierwszych dekadach XX wieku uzasadniono główne założenia badawcze, metodologię oraz osiągnięte wyniki. Scharakteryzowano najważniejszą literaturę przedmiotu oraz zawartość ośmiu kolejnych rozdziałów. Chronologiczny układ części pozwala spojrzeć na całość omawianej problematyki z perspektywy różnorodności działań Polaków na terenie Piemontu przez ponad 130 lat. Wpisały się one w wydarzenia dziejowe, wynikające z konkretnych uwarunkowań politycznych, społecznych, ekonomicznych, kulturowych. W pierwszym rozdziale przybliżono najważniejsze wydarzenia w historii regionu od narodzin nazwy Piemont (Piedimonte u stóp gór), aż do końca wielkiej wojny. Poznanie 11
burzliwych i ciekawych dziejów ułatwia zrozumienie wydarzeń i odpowiedź na pytanie, dlaczego właśnie Piemont stał się kolebką włoskich dążeń niepodległościowych, ukoronowanych zjednoczeniem Włoch w 1861 roku? Trudno pominąć wpływ rewolucyjnych nastrojów, które w połowie XIX wieku rozwinęły się w Europie i nie ominęły Piemontu. W okresie Wiosny Ludów wykrystalizowały się koncepcje polityczne ruchu Risorgimento. Wzrosła popularność Polaków m.in. przez takie wydarzenia, jak wybór Polaka, gen. Wojciecha Chrzanowskiego na dowódcę wojsk piemonckich. Pod rządami króla, Wiktora Emanuela II, Turyn stał się protagonistą przyszłych wydarzeń, a Piemont - rzecznikiem zjednoczenia Włoch przez dynastię sabaudzką. Na czele ruchu Risrogimento stanął premier Camillo Benso di Cavour, uzyskując poparcie niemal wszystkich orientacji ruchu niepodległościowego. Udział wojsk sardyńskich w wojnie krymskiej zapewnił poparcie Wielkiej Brytanii i Francji. W 1861 roku ogólnowłoski parlament proklamował Królestwo Włoch, królem został wybrany Wiktor Emanuel II, a stolicą Turyn (do 1865 roku). Miasto i region rozwijały się dynamicznie, przyciągając znane osobistości (m.in. Giuseppe Garibaldi, Massimo d Azeglio, Giuseppe Verdi, Nino Bixio, Angelo Brofferio). Od lat 80. XIX wieku Piemont stał się centrum gospodarczym i kulturalnym. W 1889 roku grupa przemysłowców założyła fabrykę samochodów FIAT (Fabbrica Italiana Automobili Torino), powstały zakłady metalurgiczne o światowym zasięgu (Decker, Carrera, Barberis, Ansaldo), rozwinął się przemysł spożywczo-winny (Cinzano, Martini, Cora, Talmone). W 1904 roku w Turynie zrodziło się włoskie kino nieme, a w 1911 roku uruchomiono tam małą fabrykę samolotów Na tle tych wydarzeń starano się ukazać polską obecność w Piemoncie. Podkreślenia wymaga fakt, że Polacy już u schyłku XVIII wieku skoncentrowali swoje działania niepodległościowe w północnych terenach Półwyspu Apenińskiego, czemu poświęcono rozdział drugi. W tym czasie doszło do formowania polskich legionów, które odegrały istotną rolę w kształtowaniu u kolejnych pokoleń pozytywnej opinii o Polakach. W roku 1797 tam też doszło do utworzenia przez gen. Jana Henryka Dąbrowskiego Legionów Polskich Posiłkujących Lombardię. Należały one do najlepszych oddziałów armii napoleońskiej. Bohaterstwo, patriotyzm, poszanowanie godności i wysokie morale przysporzyły im sławy i były inspiracją oraz przykładem dla kolejnych pokoleń Polaków. Walcząc o niepodległość własnego kraju, Polacy walczyli jednocześnie o wolność Italii w myśl hasła wypisanego na epoletach legionowych mundurów gli uomini liberi sono fratelli ( ludzie wolni są braćmi ). W kołach arystokratycznych i ziemiańskich szczególną sympatię piemonckiego społeczeństwa do Polaków oraz pełniejsze rozumienie sprawy polskiej tłumaczono 12
