Prawidłowe żywienie chroni krowy przed chorobami metabolicznymi Proper nutrition of cows prevents metabolic diseases dr n. rol. Ryszard Kujawiak Sano Nowoczesne Żywienie Zwierząt Streszczenie Właściwe żywienie i postępowanie z krowami po porodzie pozwala uniknąć wielu chorób i zaburzeń metabolicznych występujących po wycieleniu. Doświadczenia prowadzone w Sano Agrar Institut pokazują, że nawet u krów wysoko wydajnych można znacznie ograniczyć występowanie problemów poporodowych, które występują w wielu stadach, także przy niższej wydajności. Dobrze zbilansowana dawka pokarmowa z wysokiej jakości składnikami oraz odpowiednia ilość dodatków witaminowo-mineralnych mają tu kluczowe znaczenie. Słowa kluczowe żywienie krów, zapobieganie chorobom, dodatki paszowe Abstract Proper nutrition of cows helps to avoid many diseases and metabolic disorders occurring after calving. The study conducted in Sano Agrar Institut shows that even in high-yielding cows the post partum problems (seen in many herds even with a lower performance) can be reduced. A well balanced ration with high quality nutrients and a proper amount of vitamin-mineral additives are the key factors in such cases Keywords cows nutrition, disease prevention, feed additives Wraz ze wzrastającą wydajnością stada ryzyko wystąpienia chorób metabolicznych się zwiększa. Nie oznacza to jednak, że należy ograniczać wydajność. Wręcz przeciwnie, należy robić wszystko, aby wydajność była jak najwyższa, a przy tym tak żywić krowy, aby nie musiały produkować mleka głównie kosztem swojego ciała i nie płaciły za to utratą zdrowia (1). Nie należy też wyciągać błędnego wniosku, że w stadach o niskiej wydajności będzie mniej chorób. Akurat często jest odwrotnie. To właśnie choroby lub niewłaściwe żywienie są przyczyną niskiej wydajności. Tylko zdrowe krowy mogą uzyskać wysoką wydajność Tylko zdrowa krowa może dać średnio w kilku laktacjach po 10 tys. litrów mleka, nie mówiąc już o 100 tys. kg w ciągu życia. Wymownie świadczą o tym wyniki osiągane przez najbardziej utytułowaną hodowczynię krów Elżbietę Kandulską, która już w 1993 roku po raz pierwszy w Polsce przekroczyła wydajność 10 tys. kg mleka, a w roku 2012 uzyskała rekordową produktywność na poziomie 15 586 kg mleka. U tej hodowczyni aż 6 krów w ciągu swojego życia osiągnęło wydajność 100 tys. kg mleka. Te krowy z pewnością były zdrowe. Natomiast w największej obecnie w Polsce pod względem produkcji mleka fermie Sano Agrar Institut w Lubiniu ponad 1400 krów wykazuje średnią wydajność 12 927 kg, jednocześnie 3 krowy uzyskały ponad 100 tys. kg mleka. Chorób metabolicznych czy problemów w rozrodzie jest tu znacznie mniej niż w innych stadach, mających czasami zaledwie połowę tej wydajności. Wymownym przykładem jest tu występowanie w Sano Agrar Institut subklinicznej ketozy u krów na poziomie zaledwie 2% (wyk. 1), podczas gdy w Polsce mamy jej ponad 10% przy wydajności 7800 kg (2). Żywieniu krów należy poświęcać więcej uwagi, aby całkowicie wyeliminować lub znacznie ograniczyć występowanie chorób metabolicznych, takich jak porażenie: porodowe, zatrzymanie łożyska, ketoza, kwasica, zasadowica, obrzęk wymienia, wzdęcia, przemieszczenie trawieńca, czy tężyczka. Wielu problemów metabolicznych można uniknąć, przestrzegając trzech podstawowych zasad w żywieniu krów: 1. Wszystkie pasze podawane krowom powinny być z sobą razem wymieszane dawka TMR. 2. Każdy komponent powinien być podawany krowom codziennie przez 365 dni w roku dzień w dzień te same pasze. 3. Pasza i woda muszą być dostępne przez całą dobę stół paszowy nigdy nie powinien być pusty. W e t e r y n a r i a w T e r e n i e 1/2018 60
