UNIWERSYTET WARSZAWSKI WYDZIAŁ NAUK POLITYCZNYCH I STUDIÓW MIĘDZYNARODOWYCH Andrzej Guzowski Streszczenie rozprawy doktorskiej pt. Rywalizacja irańsko-saudyjska i jej wpływ na bezpieczeństwo w regionie Bliskiego Wschodu w latach 2003-2016 Warszawa 2017
Problemem badawczym niniejszej rozprawy doktorskiej jest rywalizacja pomiędzy Iranem a Arabią Saudyjską w latach 2003-2016 oraz jej wpływ na bezpieczeństwo w regionie Bliskiego Wschodu. Problem ten jest aktualny i niezwykle istotny dla zrozumienia współczesnych stosunków międzynarodowych na Bliskim Wschodzie, a także znaczenia ich rozwoju dla obszarów sąsiednich. Podjęcie przez autora przedmiotowego zagadnienia uzasadnione jest również faktem, że w polskiej literaturze przedmiotu mało miejsca poświęca się teoretycznym aspektom rywalizacji międzypaństwowej, jak i samej rywalizacji irańskosaudyjskiej. Największy wkład w zakresie badań teoretycznych nad zjawiskiem rywalizacji międzypaństwowej został dokonany przez Agatę Włodkowską-Bagan. Natomiast w badaniach stosunków międzynarodowych na Bliskim Wschodzie rywalizacja irańskosaudyjska traktowana jest pobieżnie i marginalnie. Problematyce tej więcej miejsca poświęca się w badaniach zagranicznych, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych 1, niemniej również prace wydawane za granicą, poruszające problematykę wskazaną w tytule rozprawy, skupiają się zazwyczaj albo na opisie relacji dwustronnych Iranu i Arabii Saudyjskiej, albo na analizie polityki bezpieczeństwa, zwłaszcza bezpieczeństwa wojskowego, obydwu państw, z pominięciem wpływu ich rywalizacji na sytuację w regionie Bliskiego Wschodu. Tym samym podjęcie tematu zakreślonego w tytule pracy wydało się jej autorowi potrzebne, zarówno z poznawczego, jak i praktycznego punktu widzenia, szczególnie, że wybór tematu jest konsekwencją jego wieloletniego zainteresowania stosunkami międzynarodowymi na Bliskim Wschodzie. Odnosząc się do problematyki rywalizacji irańsko-saudyjskiej należy zwrócić uwagę, że po rewolucji w Iranie w 1979 r. doszło do zasadniczej zmiany polityki prowadzonej przez to państwo i to właśnie od tej daty można mówić o regionalnej rywalizacji pomiędzy obydwoma państwami. Szczególna jej intensyfikacja nastąpiła jednak dopiero po 2003 r., kiedy doszło do obalenia reżimu Saddama Husajna w Iraku państwie, pełniącym przez wiele lat rolę wspólnego wroga Iranu i Arabii Saudyjskiej i łagodzącym relacje pomiędzy nimi. Wzrost napięć irańsko-saudyjskich po 2003 r. determinował nie tylko działania obydwu rywali podejmowane względem siebie, ale miał także wpływ na ich zachowanie wobec pozostałych państw regionu. W konsekwencji, rywalizacja irańsko- 1 W amerykańskim środowisku naukowym kluczowym zagadnieniem w badaniach nad rywalizacją międzypaństwową jest zwłaszcza tzw. MID (Militarized Interstate Dispute, pol. zmilitaryzowany spór międzypaństwowy). Liczba MID pomiędzy państwami determinuje według wielu naukowców to, czy można w ogóle mówić o tym, że pomiędzy państwami ma miejsce rywalizacja. 2
saudyjska miała i nadal ma kluczowe znaczenie dla bezpieczeństwa w regionie bliskowschodnim. Analizując przedmiotowe zagadnienie, autor dysertacji odwołał się do typologii rywalizacji przedstawionej przez Agatę Włodkowską-Bagan. Badaczka ta stwierdza, że rywalizacja międzypaństwowa może przejawiać się w czterech wymiarach: politycznym, ekonomicznym, kulturowym i wojskowym. Mając to na względzie, autor sformułował hipotezę, że rywalizacja pomiędzy Iranem a Arabią Saudyjską dotyczy wszystkich czterech wymienionych powyżej dziedzin, jednak najbardziej