świadomością faktu, iż w królewskim rodzie sabaudzkim (Savoia) płynie polska krew (król Wiktor Emanuel II był wnukiem Karola Krystiana Wettyna, księcia Saksonii i Polski, syna Augusta III Sasa oraz Franciszki Krasińskiej, córki gen. Stanisława Krasińskiego i Anieli Humieckiej). Konieczność zwrócenia szczególnej uwagi na rozwój sprawy polskiej na ziemi włoskiej uzasadnia wyodrębnienie tej problematyki w osobnym rozdziale (Polacy w Piemoncie w okresie Wiosny Ludów (1848-1849). Przedstawiciele polskiej emigracji we Francji rozumieli konieczność wyboru sprzymierzeńców we włoskim środowisku. Demokraci, pod egidą Joachima Lelewela, próbowali zacieśniać (bezskutecznie) kontakty z Giuseppe Mazzinim i jego ugrupowaniem Giovine Italia, natomiast konserwatyści, poprzez wpływy u papieża Piusa IX, liczyli na współpracę z Rzymem. Akcja dyplomatyczna prowadzona przez księcia Adama Jerzego Czartoryskiego i Hotel Lambert była bardziej na rękę włoskim aspiracjom zjednoczeniowym i stanowiła punkt oparcia dla Królestwa Sardynii. Przez ponad dwadzieścia lat na dworze sabaudzkim prowadzili działalność emisariusze księcia, m.in. Władysław Zamoyski, Ludwik Orpiszewski, Feliks Duchiński, Wojciech Chrzanowski. Widocznym akcentem ich aktywności było powołanie gen. Chrzanowskiego najpierw na szefa sztabu wojsk sardyńskich, a później na dowódcę wojsk piemonckich. W tej roli brał udział w tzw. pierwszej włoskiej wojnie niepodległościowej w 1849 roku. Wielkim rozgłosem, dobrze omówionym w literaturze było utworzenie niezależnej formacji, której podjął się Adam Mickiewicz. W marcu 1848 roku w Rzymie zawiązał Legion (bez poparcia papieża i arystokracji polskiej w Rzymie), nazwany jego imieniem, składający się z przyjaciół-ochotników. Mickiewiczowski Skład zasad (Simbolo politico polacco) był wynikiem jego przemyśleń i doświadczeń emigracyjnych. Dwojaki charakter dokumentu (religijno-mistyczny i polityczny) wyrażał się w odwołaniu do chrześcijańskich korzeni narodów europejskich oraz do respektowania haseł wolności słowa i wyboru, równości i braterstwa narodowego, postawy obywatelskiej narodu polskiego. Odpowiadał merytorycznie oczekiwaniom Polaków na emigracji. Mickiewicz przeszedł ze swoim Legionem od Rzymu do Lombardii i Piemontu, szerząc po drodze polskie idee niepodległościowe. Jego autorytet, sława i spektakularne działania zjednywały sympatię tej części społeczeństwa włoskiego, które pamiętało zasługi legionistów gen. Dąbrowskiego. Dobrym źródłem wiedzy o życiu legionowym, miejscach, ludziach, nastrojach i obawach jest zachowana korespondencja pomiędzy dowódcami Legionu a Mickiewiczem 13
oraz między legionistami, która została wykorzystana w książce m.in. jako aneks nr 1/2. Ukazuje ona zmienne decyzje i relacje pomiędzy władzami piemonckimi a oczekiwaniami dowództwa Legionu. Podkreśla nieprzychylne nastawienie ze strony lokalnych władz i króla Karola Alberta, ingerencję w wewnętrzne sprawy Legionu oraz wywieranie nacisków na legionistów przez wysłanników księcia Czartoryskiego. Spowodowało to narastanie różnic między twórcami i członkami Legionu, a w rezultacie wywołało wewnętrzny rozłam. Do głównych oponentów Mickiewicza należeli Władysław Zamoyski i Feliks Breański, którzy nie uznawali zarówno roli założyciela, jak i charakteru formacji. Legion Mickiewicza odegrał istotną rolę zarówno dla polskiej walki o niepodległość, jak również przyczynił się do podtrzymywania więzi między obu narodami, niezależnie od zawirowań dziejowych czy konfliktów politycznych. Istotny