Dobrze zbilansowana i wymieszana dawka TMR Żywienie krów, szczególnie wysoko wydajnych, jest coraz bardziej skomplikowane, dlatego bilansowane pasz najlepiej powierzyć sprawdzonemu doradcy żywieniowemu, który nie tylko obliczy dawkę, ale co znacznie ważniejsze, także oceni jej działanie w oborze. Aby krowy uzyskiwały wysoką wydajność, płodność i zdrowotność powinny dostawać wszystkie pasze wymieszane razem w dawce TMR (Total Mixed Ration). Podawanie dobrze wymieszanej dawki TMR powoduje, że za każdym kęsem krowa pobiera te same składniki, a więc zjada pasze zgodnie z obliczoną recepturą. Bardzo ważne jest dobre wymieszanie wszystkich pasz, aby krowy nie mogły ich segregować, gdyż w przeciwnym razie każda krowa będzie zjadać co innego. Na przykład, kiedy w dawce jest 5 kg paszy treściwej, to silniejsze krowy zjedzą jej znacznie więcej i będą miały kwasicę, a słabsze znacznie mniej lub w ogóle i wystąpi u nich ketoza. Lepsza jest też dawka TMR niż PMR (Part Mixed Ration), w której część paszy treściwej jest podawana indywidualnie ze stacji paszowej lub podczas automatycznego doju, gdyż może prowadzić to do podkwaszania krów. W większych stadach liczących ponad 100 krów powinien być stosowany wóz paszowy samojezdny, który umożliwia bardzo precyzyjne odważanie i podawanie pasz. Możliwość zbierania i ważenia pozostawionej paszy sprawia, że dokładnie wiadomo, ile kilogramów paszy krowy zjadają, a tym samym ile składników pokarmowych pobierają. Niestety jeszcze niewielu hodowców w Polsce takie wozy posiada, jednak miejmy nadzieję, że w najbliższych latach będzie ich coraz więcej. badania ciał ketonowych (BHB) we krwi i przeciwdziałać za pomocą specjalistycznych dodatków. Jak już wcześniej wspomniano, w Sano Agrar Institut przy wysokiej wydajności subkliniczna ketoza nie przekracza 2%, podczas gdy w Polsce przy znacznie niższej wydajności wynosi ona ponad 10%. Badania Heuwiesera (1) wykazały, że w Niemczech główną chorobą występującą w stadach krów mlecznych jest subkliniczna ketoza, która dotyczy aż 20% pogłowia, 6,4% krów ma problemy z zatrzymaniem łożyska, 4,3% z kulawiznami, 4,2% z zaleganiem poporodowym i 4% z metritis. Natomiast kliniczna ketoza, mastitis i przemieszczenie trawieńca dotyczy 1-2% krów. Choroby metaboliczne powodują znaczne straty ekonomiczne, wyliczone np. w przypadku ketozy (w zależności od kraju) na poziomie od 345 euro do 2405 euro na stado rocznie (3). Porażenie porodowe (gorączka mleczna) Porażenie porodowe jest przyczyną dużych strat ekonomicznych związanych zarówno z leczeniem, jak również z gwałtownym spadkiem produkcji mleka, a w skrajnych przypadkach także z brakowaniem i upadkami krów (4). Na ogół główną przyczyną zalegania jest hipokalcemia, czyli niedobór wapnia, pierwiastka niezbędnego dla prawidłowej pracy mięśni. Zbyt mała ilość dostępnego dla organizmu wapnia powoduje porażenie (gorączkę mleczną), czego skutkiem jest zaleganie mleka. Dzieje się tak, ponieważ wraz z wydajnością wzrasta r e k l a m a 150 g premiksu już nie wystarczy Oprócz odpowiedniej zawartości energii, białka