ZMIANY W KONDYCJI PSZCZÓŁ ROBOTNIC W OKRESIE SEZONU WEGETACYJNEGO. Z o f i a K o n o p a c k a, J a n i n a lviu s z y ń Oddział Pszczelnictwa ISK

s PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE ROK XXV 1981 ZMIANY W KONDYCJI PSZCZÓŁ ROBOTNIC W OKRESIE SEZONU WEGETACYJNEGO Z o f i a K o n o p a c k a, J a n i n a lviu s z y ń Oddział Pszczelnictwa ISK k a WPROW ADZENIE Rodzina pszczela jest organizmem przechodzącym różnorodne zmiany w ciągu roku, uwarunkowane czynnikami zewnętrzymi i wewnętrznymi. Badania nad jakością pokoleń robotnic jednakowego wieku w czasie sezonu wykazały, że różnią się one często niektórymi cechami anatomicznymi i fizykochemicznymi. Przyjęto 'Przy tym wyróżniać grupy pszczół: letnie i zimowe. Tak zwane pokolenie zimowe tworzą pszczoły, które pojawiają się w rodzinie na jesieni, w 'okresie, gdy czerw jest bardzo zredukowany, zapasy zmagazynowane a rodzina przygotowuje się do zimowania. Wyniki badań de G r o o t a (1953), Wa h l a (1963), lvia u r i- z i o (1968) i K o n o p a c k i e j i wsp. (1975) pozwalają na stwierdzenie, że pszczoły pokolenia zimowego w porównaniu z robotnicami pokolenia letniego mają większą świeżą i suchą masę, większą zawartość azotu w ciele i lepiej rozwinięte ciało tłuszczowe oraz gruczoły gardzielowe, które są przy tym bogatsze w inwertazę (S imp s o n i wsp. 1968). Niektóre badania wykazały, że również w okresie wiosny i lata kolejne pokolenia pszczół mogą różnić się od siebie pewnymi cechami: L e v in i H a y d a k (1951) stwierdzili takie różnice w suchej masie jednodniowych robotnic, S i m p s o n i wsp. (1968) w rozwoju gruczołów gardzielowych i zawartości w nich inwertazy u pszczół 21 i 28-dniowych, Kro p fi c o v fi i H a s l b a c h o v fi (1969) w rozwoju jajników u robotnic 14-dniowych, P a i n i R'0 g e r (1970) w zawartości kwasu l O-keto 2-oksy decenowego w głowach pszczół, T o m a s z e w s k a (1969) w zawartości protein w hemolimfie, G r o m i s z (1962) w wymiarach skrzydeł robotnic. K r e s a k (1977) badał kondycję pszczół z rodzin silnie i słabo obciążonych pracą przy wychowie czerwiu i stwierdził, że istnieje zmienność sezonowa w stopniu rozwoju gruczołów gardzielowych i ciała tłuszczowego oraz w zawartości tłuszczu w ciele pszczół. Zawartość procentowa azotu u robotnic w jego badaniach utrzymywała się przez cały sezon na niemal jednakowym poziomie. 3

Przyczyny zmienności w jakości pokoleń robotnic w okresie wiosny i lata wyjaśniane są bądź przypływem pyłku do rodzin (L e v i n i H a y- d a k 1951) i spożywaniem dużych ilości pyłku przez karmicielki (T a- b er 1973), bądź też obecnością dużych ilości czerwiu otwartego z jednej strony i dużej liczby młodych pszczół z drugiej (P a i n i R o g e r 1968, R o g e r i P a i n 1970) lub proporcją robotnic do czerwiu (K e- p e n a 1974), a także innymi czynnikami, jak przebieg pogody i warunków pożytkowych w sezonie (K r e s ak 1977). Stwierdzono również, że siła rodzin może wpływać ujemnie lub dodatnio na jakość wychowywanych młodych robotnic (L e v i n i H a y- d a k 1951, K.o 'n o p a c k a 1974). W badaniach Kro p ci Co v e j i H a s l b a c h o w ej (1969) pszczoły z rodzin, które się wyroiły, miały silniej rozwinięte jajniki niż pszczoły z rodzin nie rojących się. Cechy fizykochemiczne i anatomiczne są wskaźnikiem jakości (kondycji) 'Pszczół i ich stanu fizjologicznego. Kondycja pszczół ma wpływ na ich długowieczność (W a h l 1963, M a u r i z i o 1954), odporność na chorobę zarodnikowcową (B o r n u s i wsp. 1977) i wrażliwość na działanie preparatów chemicznych (Ge r i g 1975, W a h l 1972). W praktyce przyjmuje się, że pokolenia robotnic o lepszej kondycji są zdołne do intensywniejszej pracy i mogą zapewnić lepsze zbiory miodu. Badania porównawcze nad robotnicami różnych ras prowadzone były pod kątem ich zimowania, można jednak przypuszczać, że podczas