intensywny charakter przybiera ona w wymiarze kulturowo-politycznym (traktowanych łącznie, ze względu na fakt, że w państwach bliskowschodnich kultura i polityka ściśle się przenikają). Rywalizacje: ekonomiczna i wojskowa mają natomiast charakter wtórny względem rywalizacji kulturowopolitycznej. Dodatkowo, biorąc pod uwagę fakt, że rywalizacja kulturowo-polityczna Iranu i Arabii Saudyjskiej prowadzi do pogłębienia sporów nie tylko pomiędzy samymi rywalami, ale także pomiędzy różnymi grupami religijnymi, etnicznymi i politycznymi na całym Bliskim Wschodzie, autor wysnuł przypuszczenie, że dalsza intensyfikacja rywalizacji irańsko-saudyjskiej wpłynie negatywnie na poziom bezpieczeństwa w regionie. W celu weryfikacji powyższej hipotezy autor sformułował następujące pytania badawcze: 1. Jakie są przyczyny i determinanty współczesnej rywalizacji Iranu i Arabii Saudyjskiej? 2. Jakie są przejawy rywalizacji obu państw w poszczególnych dziedzinach: kulturowo-politycznej, wojskowej oraz ekonomicznej i jaki jest stopień jej intensywności w ramach każdej z nich? 3. Jakich środków używają rywale do zwiększenia swojej potęgi w kontekście toczonej rywalizacji i jak zmienił się stan posiadanej przez nich potęgi w latach 2003-2016? 4. W jaki sposób obydwa państwa reagują wzajemnie na swoje działania i jak się wzajemnie postrzegają? 5. Jak rywalizacja irańsko-saudyjska wpływa na stabilność innych państw Bliskiego Wschodu oraz na porządek międzynarodowy w regionie? 6. Jakie konsekwencje dla bezpieczeństwa w regionie bliskowschodnim może mieć dalsze pogłębienie rywalizacji? Do metod badawczych, które autor wykorzystał w pracy, należy zaliczyć: opis, syntezę, klasyfikację, systematyzację oraz analizę porównawczą i historyczną. Uwzględnione zostały ponadto metoda decyzyjna i systemowa. 3
Pierwsza ze wspomnianych metod umożliwiła identyfikację różnych aspektów analizowanych wydarzeń oraz ich klasyfikację i systematyzację. Analiza porównawcza i historyczna pozwoliły na ustalenie genezy i następstw zjawisk, a także na odniesienie względem siebie posiadanych przez Iran i Arabię Saudyjską zasobów o charakterze materialnym i wymiernym (np. ich wyposażenie wojskowe czy stan ich gospodarek), a także elementów instytucjonalnych (np. porównanie ustrojów obu państw). Zastosowanie syntezy umożliwiło połączenie badanych cech obu państw, aspektów ich zachowań oraz relacji pomiędzy nimi. Metoda decyzyjna zezwoliła na przeanalizowanie czynników, wpływających na postępowanie decydentów w Rijadzie i Teheranie w kontekście toczonej pomiędzy nimi rywalizacji. Wreszcie, metoda systemowa umożliwiła określenie wpływu działań Iranu i Arabii Saudyjskiej na bezpieczeństwo w regionie Bliskiego Wschodu. Rozprawa została napisana w oparciu o źródła o charakterze pierwotnym i wtórnym. Źródła o charakterze pierwotnym wykorzystane zostały w celu uzyskania danych statystycznych, głównie w kontekście rozważań dotyczących rywalizacji wojskowej oraz rywalizacji ekonomicznej Iranu i Arabii Saudyjskiej. W odniesieniu do materiałów wtórnych, w zakresie kwestii teoretycznych związanych z rywalizacją międzypaństwową, oprócz prac wspomnianej Agaty Włodkowskiej-Bagan (np. praca pt. Rywalizacja mocarstw na obszarze poradzieckim, Warszawa 2013), autor oparł się także na dorobku naukowców, takich jak: Paul F. Diehl (m.in. praca pod jego redakcją pt. The Dynamics of Enduring Rivalries, Urbana and Chicago 1998), Gary Goertz (m.in. napisana we współpracy z Diehlem praca pt. War and Peace in International Rivalry, Ann Arbor 2001), William R. Thompson (np. napisana we współpracy