i włókna, bardzo ważne są też skład i odpowiednia ilość dodatków witaminowo-mineralnych (premiksów). Dzisiaj 150 g premiksów na krowę nie wystarczy. Sano przyjęło zasadę, że powinno to być 10 g premiksu na 1 litr produkowanego mleka. W wypadku kiedy krowa daje 30 litrów mleka dziennie, a także dla krów zasuszonych będzie to 300 g dziennie. Ponad 20 lat temu, kiedy krowy dawały 15 litrów mleka dziennie, Sano również polecało 150 g premiksów dla krów w laktacji i 150 g dla krów zasuszonych. Wówczas była to ilość optymalna. Dzisiaj, kiedy wydajność jest często 2 razy wyższa, premiksu musi być też 2 razy więcej. Wyższa wydajność niekoniecznie więcej chorób Poprzez właściwe żywienie można znacznie ograniczyć występowanie chorób metabolicznych, na które ze względu na wzrastającą wydajność krowy są coraz narażone. Nie da się pokryć z paszy zapotrzebowania krowy, która daje 60 litrów, a tym bardziej 70 litrów mleka dziennie. Powoduje to, że subkliniczną ketozę można uważać za chorobę zawodową krów. Ale można również ją wcześniej wykrywać za pomocą W e t e r y n a r i a w T e r e n i e 1/2018 61
ryc. archiwum autora Liczba badanych krów 300 250 200 150 100 50 0 2% 2% I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII miesiące 3% 5% 3% 4% krowy z subkliniczną ketozą krowy bez ketozy Wyk. 1. Występowanie subklinicznej ketozy w Sano Agrar Institut (2%) 0% 2% 2% 1% 1% 3% wydalanie wapnia. Krowa produkująca 10 kg siary wydziela 10 razy więcej wapnia niż posiada w całej ilości krwi. Jeżeli mechanizm uruchamiania rezerw wapnia znajdujących się w kościach zostanie zapoczątkowany dopiero po wycieleniu, to istnieje duże prawdopodobieństwo wystąpienia jego deficytu. Zdarza się, że zaleganie występuje jeszcze przed porodem lub w jego trakcie. Jednak aż 96% przypadków zalegania zdarza się w pierwszych trzech dniach po porodzie, przy czym ponad połowa przypadków ma miejsce już w pierwszym dniu po wycieleniu. Krowa posiada własne mechanizmy, które chronią przed zaleganiem, jednak w wyniku błędów żywieniowych mogą one nie działać. Wraz z wiekiem maleje strawność wapnia z paszy z 36% do 22% (5). Stąd u starszych osobników pierwiastki rzadziej zalegają po porodzie, a z kolejną ciążą ryzyko to wzrasta. Prawdopodobieństwo wystąpienia gorączki mlecznej po pierwszym i drugim porodzie zwiększa się z 0,5% do nawet 20% w kolejnych laktacjach. Niedoborom wapnia po porodzie sprzyjają też osłabione mechanizmy wchłaniania jonów wapnia z nerek, kości i jelit. Niedobór wapnia powoduje zmniejszenie ruchliwości mięśni gładkich nawet o 70%. Następstwem tego jest mniejsze pobranie paszy i większe ryzyko przemieszczeń trawieńca. Ryc. 1. Krowa w pierwszych minutach po porodzie powinna wypić napój wzmacniający Post partum Zaleganie jest przyczyną wielu innych chorób. Zbyt małe pobranie paszy prowadzi do ketozy oraz znacznie wzrasta ryzyko zatrzymania łożyska. Ponadto z powodu zaburzonej gospodarki wapniowej jest opóźniona inwolucja macicy i częściej występuje endometritis, co powoduje wydłużenie okresu międzywycieleniowego. Obniżona zawartość wapnia w surowicy krwi prowadzi do zaburzenia motoryki przedżołądków, zwiększając tym samym ryzyko wystąpienia przemieszczenia trawieńca. U krów w stanie hipokalcemii podklinicznej lub dotkniętych gorączką mleczną wskutek osłabionej kurczliwości mięśni zwieracza strzyków częściej