aktywnego sezonu również występują różnice w jakości pokoleń pszczół odmiennych ras w tej samej porze roku. Celem naszej pracy było przebadanie zmian niektórych cech fizykochemicznych pszczół robotnic trzech ras w ciągu sezonu wegetacyjnego. MATERIAŁ I METODY Badania prowadzono w latach 1971-1973 w pasiece doświadczalnej Oddziału Pszczelnictwa ISK w Puławach. W latach 1971 i 1972 do doświadczeń użyto pszczół rasy kaukaskiej (Apis melufica caucasica Gorb.), kraińskiej (Apis m. carnica Pollm.) oraz środkowoeuropejskiej (Apis m. mellifica L.) dwóch linii: "Mazurka" i "Asta". W roku 1973 rodziny doświadczalne miały matki unasienione naturalnie na pasieczysku przez trutnie należące prawdopodobnie do różych ras pszczelich. Matki te wychowane były z czerwiu matek krzyżówek rasy kaukaskiej i środkowoeuropejskiej, otrzymanych drogą sztucznego unasieniania. Rodziny osadzone były w ulach typu Dadanta. W latach 1971-72 badaniami objęto po 12 rodzin (każdą rasę i linię reprezentowały 3 rodziny), a w roku 1973-3 rodziny pszczele. Łącznie w okresie 3 lat przebadano 258 próbek pszczół z 27 rodzin. Próby pszczół robotnic do analiz ipobierano w latach 1971-72 w odstępach około miesiąca w ciągu całego aktywnego sezonu, oddzielnie 4

pszczoły lotne, które chwytano na desce wylotowej w chwili opuszczania ula lub powrotu do niego, oddzielnie pszczoły l-dniowe, które zbierano z plastrów z czerwiem krytym w 24 godziny po założeniu izolatorów. W roku 1973 próby pszczół pobierano z krańca gniazda, z plastrów z zapasami. Kondycję pszczół oceniano na podstawie cech fizykochemicznych: świeżej i suchej masy oraz zawartości azotu ogólnego i tłuszczu surowego. Dla oznaczenia świeżej i suchej masy robotnic ważono próbki liczące po 30 osobników, po usunięciu im przewodów pokarmowych, bezpośrednio po pobraniu próbek, a po wysuszeniu w temperaturze 70 C pod próżnią 1 atmosfery ważono je powtórnie. Przed przygotowaniem naważek dla oznaczenia azotu i tłuszczu, próbki pszczół dokładnie ucierano i powtórnie suszono w temp. 70 c C przez 1 godzinę. Oznaczanie azotu wykonano zmodyfikowaną metodą Kieldahla, a tłuszcz ekstrahowano w aparacie Soxhleta mieszaniną chloroformu z etanolem (2:1) według metod opisanych przez Mu s z y ń s k ~l (1974). Uzyskane wartości świeżej i suchej masy przeliczano na 1 pszczołę, a zawartość tłuszczu i azotu ponadto na 100 mg suchej masy. Ponadto z różnicy między świeżą l suchą masą pszczół obliczano zawar-tość wody w ich ciele. Ocenę przyrostu siły rodzin i czerwiu w czasie sezonu przeprowadzano na podstawie szczegółowych notatek pasiecznych. Wyniki analiz fizykochemicznych opracowano statystycznie, przeprowadzając analizę zmienności dla układów 2-czynnikowych przybliżoną metodą średnich nieważonych, przy czym obliczenia wykonano oddz.elnie dla grup pszczół różnego wieku w każdym roku badań. WYNIKI I DYSKUSJA Analiza statystyczna uzyskanych wyników nie wykazała większych różnic w kondycji pszczół badanych ras. Istotność różnic między rasami została udowodniona matematycznie w nielicznych terminach, wy łącz n.e u pszczół lotnych w 1972 roku i tylko w świeżej i suchej masie robotnic (tab. 1). I tak w pierwszym terminie badań (10.IV) świeża i sucha masa pszczół lotnych rasy kaukaskiej były mniejsze niż w pozostałych rasach pszczół. W końcu maja (24.V) mniejszą świeżą masę miały pszczoły kraińskie. Miały one w tym terminie również stosunkowo małą suchą masę i wraz z pszczołami linii Asta istotnie mniejszą niż pszczoły linii Mazurka. W przedostatnim terminie badań (5.x) poszczoły obu linii rasy krajowej miały większą świeżą masę niż pszczoły rasy kraińskiej i kaukaskiej. Największą suchą masę w tym terminie miały pszczoły rasy środkowoeuropejskiej linii Mazurka, istotn.ie większą niż pszczoły linii Asta. Jak więc widać, nawet w tych terminach, w których różnice między rasami okazały się istotne, nie można mówić o stałej lepszej kondycji jednej rasy w porównaniu z innymi. 5