fragment relacji polsko-włoskich w połowie XIX wieku dotyczył udziału Polaków w działaniach zbrojnych na terenie Półwyspu Apenińskiego. Realizując hasło Za wolność waszą i naszą brali udział we włoskich wojnach o niepodległość z lat 1848/1849 pomiędzy Austrią i Królestwem Sardynii (Novara - przegrana bitwa wojsk piemonckich, dowodzonych przez gen. Chrzanowskiego), jak i w roku 1859 między Austrią i Francją (Polacy wcieleni jako ochotnicy do włoskich oddziałów Corpo Volontari Italiani) i tzw. Wyprawie Tysiąca Garibaldiego na Sycylię w 1860 roku (Spedizione dei Mille) oraz w obronie Rzymu, w której brało udział kilkudziesięciu Polaków, m.in. gen. Aleksander Izenschimdt-Milbitz, por. Edward Lange, ppor. Marian Langiewicz, por. Konstanty Ordon. Dla szkolenia młodych kadr wojskowych powołano, z inicjatywy gen. Ludwika Mierosławskiego, Polską Szkołę Wojskową w Genui/Cuneo, która działała od września 1861 do lipca 1862 roku. Wielu wykładowców i uczniów brało później udział w powstaniu styczniowym. Cenne informacje odnalezione w Archiwum Historycznym w Cuneo (Centro Documentazione Territoriale, Registro Deliberazioni Giunta Municipale anno 1862) mają dla obu narodów wielką wartość moralną i symboliczną. Podkreślenia wymaga udział w powstaniu styczniowym włoskiego bojownika i rewolucjonisty, gen. Francesco Nullo. Wagę tych spraw doceniono poprzez wyodrębnienie osobnego, czwartego rozdziału (Polska Szkoła Wojskowa w Cuneo 1861-1862). Polska obecność w Piemoncie i Turynie zaznaczyła się w wyraźny sposób w latach 60. XIX wieku (rozdział V - Polscy imigranci w Piemoncie w XIX wieku w świetle dokumentacji władz). Klęska powstania styczniowego spowodowała migracje Polaków. Wielu z nich przybyło do Włoch. Źródłem informacji na ten temat są dokumenty policji, kwestury, 14
ministerstw wojny i spraw wewnętrznych, zachowane w turyńskim Archiwum Państwowym. W świetle tych dokumentów można potwierdzić obecność na terenie Piemontu około 800 Polaków. Starali się uzyskać w urzędach konieczne dokumenty - wyjazdowe za granicę, pobytowe, zapomogowe. Wielu osiedliło się w Turynie. Kreowali wśród włoskiego społeczeństwa pozytywny wizerunek Polaka, od dziesięcioleci walczącego o wolność i niepodległość ojczyzny. W ostatnich dziesięcioleciach XIX wieku pobyty Polaków na terenie Piemontu przybrały przede wszystkim charakter edukacyjny i duchowy. Kwestie te zostały omówione w rozdziale VI (Polscy salezjanie w Piemoncie na przełomie XIX i XX wieku). Przedstawiono miejsca kształcenia ponad 200 młodych Polaków w salezjańskich zakładach Don Bosco (od 1886 roku do lat 30. XX wieku). Do grona polskich piemonckich Salezjanów należeli m.in. książę August Czartoryski (syn ks. Władysława, wnuk ks. Adama Jerzego, beatyfikowany w 2004 r., który swój majątek przekazał do dyspozycji piemonckiego Zgromadzenia), bł. Bronisław Markiewicz (założyciel na ziemiach polskich zgromadzenia michalitów), kard. August Hlond, prymas Polski w latach 1926-1948. Polska obecność w Piemoncie na przełomie wieków została dodatkowo umocniona przez działalność wspominanego już wielkiego przyjaciela Polski i Polaków, turyńskiego adwokata i towiańczyka - Attilio Begeya. Chociaż jest ona stosunkowo dobrze znana, także za sprawą opublikowanej w 2012 roku książki M. Sokołowskiego Adwokat diabła. Attilio Begey, pod każdym względem jego aktywność filopolska zasługiwała na osobny rozdział zatytułowany Działalność społeczna i polityczna Attilio Begeya. Od połowy XIX wieku do śmierci w 1928 