dochodzi do zapaleń gruczołu mlekowego. Mimo podjętego leczenia niektórych krów nie daje się uratować. Zapobieganie zaleganiom poporodowym Można wyróżnić dwie metody zapobiegania zaleganiom poporodowym. Pierwsza, tradycyjna, polega na zmniejszeniu ilości wapnia w dawce pokarmowej dla krów zasuszonych, a następnie zwiększeniu poziomu tego pierwiastka po porodzie. Stąd dla krów zasuszonych należy ograniczyć pasze zawierające wapń (lucernę, wysłodki buraczane), jak również pasze zawierające większe ilości potasu (trawy, kiszonki z traw) oraz sodu (wyeliminować kwaśny węglan sodu). Do dawki należy wprowadzić specjalne premiksy na okres zasuszania z większą zawartością fosforu, a małą wapnia. Zbyt duże ilości fosforu mogą jednak obniżać syntezę witaminy D3, co z kolei osłabia wchłanianie wapnia z jelit. W 1 kg s.m. dawki powinno się znaleźć 0,45% Ca, 0,3-0,4% P, 0,35-0,4% Mg, 0,3% Se i poniżej 1,2% K. Drugą metodą zapobiegania zaleganiom poporodowym, coraz częściej stosowaną, jest zmiana bilansu kationowo-anionowego dawki DCAD (Dietary Cation Anion Difference) dla krów zasuszonych w kierunku ujemnego (od -100 meq do +100 meq). Powoduje to lekkie zakwaszenie organizmu i lepsze uwalnianie wapnia z kości. W tym celu stosuje się specjalne premiksy lub pasze zawierające sole anionowe, takie jak siar- W e t e r y n a r i a w T e r e n i e 1/2018 62
M Y C OF IX BYDŁO czan magnezu, siarczan wapnia, siarczan amonu, chlorek magnezu, chlorek amonu, chlorek wapnia lub, jak to się często praktykuje w USA, chlorowaną soję. Sole anionowe mają na ogół gorzki smak, przez co mogą nie być chętnie zjadane przez krowy, dlatego należy ściśle limitować ich ilości w dawce. Doświadczenia w Sano Agrar Institut dowiodły, że przy dobrym wymieszaniu w dawce ilość soli anionowych (MgSO 4, MgCl 2, NH 4 Cl) można zwiększyć ich zawartość nawet do 100 g, bez ujemnego wpływu na pobranie paszy. Jednak przy stosowaniu soli anionowych ilość wapnia w dawce powinna wynosić ponad 100 g dziennie, a magnezu co najmniej 45 g. Oznacza to, że w 1 kg s.m. dawki powinno się znaleźć 0,9-1% Ca i 0,4% Mg. Sodu i potasu powinno być jak najmniej, czyli najlepiej do 0,15% Na i poniżej 1,2% K. Dlatego krowy zasuszone nie mogą dostawać, czy mieć dostępu do lizawek solnych. Natomiast wartość ph moczu nie zawsze będzie tak niska, jak zalecają Amerykanie ph = 6-6,5 (7). W zależności od ilości Choroba Występowanie (%) Subkliniczna ketoza 20,0 Zatrzymanie łożyska 6,4 Kulawizny 4,3 Gorączka mleczna 4,2 Metritis 4,0 Mastitis 1,8 Kliniczna ketoza 2,0 Przemieszczenie trawieńca 1,0 Tab. 1. Zachorowania krów w Niemczech (1) i rodzaju soli anionowych wartości mogą być wyższe ph = 7,0-7,7 lub nawet takie same jak dla krów w laktacji ph = 7,6-8,4, co jest też zgodne z wartościami, które podaje Staufenbiel (8). Doświadczenia własne w Sano Agrar Institut, podobnie jak Baurefelda (9), wykazały, że stosowanie soli anionowych przez cały okres zasuszania daje lepsze rezultaty niż wprowadzenie ich tylko na 3 tygodnie przed wycieleniem. Zatrzymanie łożyska i metritis Normalnie łożysko powinno oddzielić się od macicy w ciągu 24 godzin po porodzie. Niestety czasami zdarza się, że do tego nie dochodzi, co powoduje, że takie krowy mają później większe problemy z inwolucją macicy i są bardziej podatne na zapalenia (metritis). Żywienie paszami bogatymi w witaminę E i selen oraz duże dawki energii i białka mogą przyczynić się do wzmocnienia układu immunologicznego. Jest wskazane, aby miedź i cynk podawane w premiksach na początku laktacji były w postaci organicznej (chelatów), gdyż w tej formie są lepiej przyswajalne. Należy ograniczyć wszelkie bodźce stresogenne, gdyż zestresowany organizm produkuje kortyzol, który negatywnie r e k l a m a ADSORPCJA Naturally ahead W e t e r y n a r i a w T e r e n i e 1/2018 63