Tabela Wyniki fizykochemicznych analiz pszczóllotnych trzech ras, w roku 1972 w terminach, w których wystąpiły statystycznie udowodnione różnice między rasami Results of physical and chemical analyses of f1ying bees from 3 races in 1972, in dates of sampling in which the differences between the,.races were significant Rasa i linia pszczół the bee race and strain Średnie wartości cech w mg na 1 robotnicę Average values of characteristics in mgli wórker bee w terminach: at sampling dates : 10.IV.72 24.V.72 5.X.72 10.IV.72 24.V.72 5.X.72 Apr. 10.1972 May 24.1972 Oct.5.1972 Apr. 10.1972 May 24.1972 Oct.5.1972 świeża masa fresh weight sucha masa dry weight Apis mellifiea carnica 68,02b* 62,29b 66,74b 23,04a 21,04b 23,06ab Apis mellifica caucasica 62,37c 69,363 65,19b 19,2Sb 22,72ab 22,30ab Apism. mellifiea linia "M.azurka" 74,04a 69,39a 70,88a 23,48a 23,53a 24,59a Apism. melli fiea linia "Asta" 7l,67a 67,56a 69,09a 23,26a 21,88b 19,93b * Te same litery obok liczb w kolumnach oznaczają, że nie różnią się one istotnie (P,~-= 0,05) * The same letters following the numbers in column mean no sigrufieant differenccs bctwccn them (P =:. 0,05) Srednie obliczone ze wszystkich prób, z pominięciem ras, wykazują, że istnieje znaczna zmienność sezonowa cech fizykochemicznych tak u pszczół lotnych jak i jednodniowych (wykr. 1), a także w populacji pszczół pobieranych z plastra z zapasami (tab. 2). Widoczne są pewne różnice między zmianami sezonowymi w tych trzech grupach pszczół, dlatego omawiamy je oddzielnie. l PSZCZOŁY LOTNE W 1971 r. zmiany zachodzące w czasie sezonu w badanych tu cechach pszczół lotnych wykazują wyraźnie zbliżony kierunek (wykr. 1). W 1972 r. istniało również znaczne podobieństwo zmian w cechach w ciągu sezonu. Wszystkie cechy, za wyjątkiem zawartości azotu, utrzymywały się w początkowym okresie na podobnym poziomie (od lo.iv do 23.VI), a w ostatnim terminie badań wyraźnie widoczny był wzrost ich wartości. W okresie między wymienionymi terminami wystąpiły pewne różnice w zmianach w poszczególnych cechach. Porównując krzywe na wykresie 1 dla cech pszczół lotnych w 1972 r. widzimy, że mimo zachowania pewnej ogólnie zgodnej tendencji nie mają one identyczne- 6

'" [ '... ol! '".,.- tn E Ol " :.- N ol!., Ol.- CI... ~ -~ 80 '10.0 )0 ḅ ~ 20 b 10 E 1, <4, 2..,.2,5. L c 2,0 -.. Ol c 1,~ " o v -c...., o.....1,0 ~ o. " ~ y.. lit ạ.. " ;:: ~==--~C::::::::4~~~ [f!::-.~ c_ l! "~ l: l! :::=.::bc~;=:_:::_:!..:.a=:~_~~::;_~.~~~:-:_~;~_~~---~-:-a:.a~a=--...j~ o.. er-.-......_.-._,,- c pszczoły lotne, rok 1971 O O pszczoły lotne, rok 1972 -. -. -. pszczoły l-dniowe, rok 1971 c-- - -O pszczoły l-dniowe, rok 1972..-._. Wykr. 1. Zmienność cech fizykochemicznych pszczół lotnych i l-dniowych w sezonie Fig: 1. The variance of physico-chemical characteristic of flying and one day old bees during the season flying bees, year 1971 Ily ing bees, year 1972 one day old bees, year 1971 one day old bees, year 1972 go przebiegu. Jedynie zmiany w świeżej masie i zawartości wody były niemal identyczne. Różnice między obu latami badań można scharakteryzować 'następująco. W 1972 r. w.pierwszym terminie 'badań wartości cech były niższe niż w roku 1971, co może świadczyć o większym wyczerpaniu pszczół 7