roku był gorącym zwolennikiem i orędownikiem polskich dążeń wolnościowych we Włoszech i na arenie międzynarodowej. Jego osobowość, polonofilska działalność, wspomagana doskonałą znajomością historii i języka polskiego przez wiele dekad stanowiły punkt odniesienia dla Polaków i tych, którzy w Piemoncie interesowali się Polską. Begey propagował w prasie ogólnowłoskiej i regionalnej polskie idee niepodległościowe, zgłaszał do włoskiego parlamentu petycje, nawiązujące do sprawy polskiej, współtworzył w Turynie Komitet Pro Polonia. Szeroko zakrojona działalność organizacyjna i popularyzatorska Komitetu pomagała zrozumieć włoskiemu społeczeństwu specyfikę polskiej rzeczywistości. Begey eksponował więzy i zbliżone losy obu narodów oraz starał się udzielać Polakom wszelkiej pomocy. Szczególną rolę odegrało zaangażowanie i pomoc Begeya oraz Komitetu Pro Polonia dla polskich jeńców z armii austro-węgierskiej, którzy w okresie od grudnia 1918 roku do 15
lipca 1919 roku przebywali na terenie obozu w La Mandria di Chivasso w okolicach Turynu (rozdział VIII Jeńcy wojenni polskiego pochodzenia w Piemoncie w latach 1918-1919). Ponad 22 tysiące Polaków, którzy w tym obozie z jeńców zaborczej armii stali się żołnierzami wolnej ojczyzny, zasadniczo wzmocniło szeregi polskiej armii formowanej we Francji przez gen. Józefa Hallera. Kilkuset pozostało na zawsze w piemonckiej ziemi. Odnalezione dokumenty archiwalne i materiały uzyskane z natury (cmentarze, tablice kommemoratywne) wskazują na liczbę około 450 osób, które spoczywają na cywilnych cmentarzach na terenie Piemontu. Są to Cimitero Monumentale w Turynie (136 osób), Cimitero Comunale w Chivasso (118), Cimitero Comunale w Ivrei (187) oraz mały cmentarz w Vinovo (3). W miejscowości Carmagnola, w bramie klasztoru umieszczono tablicę, informującą o zmarłych w tamtejszym szpitalu 2 polskich żołnierzach. Warto podkreślić, iż w Austrii działa pozarządowa organizacja Österreichisches Schwarzes Kreuz, która zajmuje się m.in. opieką nad wojskowymi cmentarzami z różnych okresów, przede wszystkim na terenie Austrii. We Włoszech, opiekuje się kilkoma cmentarzami z okresu I wojny światowej (Altamura, Pontebba, Bondo, Ossana). Polscy jeńcy z armii austro-węgierskiej znaleźli miejsce spoczynku na cmentarzach miejskich w Piemoncie, a nie wojskowych, gdyż nie polegli w bitwach, a zmarli z powodu chorób i wycieńczenia. Braki w dokumentacji utrudniły identyfikację akt osobowych zmarłych jeńców/żołnierzy (powtarzalność lub brak nazwisk) oraz spowodowały, iż opieka nad ich grobami i kwaterami spoczywa na barkach osób prywatnych. Ta dramatyczna w swej istocie historia polskich oddziałów, zawiązanych w Piemoncie pod koniec I wojny światowej jest świadectwem nie tylko polskiej obecności w tym regionie, ale przede wszystkim wskazuje na pozytywny stosunek włoskich władz i piemonckiego społeczeństwa. Dziedzictwo pamięci wydarzeń oraz ich uczestników przedstawionych w książce wzmacnia zasadność podkreślania znaczenia polskiej obecności na terenie Piemontu w czasach nowożytnych. Przeprowadzone badania wykazały, iż ponad 130-letnia obecność Polaków jest nadal żywa. Nie tylko w zachowanych dokumentach, ale również w pamięci pewnej grupy mieszkańców Turynu i regionu. Od kilkunastu lat czynione są starania dotyczące budowy wspólnego dziedzictwa. Z inicjatywy osób prywatnych i włosko-polskich organizacji w Piemoncie (przy współpracy i wsparciu piemonckich instytucji, organizacji regionalnych i lokalnych, a także polskich placówek dyplomatycznych we Włoszech) organizowane są uroczystości rocznicowe ważne dla obu narodów, najczęściej w miejscach 16