z Davidem Dreyerem praca pt. Handbook of International Rivalries: 1494-2010, Washington 2012) oraz Paul R. Hensel (m.in. artykuł pt. An Evolutionary Approach to the Study of Interstate Rivalry, 1999). W kontekście rozważań dotyczących irańsko-saudyjskiej rywalizacji kulturowo-politycznej, wojskowej i ekonomicznej szczególnie przydatne okazały się natomiast prace Anthony`ego H. Cordesmana (m.in. praca pt. Saudi Arabia. National Security in a Troubled Region, Santa Barbara 2009) oraz Simona Mabona (praca pt. Saudi Arabia & Iran. Soft Power Rivalry in the Middle East, London, New York 2013). W dysertacji wykorzystany został ponadto dorobek nauki polskiej, w szczególności wyniki badań Aleksandry Dzisiów-Szuszczykiewicz (Szyici i sunnici na Bliskim Wschodzie: odwieczny konflikt czy współpraca ponad podziałami?, Warszawa 2008), Katarzyny Czajkowskiej i Anny Diawoł-Sitko (Systemy polityczne wybranych państw Bliskiego Wschodu, Warszawa 2012), Radosława Fiedlera (Iran a reżim nieproliferacji broni jądrowej. Dylematy i wyzwania, Poznań 2013), a także prace zbiorowe m.in. pod red. Przemysława 4
Osiewicza pt. Stosunki międzynarodowe w regionie Bliskiego Wschodu: uwarunkowania wewnętrzne i zewnętrzne, Warszawa 2016, pod red. Agnieszki Rothert, Jarosława Szymanka i Aleksandry Zięby pt. Zmiany polityczne w państwach arabskich. Wybrane zagadnienia ustrojowe, Warszawa 2012, a także pod redakcją Radosława Banii i Krzysztofa Zdulskiego pt. Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe w regionie Bliskiego Wschodu i Północnej Afryki (MENA) u progu XXI wieku, Łódź 2012. Praca aspiruje do spełniania funkcji deskryptywno-eksplanacyjnej nauki o polityce. Składa się ona z pięciu rozdziałów. W rozdziale pierwszym przybliżona została kategoria rywalizacji w nauce o stosunkach międzynarodowych, w tym różne sposoby rozumienia i definiowania tego pojęcia. Omówiona została także historia badań nad tą kategorią. Naukowcy zajmujący się problematyką rywalizacji wypracowali bowiem na przestrzeni lat szereg założeń i twierdzeń dotyczących przyczyn narodzin i zakończenia rywalizacji, a także tego, jakie są zależności pomiędzy rywalizacją międzypaństwową a konfliktami zbrojnymi, demokracją, czy polityką wewnętrzną danego państwa. W rozdziale zaprezentowano efekty ich badań, jak również wskazano typologie rywalizacji proponowane przez różnych naukowców. W rozdziale drugim przedstawiono najważniejsze elementy rywalizacji kulturowopolitycznej Iranu i Arabii Saudyjskiej. Ustalono, że opiera się ona przede wszystkim na trzech elementach, tj. sporach na tle religijnym, sporach na tyle cywilizacyjnym i etnicznym oraz sporach na tle ustrojowym i ideologicznym. Spory na tle religijnym dotyczą przede wszystkim aspiracji Iranu i Arabii Saudyjskiej do przewodzenia światowi islamu. Każde z tych państw stało się bowiem swoistą twarzą jednego z dwóch najważniejszych odłamów tej religii odpowiednio szyizmu i sunnizmu. Jako że szyici stanowią mniejszość wyznawców islamu na Bliskim Wschodzie (jak i na całym świecie), dyskurs kierowany przez Iran do pozostałych państw regionu odwołuje się do idei jedności świata muzułmańskiego w ogóle. Arabia Saudyjska natomiast rzadziej odnosi się do tej idei i skupia się na przekazie kierowanym do sunnitów. Decydentom w Rijadzie pomaga także możliwość prowadzenia przekazu prezentującego idee pan-arabskie oraz zachwalającego dorobek cywilizacji arabskiej, wspólnej dla zdecydowanej większości państw regionu. Z tego samego nie może natomiast skorzystać Iran ze względu na to, że państwo to jest spadkobiercą imperium perskiego. Wreszcie też Iran i Arabia Saudyjska preferują i promują inne ustroje polityczne ten pierwszy republikę islamską, ta druga zaś monarchię. W rozdziale trzecim poruszono kwestię rywalizacji wojskowej. Porównano, jak w okresie 2003-2016 oba państwa starały się rozbudowywać swoją potęgę militarną. W tym 5