Tab.ela 2 Wartości fizykochemicznych cech pszczół z plastra z zapasami w kilku terminach 1973 r. The values of physico-chemical characteristic of bees from the combs with food reserves atseeeral sampllng dates of 1973. Wartości cech w terminach: Characteristic values at the Cechy sarnpling dates : Characteristic 16.V. 21.V. 28.V. l l. VI. 18. VI. 2. dl. May 16 May 21 May 28 Jun. 11 Jun. 18 Jul. 2 Świeża masa - mg 85,06a* 83,61a 82,6h1 83,46;1 73,8Oa 78,24a Fresh weight Woda - mg 56,35a 55,3401 55,743 55,903 57,69J 53,31a \Vater Sucha masa - mg 28,71a 28,27a 26,87a 27,56a 16,llb 24,97a Dry weight Tluszcz surowy - mg 5,18J 6,32a 6,43a 4,41a 2,250 4,6~a Raw fat Azot ogólny - mg 2,58a 2,70a 2,79a 2,751 1,7% 2,621 Torał nitrogen Procent suchej masy w świeżej masie 33,78:1 33,71a 32,62a 33,02a 22,23b 3ł,82.1 Per cent of dry weight Procent tłuszczu surowego w suchej masie: 17,90-.Ib 22,60a 23,43a 16,01)ab 13,22b IS,5lab Per cent of raw far Procent azotu ogólnego w suchej masie 8,97b 9,60ab 10,40.1 9,97ab 11,17a 10,43a Per cent of toral nitrogen * Te same:litery obok liczb w rzędach oznaczaią, że nie różnią się one między sobą istotnie (P -, 0105) 'lit: Tbe same letters following rhc numbers in Iines mean no significant differcnces bctwcen them (P -_-:0,05) i ich gorszej kondycji po zimie w drugim roku badań. Te niższe wartości cech utrzymały się przez cały sezon. Wyjątek stanowiła tuzawartqść azotu w ciele pszczół. Wzrost wartosci cech jesienią 1972 r. był późniejszy niż w roku 1971, co może świadczyć Q późniejszym przygotowaniu osobników do zimowania. W sezonie 1972 r. nie można wyznaczyć jednego terminu, w którym wszystkie cechy miałyby najniższe wartości, podczas gdy w 1971 r. zjawisko takie wystąpiło 2.VII. Pomijając te niewielkie różnice można stwierdzić, że ogólny kierunek zmian w cechach pszczół lotnych był w 'obu latach podobny: wartości cech malaly począwszy 'Od wiosny do okresu produkcyjnego (lipiec), po czyrn znowu zwiększały się na jesieni, w okresie przygotowawczym do zmy. PSZCZOŁY l-dniowe Zarówno w 1971 jak i w 1972 r. widoczne były znaczne rozbieżności między zmianami sezonowymi badanych cech fizykochemicznych pszczół l-dniowych (wykr. 1). Podobny przebieg każdego roku miały: świeża masa i zawartość wody z jednej strony, sucha masa i zawartość azotu z drugiej. Przebieg zmian w zawartości tłuszczu w ciele pszczół l-dniowych w 1972 r. był zbliżony do zmian w świeżej masie i zawartość wo- 8

dy, natomiast w 1971 r. całkiem odmienny niż zmiany we wszystkich pozostałych cechach. Najbardziej rzucającą się w oczy różnicą między latami, występującą we wszystkich cechach, było zmniejszanie się wartości cech w ostatnim terminie 1972 r., podczas gdy w roku 1971 wartości cech w tym terminie powstawały na poziomie podobnym jak w terminie przedostatnim, lub nawet zwiększały się. PSZCZOŁY Z POPULACJI MIESZANEJ Z PLASTRA Z ZAPASAMI Zmienność sezonowa cech pszczół obsiadających plaster z zapasami była również wyraźnie widoczna, mimo że badania tej populacji obejmowały krótki okres - od 16.V do 2.VII.1973 r. We wszystkich cechach, z wyjątkiem zawartości wody w ciele pszczół, wyrażnie widoczne jest zmniejszenie się wartości bezwzględnych w jednym tylko termonie: 18.VI, przy czym różnice między tym terminem a pozostałymi okazały się istotne w zawartości suchej masy, azotu i tłuszczu w ciele p3zczó1. Zmniejszenie się świeżej masy w tym terminie nie było tak duże, a zawartość wody zwiększyła się (tab. 2). Względna zawartość suchej masy (%) zmieniała się podobnie jak jej wartość bezwzględna, natomiast zmiany w procentowej zawartości azotu i tłuszczu w suchej masie miały odmienny przebieg, jednak i tu różnice między niektórym i terminami były znaczne i istotne. Według M u s z Yń s k i e j i wsp. (1975) pszczoły z plastrów z zapasami stanowią najbardziej wyrównaną populację w gnieździe rodziny pszczelej, co potwierdziło się w naszych badaniach, gdyż wartości cech w większości terminów były podobne. ZALEŻXOSC ZMIAN W KONDYCJI PSZCZOL OD WARUNKOW WEWNĄTRZ I ZEWNĄTRZ RODZINY PSZCZELEJ Na kondycję pszczół mogą wpływać różne czynniki tak zewnętrzne (np. pogoda, pożytek itp.) jak i panujące w rodzinie pszczelej (np. siła i skład rodziny, obciążenie robotnic pracą i inne). W przedsta wionych tu wynikach badań można również znaleźć zależność między tymi czynnikami a zmianami w kondycji robotnic. Obserwowane w trakcie sezonu pogorszenie