Ryc. 2. Żywienie krów dobrze zbilansowaną dawką chroni przed wieloma chorobami metabolicznymi Ryc. 3. Kiedy żwacz słabo pracuje należy podać krowie wlew dożwaczowy Stimudigest wpływa na działanie systemu immunologicznego. Zapobieganie ketozie Stosowanie tych samych pasz w okresie zasuszenia i laktacji sprzyja ich lepszemu trawieniu i wchłanianiu, przez co można łatwiej zapobiec ujemnemu bilansowi energii, pojawiającemu się na początku laktacji. Ważne jest też prawidłowe zarządzanie żywieniem, przede wszystkim stosowanie pasz o najwyższej jakości i wartości pokarmowej oraz unikanie podawania pasz ketogennych, a więc kiszonek zawierających kwas masłowy oraz nadmiernych ilości pasz zawierających łatwo przyswajalne cukry. Należy na bieżąco kontrolować kondycję krów oraz poziom tłuszczu i białka w mleku. Warto też oceniać wygląd i skład odchodów oraz badać zawartość ciał ketonowych (BHB kwas betahydroksymasłowy) we krwi, najlepiej 5. i 10. dnia na początku laktacji. Polscy hodowcy prowadzący kontrolę użytkowości są w tej dobrej sytuacji, że badany jest też poziom ciał ketonowych w mleku u krów po porodzie, od 5. do 60. dnia laktacji. Jednak dokładniejsze wyniki daje badanie zawartości kwasu betahydroksymasłowego (BHB) we krwi. Ujemny bilans energii pomagają też wyrównać specjalne napoje wzmacniające, takie jak Post partum, podawane krowom bezpośrednio po porodzie. Ważne jest, aby krowy dostały je w pierwszych minutach po porodzie, bo później mniej chętnie je piją. Z reguły krowy wypijają 40 litrów (rekordzistka wypiła nawet 200 litrów) takiego napoju. Natomiast kiedy krowa nie ma apetytu i żwacz słabo pracuje, jako wlewy powinny być podawane dożwaczowe specjalne preparaty, które inicjują i stymulują pracę żwacza. Badania własne w Sano Agrar Institut doprowadziły do opracowania niezwykle skutecznego preparatu Stimudigest, po podaniu którego krowy odzyskują apetyt i szybko zaczynają pobierać paszę. Podczas doświadczenia (6) u krów otrzymujących Stimudigest nie zanotowano żadnego przypadku ketozy czy przemieszczenia Grupa kontrolna NN Grupa doświadczalna Stimudigest Liczba krów 31 30 Dzień laktacji przy podaniu 6,61 6,60 Wydajność przy podaniu 16,3 16,3 Wydajność 7 dni po podaniu, kg 21,6 24,9 Wydajność w 30. dniu laktacji, kg 29,1* 33,1* Wzrost wydajności po 7 dniach, kg 5,3** 8,6** Wzrost wydajności do 30. dnia, kg 12,8** 16,8** Liczba ketoz lub przemieszczeń trawieńca 3 0 Tab. 2. Wpływ podawanych preparatów na wydajność i zdrowotność krów po wycieleniu (Kujawiak, 2013) * różnice istotne (P < 0,05) ** różnice istotne (P < 0,01) trawieńca, a wydajność po 7 dniach była o 3,3 kg mleka większa, aby w 30. dniu zwiększyć się do 4,0 kg. Efekty stosowania Stimudigestu okazały się lepsze niż w przypadku podania innych preparatów. Aby zmniejszyć ujemny bilans energetyczny zaleca się także w żywieniu krów na początku laktacji stosowanie sprzężonego kwasu linolowego (CLA), który zmniejsza zawartość tłuszczu w mleku, przez co potrzeba mniej składników pokarmowych z paszy na jego syntezę. Najlepiej zastosować specjalną mieszankę zawierającą ten kwas Lac power. Przemieszczenie trawieńca Najczęściej u krów występuje lewostronne przemieszczenie trawieńca, czemu sprzyja podawanie dużych ilości pasz treściwych i małych ilości pasz włóknistych, szczególnie na początku laktacji. Często jest to choroba wtórna, powstała wskutek zmniejszonego pobrania paszy przy ketozie, kulawiznach lub wskutek nagłej zmiany dawki. Na przemieszczenie trawieńca bardziej narażone są krowy zbyt mocno otłuszczone przed wycieleniem, które po porodzie tracą apetyt i chudną. Dbanie o właściwą kondycję krów (BCS = 3,5), podawanie tych samych pasz przed wycieleniem i po nim, zapewnienie właściwej struktury dawki (min. 20% udział cząstek o długości 4 cm) w znacznej mierze zapobiega przemieszczeniom trawieńca. Kwasica (acidoza) Kwasica jest powodowana spożywaniem nadmiernej ilości łatwo fermen- W e t e r y n a r i a w T e r e n i e 1/2018 64
tujących węglowodanów, których głównym źródłem są pasze objętościowe zawierające większe ilości cukru oraz pasze treściwe zawierające skrobię. Kwasicy szczególnie sprzyja skarmianie większą ilością zbóż, których skrobia łatwo fermentuje w żwaczu. Płyn żwacza krowy mającej subkliniczną kwasicę (SARA Subacute Rumen Acidosis) wykazuje ph < 5,5, natomiast o kwasica kliniczna występuje, gdy ph płynu żwacza spada poniżej 5,0. Zakwaszenie hamuje namnażanie się bakterii celulolitycznych, a stymuluje namnażanie się bakterii amylolitycznych, co w efekcie końcowym prowadzi do zaniku motoryki żwacza oraz do wyginięcia mikroflory. Najlepszą profilaktyką jest stosowanie dobrze wymieszanej dawki TMR. W żywieniu tradycyjnym należy unikać gwałtownych zmian paszy, a szczególnie nadmiernego udziału zbóż w dawce powyżej 3 kg na jedno karmienie. Pasze objętościowe powinny stanowić ponad 50% dawki. Należy też zwrócić uwagę na strukturę dawki. Zawartość pasz włóknistych o długości ok. 4 cm powinna wynosić 20% dawki. Ponadto należy unikać skarmiania pasz nadmiernie rozdrobnionych i zmielonych oraz cukrów. Do dawki należy wprowadzić substancje buforujące. Może to być wodorowęglan sodu (soda oczyszczona) w ilości 150-200 g na krowę dziennie. Zasadowica żwacza (alkaloza) Z zasadowicą mamy do czynienia przy podwyższonej wartości ph treści żwacza. Przy zasadowicy subklinicznej wartość ph wynosi > 7,5, a przy klinicznej ph > 8,5. Przyczyną jest nadmiar amoniaku, który nie jest neutralizowany w wątrobie do mocznika i dostaje się do krwi, zatruwając tym samym organizm. Zasadowica jest skutkiem błędów żywieniowych, które prowadzą do powstawania nadmiernych ilości amoniaku w żwaczu. Głównie można wskazać na skarmianie zbyt dużych ilości szybko rozkładanych w żwaczu pasz białkowych przy niedoborze łatwostrawnych węglowodanów oraz niedostatecznej ilości włókna. Zbilansowane żywienie, dawka TMR oraz umiejętne stosowanie mocznika skutecznie chronią przed zasadowicą żwacza. Wzdęcie żwacza Wzdęcie żwacza powstaje, gdy tworzą się znaczne ilości gazów, głównie dwutlenku węgla i metanu, które nie są dalej wydalane do jelit. Wzdęcia powoduje skarmianie niektórych pasz motylkowatych (lucerny, koniczyny) bogatych w saponiny i białka oraz młodych zielonek z dużym udziałem liści. Wskutek szybkiego