pamięci i w nekropoliach, na których spoczywają Polacy. Upowszechnianiu pamięci wydarzeń służą także okolicznościowe wystawy i konferencje, koncerty, pokazy filmów itp. W monografii zamieszczone 30 fotografii ściśle związanych z tematem. Reprodukowano mapy (ryc. 1-4), ukazujące położenie regionu oraz przemiany polityczne i zmiany granic Piemontu i Królestwa Sardynii od końca XVIII wieku do Zjednoczenia Włoch. Jest też mapa Cuneo z zaznaczeniem miejsca, w którym mieściła się Polska Szkoła Wojskowa (ryc. 7). Ponadto, zamieszczono faksymile dokumentów (ryc. 10-12) pochodzących z Archiwum oraz Biblioteki Królewskiej w Turynie (ryc. 16-18). W kilku przypadkach wykorzystano ryciny ze zbiorów własnych, osób prywatnych lub już opublikowanych. Integralnymi elementami monografii są aneksy. Pierwszy z nich (s. 203-209) przedstawia spore fragmenty korespondencji legionistów Adama Mickiewicza, naświetlające ówczesną sytuację Piemontu. W aneksie drugim (s. 210-230) zamieszczono spisy nazwisk i danych osobowych Polaków, którzy w latach 1849-1880, podczas krótszych bądź dłuższych pobytów na terenie Piemontu, zgłaszali się do urzędów z wnioskami o dokumenty wyjazdowe, pobytowe czy zapomogi. Rejestr został opracowany w ten sposób, że uporządkowano go pod względem chronologicznym i przestrzennym. Niemal cały materiał do tego zestawienia pozyskano w trakcie kwerendy w turyńskim Archiwum Państwowym. Kolejny aneks (s. 231-236) zawiera spisy polskich księży, którzy w latach 1886-1930 kształcili się w zakładach salezjańskich na terenie Piemontu (San Benigno Canavese, Valsalice, Foglizzo, Lombriasco, Ivrea, Turyn i in.). W Aneksie nr 4 (s. 237-240) przytoczono fragment listu prezesa Włoskiego Czerwonego Krzyża, Giuseppe Zanettiego do Attilio Begeya, w sprawie zorganizowania pomocy polskim jeńcom w obozie w La Mandria di Chivasso w styczniu 1919 r. (oryginał znajduje się w Bibliotece Królewskiej w Turynie). W tym samym aneksie przytoczono fragmenty notatek i opisów żołnierzy, zamieszczonych w jedynej wówczas polskiej gazecie wydawanej w Piemoncie Żołnierz polski we Włoszech (styczeń-czerwiec 1919) oraz w numerze specjalnym Polonia włoskiego czasopisma Illustrazione dell Esercito e dell Armata z marca 1919 r. Wiele wytężonej pracy wymagało sporządzenie wykazów polskich jeńców/żołnierzy z armii austro-węgierskiej, którzy w latach 1918-1919 spoczęli na piemonckich cmentarzach miejskich w La Mandria di Chivasso, Chivasso, Ivrei i Turynie (aneks nr 5). W Aneksach nr 2 i 5 oraz sporadycznie w pracy (zwłaszcza w rozdziale V), pozostawiono oryginalne zapisy nazwisk i imion, tj. wg włoskiej fonetyki językowej. Jest to zwyczajowa forma italianizacji, występująca w zapisie obcych imion i nazwisk, odbiegająca 17
istotnie od prawidłowego zapisu, zgodnego z językiem polskim. W zdecydowanej większości przypadków sugerowano prawdopodobne polskie brzmienie danego imienia czy nazwiska. Bibliografię (s. 257-264) podzielono na cztery grupy - źródła archiwalne, źródła publikowane, periodyki, pracowania. Monografia zawiera setki nazwisk oraz nazw geograficznych, nierzadko mało znanych lub zgoła nieznanych potencjalnemu czytelnikowi polskiemu, lub innemu niż włoski. Dla ułatwienia, także kolejnym poszukiwaczom zostały sporządzone indeksy nazwisk (s. 265-286) oraz nazw geograficznych (s. 287-294). Sporządzono również spis rycin (s. 295-296). Książka ma 493 przypisy, często rozbudowane bowiem zawierają informacje o charakterze uzupełniającym. Streszczenie w języku włoskim (s. 297-301) umożliwia czytelnikowi włoskiemu zorientowanie się w treści książki. - Poles in the culture of Piedmont in the nineteenth century and the first decades of the twentieth century, Wydawnictwo Instytutu Historii UAM, Poznań 2014, ss. 204, il. 26, map 4. Celem opracowania zebranych materiałów w angielskiej wersji językowej było udostępnienie wyników badawczych odbiorcy międzynarodowemu, a poprzez to przybliżenie specyfiki stosunków polsko-włoskich oraz udziału Polaków w walkach niepodległościowych na terenie Półwyspu Apenińskiego. Książka jest próbą opisania problematyki określonej w tytule, ze świadomością dostosowania jej do czytelnika zagranicznego, którego znajomość historii Polski jest na ogół mniejsza niż odbiorcy polskiego. Starano się wyeksponować najważniejsze elementy dotyczące obecności Polaków na terenie Piemontu w okresie szczególnym dla historii europejskiej, w tym także obu narodów, charakteryzowanych z piemonckiej perspektywy. Chociaż były one zdominowane przez działania natury politycznej i militarnej, to jednak rozwijały się również na gruncie społecznym i kulturowym. Monografia, mająca siedem rozdziałów, pod względem struktury różni się kilkoma elementami od wersji polskojęzycznej. We wstępie zaprezentowano problematykę badawczą i uzasadniono opracowanie anglojęzycznej wersji książki. Podkreślono cel, sposób i miejsca prowadzonych badań, scharakteryzowano literaturę przedmiotu. Pierwszy rozdział (An outline of the history of Piedmont) pozostał bez większych zmian. Kolejny (Activity of the Polish émigrés in the area of Piedmont in the first half of the nineteenth century) jest syntezą rozdziałów II i III z wersji polskiej. Innymi słowy, połączono 18
tematykę legionową (Legiony Dąbrowskiego i Legion Mickiewicza) w całość, co pozwoliło na uwypuklenie aktywności militarnej Polaków na terenie Piemontu w pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku. Uwzględniając ewentualne, prawdopodobne zainteresowania czytelnika zagranicznego pominięto niektóre fragmenty z korespondencji legionistów Adama Mickiewicza. W wersji polskiej stanowiły one jedną z podstaw do analizy sytuacji społecznopolitycznej i nastawienia rządu piemonckiego oraz emisariuszy księcia Czartoryskiego w Turynie do polskich legionistów w tym okresie (rozdział III i Aneks nr 1, s. 203-209 wersji polskiej). W kolejnym rozdziale (The Polish Military School in Cuneo (1861-1862)), podkreślono udział Polaków w działaniach zbrojnych na terenie Półwyspu Apenińskiego oraz przybliżono działalność Polskiej Szkoły Wojskowej w Genui/Cuneo. Także w tej części zrezygnowano z tłumaczenia na język angielski cytatów z prasy włoskiej (przełożonych z języka włoskiego), przytaczanych w tekście głównym polskiej wersji. Źródła archiwalne, w tym zwłaszcza dokumenty z turyńskiego Archiwum Państwowego pozwoliły na przedstawienie w rozdziale czwartym (Polish immigrants in Piedmont in the nineteenth century in the light of the ducumentation of the authorities) specyfiki polskiej obecności w Piemoncie, wynikającej z popowstaniowej sytuacji na ziemiach polskich. Za niecelowe uznano przytaczanie w wersji angielskiej plejady nazwisk Polaków wraz z informacjami osobowymi, które znajdują się na listach zbiorowych we wskazanych fragmentach wersji polskiej. Podobnego zabiegu dokonano w kolejnym rozdziale (The