kondycji pszczół występowało prawie zawsze po okresie intensywnego wychowu czerwiu, zaś wzrost wartości cech zaznaczał się wówczas, gdy w populacji nagromadziła się większa liczba pszczół młodych, nie wyczerpanych pracą przy wychowie czerwiu i zbiorze nektaru. W poszczególnych latach widoczne były różnice w intensywności wychowu czerwiu (wykr. 2), a także w nasileniu zmian kondycji pszczół robotnic (wykr. l, tab. 2). W 1971 r. we wszystkich badanych cechach pszczół lotnych widać dwukrotne zmniejszenie wartości: pierwsze, lo.v, związane było przypuszczalnie z wyczerpaniem pszczół lotnych po okresie zimowym i wczesnowiosennym, drugie, 2.VII, spowodowane było wyczerpaniem pszczół lotnych po okresie wcześniejszego, intensywnego wychowu czerwiu. 9

11 10 8 '7:: ~/......'/'..:...... 9'.'/'. /'. / '.'I.! '\ I '-._. I --<, I. I \ { \ i... \ i. \ {/ ;-.1.... \ '...: \. \. '. 1971 1972.97J Ul. I'MRCH,W'- AP/m. If. MAY VI JUN;:" VW. lljlr YNI. AU6usr I.( J/prt1f8E.R Wykr. 2. Ilość czerwiu w rodzinach w okresie sezonu Fig. 2. The number of brood combs in colonies during the season W 1972 r. warunki dla rozwoju rodzin i wychowu w nich czerwiu były bardzo dobre, to też w tym roku badań nie zaznaczyło się wyraźnie pogorszenie kondycji pszczół lotnych ani wiosną, ani w pełni lata, tym bardziej, że po okresie pożytków rozwojowych nie było intensywniejszych pożytków towarowych i produkcja miodu w rodzinach była znikoma. Tendencja pogorszenia kondycji wystąpiła mimo wszystko, gdyż świeża masa pszczół lotnych była najmniejsza w dniu 31.VII, tj. w 51 dni po wystąpieniu maksymalnej ilości czerwiu w rodzinach. Ta mała stosunkowo świeża masa pszczół lotnych w tym terminie była przypuszczalnie spowodowana tym, że w populacji tej znalazła się większość osobników starszych, gdyż zmniejszeniu świeżej masy pszczół towarzyszyło zmniejszenie się zawartości wody w ciele, co według K o n o- p a c k i e j i wsp. (1975) jest związane ze starzeniem się osobników. W 1973 r. bardzo dobre warunki dla rozwoju rodzin wpłynęły na gwałtowny przyrost w nich czerwiu w okresie maja (wykr. 2). Ponadto w pierwszych dniach czerwca wystąpił w tym roku obfity pożytek akacjowy. W dniu 18.VI widoczne było znaczne zmniejszenie kondycji pszczół z populacji na plastrach z zapasami. Zjawisko to można wyjaśnić intensywną pracą pszczół przy zbiorze nektaru akacjowego oraz wcześniejszą intensywną pracą przy wychowie czerwiu jak również tym, że w omawianym terminie na plastrach z zapasami mogło znajdować się bardzo dużo młodych, świeżo wygryzionych pszczół. Według K o n o- p a c k i e j i wsp, (1975) młode, I-dniowe pszczoły mają znacznie mniejszą suchą masę i zawartość azotu i tłuszczu w ciele niż pszczoły starsze, mają też mniejszy procent suchej masy (a większy procent wody). W naszych badaniach w omawianym terminie przy zmniejszeniu się wartości 10

innych cech zwiększyła się równocześnie zawartość wody w ciele robotnic, co przemawia za hipotezą o znacznym udziale pszczół bardzo młodych w populacji robotnic zebranych w tym terminie z plastra z zapasami. Charakterystyczne zwiększenie wartości cech pszczół lotnych w końcu sezonu jest niewątpliwie związane z 'przygotowaniem się pszczół do zimowania. W roku 1971 widoczne było ono już 2l.IX, natomiast w roku 1972 dopiero 5.x (wykr. 1). Analizując ilości czerwiu w rodzinach (wykr. 2) widzimy, że w pierwszym roku badań malała ona stopniowo od l.vi do końca sezonu, dzięki czemu pokolenie pszczół zimowych (powstające wtedy, gdy pszczoły nie są zmuszone do karmienia czerwiu) wykształciło się już wcześniej. Natomiast w roku 1972, po gwałtownym zmniejszeniu się ilości czerwiu w końcu lipca, wyraźnie widoczny jest znaczny przyrost ilości czerwiu w sierpniu i wrześniu. Na skutek tego pokolenie pszczół zimowych w tym roku przygotowane zostało później. Zmiany w kondycji pszczół l-dniowych w obu sezonach