gromadzenia się gazów żwacz i czepiec ulegają rozciągnięciu i powiększeniu. Skutecznym środkiem zapobiegawczym jest podawanie wszystkich pasz razem wymieszanych w postaci dawki TMR. Również większy udział pasz włóknistych, np. podanie słomy i siana przed wyjściem na młode pastwisko, będzie zapobiegać wzdęciom żwacza. Obrzęk wymienia Obrzęk wymienia, czyli nagromadzenie się płynu w wymieniu, jest zjawiskiem normalnym po porodzie, jeśli występuje w niewielkim stopniu. Jednak problemem jest silny obrzęk powstały w sytuacji, kiedy bardzo dużo krwi wpływa do wymienia, a znacznie mniej je opuszcza. Przyczyną może być żywienie krów dawkami bogatymi w potas, a także niekontrolowane pobieranie sodu przy stosowaniu lizawek. Tężyczka (hipomagnezemia) Skutkiem niskiego poziomu magnezu we krwi jest tężyczka. Przyczyną może być niski poziom magnezu w dawce lub zaburzenia procesów trawiennych w żwaczu. Objawy są podobne, jak przy porażeniu poporodowym. Tężyczce można zapobiegać, podając odpowiednią ilość magnezu w przygotowanej dawce. Mając na uwadze, że przyswajalność tego pierwiastka jest stosunkowo niska, lepiej zastosować nieco wyższy poziom magnezu w dawce 0,40% dla krów zasuszonych i 0,35% dla krów w laktacji. W przypadku wypędzania krów na pastwisko szczególnie ważne jest to, aby 2 tygodnie wcześniej rozpocząć podawanie większych ilości magnezu. Współpraca przynosi największe korzyści Krowy są narażone na wiele chorób i zaburzeń metabolicznych. Ich główną przyczyną jest niewłaściwe żywienie, szczególnie w okresie zasuszania i po porodzie. Podawanie dobrze zbilansowanej dawki TMR wraz ze specjalnymi dodatkami może znacznie ograniczyć, a często całkowicie wyeliminować występowanie wielu chorób. Żywienie wysoko wydajnych krów wymaga specjalistycznej wiedzy, dlatego najlepsze rezultaty daje ścisła współpraca między hodowcą, lekarzem weterynarii a doradcą żywieniowym. q Piśmiennictwo 1. Heuwieser W: Die unsichtbare Gefahr nach der Abkalbung. Topagrar, 2012, 11: 86-90. 2. Słoniewski K.: Usługa ketozowa co wiemy po roku. Hodowla i Chów Bydła, 2014, 9: 30-35. 3. Soest Van F.J., Voort van der M., Mourits M.C., Hogeven H.: The costs of dairy production disorders in European practice: over- or underestimed? Proceeding of the 29 th World Buiatrics Congress, Dublin, Irland, 2016, 145. 4. Fikadu W., Tegegne D., Abdela N., Ahmed W.M.: Milk Fever and its Economic Consequences in Dairy Cows: A Review. Global Veterinaria, 2016, 16 (5): 441-452. 5. Rzeszot M.: Porażenie poporodowe nie tylko wapń. Farmer.pl portal nowoczesnego rolnika 2012. 6. Kujawiak R.: Wpływ podawania preparatu Stimudigest na wydajność i zdrowotność krów. IX Poznańskie Forum Zootechniczno-Weterynaryjne, Jakość pasz a efektywność produkcji zwierzęcej wyzwania dla lekarzy weterynarii i zootechników. Poznań, 2013, 44. 7. Goff J.P i wsp.: Relative Acidyfying Activity of Anionic Salts Commonly Used to Prevent Milk Fever. J.Dairy Sci., 2004, 87: 1245-1255. 8. Staufenbiel R.: Strategische Konzepte der Gebärpareseprophylaxe. Prophylaxe von Herden bzw. Produktionskrankheiten. Lipsk 2011, 74-76. 9. Bauerfeld J.: Untersuchungen zur Prophylaxe der Gebärparese bei Kühen durch Verfütterung anionenangereichter Rationen in der Trockenstehperiode. Prophylaxe von Herden bzw. Produktionskrankheiten. Lipsk 2011, 255-256. W e t e r y n a r i a w T e r e n i e 1/2018 65