Polish Salesians in Piedmont in the late nineteenth and early twentieth century), odwołując się do spisów zawierających nazwiska polskich, piemonckich Salezjanów. Także w tym wypadku odsyła się zainteresowanego czytelnika wersji anglojęzycznej do oryginału polskiego (Aneks nr 3, s. 231-236). Rozdział szósty (Social and political activity of Attilio Begey), w którym przedstawiono działalność turyńskiego polonofila Attilio Begeya jest zbliżony zarówno w treści, jak i strukturze do polskiego pierwowzoru. W siódmym rozdziale (Prisoners of war of Polish descent in Piedmont in the years 1918-1919), dotyczącym obecności w Piemoncie polskich jeńców/żołnierzy z armii austro-węgierskiej w latach 1918-1919 zdecydowano się na dostosowanie treści oraz interpretacji wyników do międzynarodowego odbiorcy poprzez bardziej dokładne wyjaśnienie warunków społecznopolitycznych oraz skomplikowanych zależności zarówno wewnętrznych, jak i powszechnych. Przygotowując wersję angielską opracowania na temat obecności naszych rodaków na ziemi piemonckiej w warunkach braku państwowości polskiej starano się o przejrzyste 19
przedstawienie faktów historycznych. Wiele z nich, nawet mających istotne znaczenie dla polskiej i włoskiej historii, nie są znane, nie mówiąc o odbiorcach z innych krajów. Skupiono się zatem na takim formułowaniu zasadniczych kwestii, aby w sposób wyrazisty (co nie musi oznaczać - uproszczony) ujmowały dany kontekst dziejowy. Obie książki, przedstawione jako moje osiągnięcie naukowe, poruszają tę samą problematykę, aczkolwiek w nieco zróżnicowany sposób. Ważnym elementem fascynujących dla mnie badań nad działalnością i wkładem Polaków do kultury Piemontu w XIX wieku i na początku XX wieku był wykład połączony z prezentacją multimedialną oraz prezentacją obu książek wygłoszony podczas konferencji w siedzibie Polskiej Akademii Nauk w Rzymie w grudniu minionego roku. Podobne prezentacje są planowane w Turynie (Facoltà delle lingue e lettarature straniere oraz siedzibie Comunità Polacca di Torino pod patronatem Konsulatu Honorowego RP w marcu 2015 r.), a także w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu (kwiecień 2015 r.). Książka w wersji anglojęzycznej została przekazana do bibliotek we Włoszech, Anglii, Francji, Szwajcarii, Austrii i Niemiec. Pracę badawczą dotyczącą obecności Polaków w Piemoncie prowadziłam z zamiarem wypełnienia luki w polskiej i włoskiej historiografii oraz z nadzieją, że będą one stanowiły punkt wyjścia dla dalszych badań na temat dziejów polskiej emigracji. 5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo - badawczych (artystycznych) Pozostałe osiągnięcia naukowo-badawcze wiążą się z trzema głównymi obszarami zainteresowań: 1/ polska obecność we włoskim życiu społeczno-politycznym, kulturze i nauce na przestrzeni dziejów w świetle źródeł i dokumentów oraz literatury, 2/ rola i wkład Polaków żyjących we Włoszech do polskiej i europejskiej nauki i kultury przełomu XX/XXI wieku oraz wpływ ich działalności na dwustronne relacje, 3/ polskie dziedzictwo kulturowe i narodowe we Włoszech. Fundamentalną dla moich zainteresowań badawczych znajomość języka włoskiego zgłębiałam podczas studiów muzykologicznych na UAM, uwieńczonych pracą magisterską na temat twórczości madrygałowej włoskiego kompozytora doby Renesansu, Luki Marenzia. Umieszczenie w pracy tłumaczeń na język polski tekstów kilkunastu madrygałów tego kompozytora było nie lada wyzwaniem. Udział w seminariach i konferencjach, nie tylko 20