wykazywały znacznie mniejsze różnice. Najbardziej charakterystyczny był spadek wartości cech w ostanim terminie badań 1972 r., podczas gdy w roku 1971 wartości cech w tym okresie utrzymywały się na podobnym poziomie. Te różnice między latami można wyjaśnić znacznie intensywniejszym wychowem czerwiu w sierpniu i wrześniu 1972 r., na skutek czego czerw mógł być gorzej karmiony i młode pszczoły miały gorszą kondycję. Zmiany w zawartości tłuszczu w ciele pszczół l-dniowych są, jak się wydaje, związane z obciążeniem karmicielek produkcją pokarmu dla larw. W roku 1971 zawartość tłuszczu w ciele pszczół l-dniowych zmalała znacznie już 4.VI, a w roku 1972 - l3.vi. Pszczoły te przechodziły okres larwalny w czasie znacznego przyrostu ilości czarwiu w rodzinach i podawany im pokarm mógł zawierać mniejsze ilości lipidów. Nie wszystkie różnice między wartościami cech można wyjaśnić konkretnymi przyczynami. Nie można na przykład wyjaśnić przyczyn różnicy w kondycji pszczół w roku 1971 i 1972. U pszczół lotnych wartości cech były na ogół mniejsze w roku 1972, w którym warunki dla wychowu czerwiu i rozwoju rodzin były znacznie lepsze, a rodziny doszły do większej siły. Nie można też wyznaczyć jakiegoś standardu dla każdej cechy, który by oznaczał dobrą lub złą kondycję pszczół, ani dolnej wartości granicy cech, poniżej której funkcjonowanie rodziny byłoby zagrożone. Zmiany w kondycji pszczół w okresie sezonu wegetacyjnego są niewątpliwe. Wystąpiły one również w populacji pszczół z plastra z zapasami, która wg M u s z y ń s k i e j i wsp. (1975) jest najbardziej wyrównaną grupą pszczół w ulu. W.naszych badaniach, w przeciwieństwie do wyników badań K r e s a k a (1977) widoczna była zmienność sezonowa w tej grupie pszczół nie tylko w procentowej zawartości tłuszczu ale również w procentowej zawartości azotu w suchej masie (tab, 2), jakkolwiek różnice między terminami w procencie azotu były matematycznie udowodnione tylko w najbardziej skrajnych przypadkach. 11

Wyniki omawianych badań są po części zgodne z badaniami S z c z e- p a ń s k i e g o i wsp. {1975), którzy stwierdzili wysoką współzależność liniową między suchą i świeżą masą oraz między tymi cechami a zawartością tłuszczu surowego i azotu ogólnego w ciele pszczół. W naszych badaniach współzależność taka wystąpiła szczególnie wyra żnie u pszczół lotnych w 1971 r. i w większości terminów 1972 r., za wyjątkiem 31.VII. U pszczół l-dniowych współzależność ta nie tylko nie była tak wyraźna, ale wręcz uwidoczniły się znaczne rozbieżności w kierunku zmian zachodzących w sezonie, np. w zawartości tłuszczu i suchej masy w ciele pszczół. Według Sz c z e p a ń s k i e g o i wsp. (1975), którzy badali zależności między zmianami cech, zachodzącymi wraz z wiekiem osobników, związki między zawartością tłuszczu i azotu w ciele pszczół a ich świeżą masą były silniejsze niż związek między tymi składnikami a suchą masą. Rozpatrując wyniki naszych badań, dotyczące pszczół l-dniowych moźna stwierdzić, że zmiany w zawartości azotu są zbliżone do zmian w suchej masie, natomiast do zmian w świeżej masie podobne są zmiany w zawartości wody i tłuszczu w ciele pszczół. STRESZCZENIE I WNIOSKI W okresie sezonu wegetacyjnego występuje znaczna zmienność cech fizykochemicznych pszczół, charakteryzujących ich kondycję. U pszczół lotnych obserwuje się tendencję do zmniejszania się ich kondycji począwszy od pierwszych dni aktywności wiosennej ku okresowi produkcyjemu, a następnie wzrost kondycji w okresie różnicowania się pokolenia zimowego. Również pszczoły z populacji mieszanej, obsiadające plastry z zapasami wykazują pogorszenie się kondycji w okresie produkcyjnym. Zmienność sezonowa kondycji!pszczół I-dmowych jest mniejsza i nie widać w niej tak wyraźnych prawidłowości. Zmiany sezonowe kondycji pszczół uzależnione są od warunków ich rozwoju w okresie larwalnym oraz od warunków