okresie Arabia Saudyjska wydawała dużo większe środki finansowe na ten cel aniżeli Iran, mogła też liczyć na sojuszników i partnerów, których Iran posiadał w zdecydowanie mniejszej liczbie. Islamska republika skupiła się jednak w tym czasie na rozwoju swojego programu atomowego, który mógł doprowadzić do uzyskania przez nią broni nuklearnej. Gdyby cel ten został zrealizowany, Iran uzyskałby nad Arabią Saudyjską skokową przewagę. W wyniku sankcji międzynarodowych nałożonych przez społeczność międzynarodową na Iran oraz wymuszonych negocjacji, program ten został jednak poddany pod koniec analizowanego okresu ścisłej kontroli przez podmioty zewnętrze, wstrzymując, przynajmniej tymczasowo, nuklearne aspiracje Iranu. Niezależnie od tego, wiele wskazuje na to, że tak silna rozbudowa potencjału wojskowego przez Arabię Saudyjską na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat spowodowana była chęcią osiągnięcia przez to państwo przewagi nad Iranem w dziedzinie militariów. Niemniej, pomimo sum przeznaczanych przez królestwo oraz dysponowania ogólnie dużo lepszym i nowocześniejszym sprzętem, pod koniec 2016 r. armia saudyjska pozostawała słabsza niż armia irańska. W rozdziale czwartym przeanalizowano rywalizację ekonomiczną pomiędzy Iranem i Arabią Saudyjską. Ponieważ gospodarki obydwu państw w znaczącym stopniu opierają się na przychodach uzyskiwanych przez nie z eksportu ropy naftowej, to w pewnym momencie surowiec ten zaczął być wykorzystywany jako broń polityczna w relacjach pomiędzy nimi. W pierwszej kolejności, po tym, jak Zachód nałożył embargo na irańską ropę, Arabia Saudyjska zaoferowała wypełnić powstałą lukę własnymi zasobami. W drugiej kolejności, gdy pojawiła się perspektywa, że międzynarodowe sankcje na Iran mogą zostać zniesione, a pochodząca z tego kraju ropa może znowu zacząć być sprzedawana państwom europejskim, Rijad podjął działania mające na celu obniżenie światowych cen tego surowca, tak by zaszkodzić rywalowi. Ponieważ jednak gospodarka królestwa jest uzależniona od eksportu ropy w większym stopniu niż gospodarka Iranu, ono samo także odczuło reperkusje swoich działań. W rozdziale piątym zbadano wpływ rywalizacji międzypaństwowej Iranu i Arabii Saudyjskiej na bezpieczeństwo w regionie Bliskiego Wschodu. Zwrócono uwagę na dwa aspekty tego zagadnienia. Po pierwsze, obydwaj rywale podejmują działania mające na celu wsparcie różnych grup religijnych, politycznych i społecznych w pozostałych państwach regionu, podsycając istniejące w nich waśnie i prowadząc tym samym do ich destabilizacji. Największymi ofiarami rywalizacji stały się Irak i Syria, a w mniejszym stopniu także Liban, Bahrajn, Jemen, Afganistan i Autonomia Palestyńska. Po drugie, zachowania rywali wpływają na porządek międzynarodowy w regionie Bliskiego Wschodu, w szczególności 6