późniejszego ich bytowania. Znaczne obciążenie karmicielek pracą wpływa ujemnie na ich kondycję w okresie póżniejszym, gdy przechodzą one już do pracy poza ulem oraz obniża kondycję pszczół l-dniowych, rozwijających się z karmionego przez te 'karmicielki czerwiu. Wyraźny związek między świeżą masą pszczół i zawartością w ich ciele wody i tłuszczu z jednej strony, a suchą masą pszczół i zawartością w ich ciele azotu z drugiej strony pozwala przypuszczać, że oznaczanie świeżej i suchej masy pszczół mogło by być wystarczającym wskaźnikiem ich kondycji w trakcie sezonu. LITERATURA B o r n u s L., M u s z y ńs k a J., K o n o p a c k a Z. (1977) - Zależność między kondycją pszczół robotnic a chorobą zarodnikowcową (Nosema apis Zander). Pszczelno Zesz. Nauk. 21: 129-146 G er i g L. (1975) - Susceptibility to poisoning of honeybees of different body weights. Schweiz. Bie71enztg. 98(7):293-300 12

G r o m i s z M. (1962) - Sezonowa zmienność wymiarów skrzydeł i indeksu kubi-. taluego u pszczół. Pszczelno Zesz. Nauk. 6(3): 113-120 G r o o t A. P. de (1953) - Protein and amino acid requtrements of the honeybee (Apis mellifica L.). Physiol. Comp. (s-grav) 3: 218-243 K e p e n a L. (1974) - Autumn stimulation of brood rearing and the food reserves of winter honeybees. Polnohospodarstwo 20(3): 237-244 K o n o p a c k a Z. (1974) - Jakość pszczół robotnic w rodzinach silnych i słabych. Pszczelno Zesz. Nauk. 18: 161-173 K o n o p a c k a Z., M u s z y ń s k a J., S z c z e p a ń's k i K. (1975) - Ocena przydatności niektórych cech fizykochemicznych i anatomicznych dla charakterystyki kondycji robotnic pszczoły miodnej. Pszczelno Zesz. Nauk. 19: 39-51 K r e s a k M. (1977) - Vplyv opotrebovania vciel na stav hltanovych z zliaz, tukoveho telesa, N-Iatok a tuku. Ved. Prace. Vyzkumn. Ustavu Vcel. v Dole. 8: 99-111 Kro p li c o v li S., H a s l b a c h o v ci H. (1969) - The development of ovaries in worker honeybees in a queenright celony. J. apic. Res. 8(2); 57-64 L e v i n M. D., H a y d ak M. H. (1951) - Seasonal variation in weight and ovarian development in the wórker honey bee. J. Econ. Ent. 44(1): 54-57 M a u r i z i o M. (1954) - Pollenernahrung und Lebensvorgange bei der Honigbiene (Apis mellitica L.). Landw..Jahrb. Schweiz. 68; 115-182 1\1a u r i z i o A. (1968) - 'I'raite de biologie de l'abeille. 1. Biologie et physiologie gćnerales, Paris, Masson & Cie: 129-140 1\1u s z y ń s k a J. (1974) - Oznaczanie azotu ogólnego i tłuszczu surowego w pszczole miodnej. Pszczelno Zesz. Nauk. 18: 175-181 1\1u s z y ń s k a J., S z c z e p a ń s k i K., K o n o p a c k a Z. (1975) -:- Przydatność prób z różnych części gniazda dla charakterystyki rodziny pszczelej w okresie letnim. Pszczelno Zesz. Nauk. 19; 53-64 P a i n J. i R o g erb. (1970) - Variation annuelle de l'acide Hydroxy-In decene-ż oique dans les tetes d'abeilles. Apidologie 1(1): 29-54 R o g erm. B., P a i n J. (1968) - Le couvain, facteur determinant de la teneur en acide hydroxy-10 decene-ż oique de la tete des ouvrieres d'abeilles (Apis mezliiica L.). C. R. Acad. SC. Paris 266: 2267-2269 S i m p s o n J., R i e d e l 1. M. B., W i d l i n g M. (1968) - Invertase in the hypopharyngeal gland of honeybee. J. apic. Res 7(1): 29-36 S z c z e p a ń s ki K., K o n o p a c k a Z., M u s z y ń s k a J. (1975) - Ocena związku między niekt6rymi cechami służącymi do charakteryzowania kondycji i stanu fizjologicznego pszczół robotnic. Pszczelno Zesz. Nauk. 19; 65-73 T a b e r S. III (1973) - Drones - their value to you. Amer. Bee J. 113(8): 302-304 T o m a s z e w s k a B. (1969) - The heamo1ymph proteins of honeybee (Apis Melliiica L.) as found in normal individuals and in those from colonies affected by disease. Zooloqica Pol, 19(4): 469--493 Wa h l O. (1963) - Vergleichende Untersuchungen iiber den Nahrwert von Pollen, Hefe, Sojamehl und Trockenmilch fur die Honigbiene (Apis mellifica L.). Z. Bienenforsch. 6(8): 209-280 Wa h l O. (1972) - Pollenernahrung und Giftempfindlichkeit der Bienen. Apidologie 3(2): 190 lf3mehehj1h B <POPME PABOQJ1X rrsan BO BPEMH BEI'ETAUJ10HHOrO CE30HA 3. K o H o fi a 1:\ K a, H. M y 1lI J11\ b CK a Pe310Me.D;JUIaHaJlJ13a J13MeHeHJ1H<I>opMbI rrsen BO BpeMSl BereTaI:\l101l1l0rO ceaoaa onpe- )\ejiello cyxyso J1 caexcyro MaCCM, a TaKme coaepacanxe o6~ero a30ta J1 csrporo 13

s :mupa B TeJle pa60qhx nsea, B ronax 1971-1972 xccnenoeaso pa60qjfe nqejlbl 3 nopon: Apis mehijica caucasica Gorb., A. m. carnica Pollrn., A. m. mehifica L.,lIByX JIJfHHH"Asta" Jf "Mazurka". J.1cCJIe,l\OBaHHbleB 1973 r. pa60qhe nxensr ObTJIH rjropjfllamh nokojlehhh F 2 Me:lK.l\Yrroponaxa A. m. caucasica H A. m. mellifica. BMeCTe HCCJIe,l\OBaHOrrsensr H3 27 cembeh B roaax 1971-1972 B rexeaae MeCHIJ;:1, a B 1973 r. B 60Jlee KOpoTKHXnpOMe:lK)'TKax. Pa3HHIJ;bI B <POpMe n-ren paansrx rropozt npojf30wjih B HeMHorHX cnyxaaax, TOJlbKOy nqejl-coopiqi1ij;,b CBeJKeH11cyxox Maccax. Bo OpeMJł BereTaIJ;110HHOrocesoaa np0l130wjla 3Ua'II1TeJlbHaH H3MeHHeMOCTb<pH- 3HKO-XHMH'IecKHXCBOHCTBpaóo-osx n-ren. Otinapyaceao TeH,l\eHIJ;HIOK yxy,l\wahhlo cpopmbi n'iejl-coopiqhi.{,ha'ihhah c rrepasrx,l\heh HX aeceaaea akthbhoctjf,a 3a- TeM ybejlh'iehhe cpopmbi BO BpeMH,l\HcPcPepeHIJ;Jf~HH 3HMHero nokojiehhh.<popma rrsen CMewaHHOH nonyjihij;hjł,h3 COTOBc sanacaax, nozraepranacs CYl.QeCTBeHHoMy YXY,l\weuJłlO B npoh3bo,l\ctbehhomnepaozre, Ce30HHaJł H3MeHHeMOCTbCPOPMbI1-,l\HeB- HbIX n'ieji Obma MeHbwaH H He npohbjihjlatak 3aMeTHbIXnpaBHJlbHOCTeH. 3Ha'łHTeJlbHaH narpysxa pa60toh n'łejl-kopmhjihij;otphij;atejibhobidfhet Ha H=~ cpopmy B OOJIee n03,l\hem nepnone, xorna OHH npenpautaiorca B n'łejlbl-coopiqhij;bl, B raxace nonaacaer cpopmy l-,l\hebhbix nsea, B03HHKWHXH3 xepnsr, KOpMJIeHHOii n'łejiamh-kopmhjilh~amh. Ha OCHOBaHHH Hcc.ne,l\OBalIHH, MO:lKHOoOHapY:lKHTb, qto npa xapaxrepac- TliKe cpopmbi rrsezr BO BpeMH ce30hb XBaTHT onpenerreinre HX caelkeh H cyxon Macc. CHANGES IN WORKER BEES BODY CONDITION DURING THE VEGETATIVE SEASON Z. K o n o p a c k a, J. M u s z y ń k a Summary For the purpose of bee body condition analyses during the vegetative season, the fresh matter, dry matter, tota1 nitrogen and crude eontent in wórker bees has been determined. In 1971 to 1972 worker be es from 3 races: Apis mellifica caucasica Gorb., A. m. carnica PoBm. and A. m. meł1ifica L. (two strains "Asta" and "Mazurka") were taken into experiments. Experimental bees in 1973 were hybr ids of F 2 generation between races A. m. caucasica and A. m. meuiiica. Total 27 colonies were investigated; in 1971 to 1972 sampies were taken in one-rnonth intervals, and in 1973 in shorter intervals. The differences in body condition of bees from different races occured in some dates of sampling, only by the flying bees and only in the fresh and dry matter. During the season reinarkable variance of physical and chemical character istics of wórker bees was observed. It was found the tendency of gettir-g worse of flying bees body condition since the first days of their spring activity, and then, during the differenciation of winter generation, the condition was getting better. The body condition of bees from mixed population, sampled from the combs with food reserves was getting worse during the peak of gathering period. The seasona l changes of l-day old bees body condition were smaller and did not show elear tendencies. Quite an overcharge of nurse bees with larval food production has a negative effect on their body condition later on, when they become flying bees and also lowers the condition of l-day old bees, ernerged from the brood fed by those nurse bees. From the results we concluded, that for bee body condition charakteristic durmg the season, fresh and dry matter determination is sufficient.