poprzez podsycanie sporu sunnicko-szyickiego oraz przyczynianie się do rozwoju ugrupowań o charakterze terrorystycznym. W zakończeniu dysertacji autor podjął próbę przewidzenia przyszłości rywalizacji irańsko-saudyjskiej, proponując pięć możliwych scenariuszy: wygaśnięcie rywalizacji, osłabnięcie rywalizacji, utrzymanie rywalizacji na dotychczasowym poziomie, intensyfikację rywalizacji oraz wybuch konfliktu zbrojnego pomiędzy Iranem a Arabią Saudyjską. Przeprowadzone badania pozwoliły na pozytywne zweryfikowanie postawionej hipotezy. W odniesieniu do jej pierwszej części, tj. mówiącej o tym, że rywalizacja kulturowo-polityczna jest najbardziej intensywnym ze wszystkich aspektów rywalizacji irańsko-saudyjskiej, zwraca uwagę fakt, że wspieranie przez Iran i Arabię Saudyjską poszczególnych grup w innych państwach odbywa się przede wszystkim w oparciu o kryteria religijne. Ponadto, każdy z rywali posiada aspiracje do uzyskania przywództwa w świecie islamu. Należy uznać, że rywalizacja militarna i ekonomiczna mają charakter wtórny względem rywalizacji kulturowo-politycznej. Wyścig zbrojeń pomiędzy Iranem a Arabią Saudyjską odbywa się bowiem głównie ze względu na obawy obydwu stron dotyczące możliwości zwiększenia przez rywala swoich oddziaływań w innych państwach regionu. Odnośnie ekonomicznego aspektu rywalizacji Iranu i Arabii Saudyjskiej, to jest on zjawiskiem stosunkowo nowym. Działania Arabii Saudyjskiej dotyczące utrzymania niskich cen ropy miały na celu zaszkodzenie gospodarce Iranu, tak by ograniczyć jego zdolności finansowe i osłabić płynące z jego strony wsparcie materialne dla sympatyzujących z nim grup w innych państwach regionu. Odnośnie drugiej części hipotezy, w pracy wykazano, że w okresie 2003-2016 nastąpiła intensyfikacja rywalizacji w każdym z trzech wskazanych obszarów. W związku z rywalizacją kulturowo-polityczną, Iran i Arabia Saudyjska wzmocniły swoje oddziaływania na inne państwa regionu, przyczyniając się do ich destabilizacji i negatywnie wpływając na poziom bezpieczeństwa na Bliskim Wschodzie. Należy wskazać, że podsycanie sporów religijnych w poszczególnych państwach jest działaniem wyjątkowo niebezpiecznym. W jego wyniku dochodzi bowiem do pogłębienia sporu sunnicko-szyickiego, co grozi destabilizacją nie tylko pojedynczych państw, ale całego regionu. Analiza sytuacji międzynarodowej na Bliskim Wschodzie w latach 2003-2016 pozwala na stwierdzenie, że istnieje negatywna zależność pomiędzy poziomem intensywności rywalizacji irańsko-saudyjskiej, szczególnie w jej aspekcie kulturowo-politycznym, a poziomem bezpieczeństwa w regionie. Autor podjął się też próby przewidzenia przyszłości analizowanej rywalizacji. Spośród pięciu możliwych scenariuszy rozwoju sytuacji, za najbardziej prawdopodobny uznał on 7
scenariusz zakładający intensyfikację rywalizacji. Zgodnie z tym scenariuszem Iran i Arabia Saudyjska będą, w nadchodzących latach, jeszcze mocniej angażowały się w sprawy wewnętrzne innych państw regionu, podsycając spory na tle politycznym, religijnym, narodowym i etnicznym, a także będą przeznaczały jeszcze większe sumy na cele wojskowe. Niewykluczone, że Arabia Saudyjska nadal będzie się starała wykorzystywać ropę naftową jako narzędzie polityczne przeciw Iranowi. Za takim możliwym przebiegiem zdarzeń przemawia zwłaszcza dotychczasowa postawa obydwu państw, dla których prowadzenie działań przeciwko sobie stało się kluczowym elementem ich polityki. Jednocześnie nie przywiązują one wystarczającej uwagi do sygnałów ostrzegawczych dotyczących negatywnych skutków ich zachowań, które widać na przykładzie Syrii czy Iraku. Potencjalne destabilizacje w pozostałych państwach regionu (albo też pogłębianie się dotychczasowych destabilizacji) będą ułatwiały Iran i Arabię Saudyjską do ingerowania w ich sprawy. Negatywne konsekwencje analizowanej rywalizacji odczuwa obecnie cały region Bliskiego Wschodu oraz, pośrednio, inne obszary, a szanse na to, że sytuacja ulegnie poprawie w dającej się przewidzieć przyszłości, są niewielkie. 8