DIAGNOZA SPOŁECZNA MAZOWSZA Tom II

DIAGNOZA SPOŁECZNA MAZOWSZA Tom II PROBLEMATYKA SPOŁECZNA W WOJEWÓDZTWIE MAZOWIECKIM - DIAGNOZA MAZOWIECKIE CENTRUM POLITYKI SPOŁECZNEJ GRUDZIEŃ 2000 ROK

Opracowanie i przygotowanie materiałów: MAZOWIECKIE CENTRUM POLITYKI SPOŁECZNEJ W WARSZAWIE ul. Nowogrodzka 62A, 02-002 Warszawa tel. (0 22) 622 42 32, (0 22) 622 47 32 e-mail: mcps@mcps.it.pl http://www.mcps.it.pl Przedruk w całości lub części oraz wykorzystanie danych statystycznych dozwolone wyłącznie z podaniem źródła 2

Wstęp... 3 I. Ogólna charakterystyka województwa mazowieckiego... 6 1. Struktura terytorialna i demograficzna... 6 1.1. Struktura terytorialna... 6 1.2. Struktura demograficzna... 6 1.2.1. Przestrzenne rozmieszczenie ludności... 6 1.2.2. Przyrost naturalny... 8 1.2.3. Saldo migracji... 8 1.2.4. Struktura płci ludności... 8 1.2.5. Struktura wieku ludności... 10 2. Społeczno- ekonomiczne warunki życia ludności... 13 2.1. Poziom życia mieszkańców... 13 2.2. Gospodarka... 14 2.3. Rolnictwo i obszary wiejskie... 14 2.4. Komunikacja... 15 3. Wyposażenie w infrastrukturę społeczna i techniczną... 16 3.1. Infrastruktura społeczna... 16 3.2. Infrastruktura techniczna... 17 4. Rynek pracy... 18 4.1 Zatrudnienie... 18 II. Problemy społeczne w województwie mazowieckim objęte diagnozą... 20 2.1. Założenia badania opinii dotyczących problemów społecznych... 20 2.2. Charakterystyka występowania i dotkliwości problemów społecznych... 22 2.3. Problematyka poszczególnych obszarów społecznych... 26 2.3.1. Bezrobocie... 26 2.3.2. Problemy osób niepełnosprawnych... 31 2.3.3. Problemy zdrowotne lokalnej społeczności... 37 2.3.4. Bezdomność... 43 2.3.5. Trudna sytuacja rodzin wielodzietnych i niepełnych... 46 2.3.6. Sieroctwo... 51 2.3.7. Trudna sytuacja osób starszych... 55 2.3.8. Trudna sytuacja mieszkaniowa... 63 2.3.9. Alkoholizm... 67 2.3.10. Narkomania... 76 2.3.11. Przemoc w rodzinie... 81 2.3.12. Problemy imigrantów, repatriantów, uchodźców... 85 2.3.13. Problemy osób opuszczających zakłady karne... 90 2.3.14. Problemy edukacyjne... 91 3

2.3.15. Zagrożenie bezpieczeństwa publicznego mieszkańców... 101 2.3.16. Problemy transportowe... 106 2.3.17. Brak dostępu do informacji, poradnictwa i doradztwa... 112 2.3.18. Ubóstwo... 115 2.4. Podsumowanie 132 2.4.1. Zagrożenia i szanse rozwoju... 132 2.4.2. Podstawowe obszary społeczne priorytety działań... 134 4

Wstęp Wprowadzona z początkiem 1999 roku reforma administracji publicznej oraz wynikający z niej nowy system administracyjnego podziału kraju postawił przed władzami samorządowymi nowe wyzwania. Województwo mazowieckie znalazło się w szczególnej sytuacji jest największe pod względem powierzchni i liczby ludności oraz statystycznie najbogatsze, co często prowadzi do pochopnych wniosków o jego wyjątkowej zamożności i dobrobycie mieszkańców. Opinia taka nie jest prawdziwa nasze województwo charakteryzuje się ogromnymi kontrastami ekonomicznymi i cywilizacyjnymi. Obok dynamicznie rozwijających się obszarów mamy regiony dotknięte wysokim bezrobociem i ubóstwem oraz wszystkimi wynikającymi stąd konsekwencjami. Niestety, nikt nie dysponuje całościową, dogłębną wiedzą o rzeczywistej sytuacji i potrzebach mieszkańców województwa mazowieckiego. Poniższa diagnoza stara się wypełnić tę lukę. W województwie widoczny jest daleko zaawansowany proces zróżnicowania poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego. Wyraża się on między innymi ogromną przewagą w koncentracji ludności, majątku trwałego i miejsc pracy, usług materialnych i niematerialnych w ciągle rozrastającej się aglomeracji stołecznej, której centrum stanowi Warszawa. To z jednej strony najbogatsze miasto w Polsce, z całym bagażem problemów, które niesie ze sobą dynamiczny rozwój, z drugiej natomiast stolica województwa obejmującego swym zasięgiem bardzo słabo rozwinięte tereny dawnych województw ciechanowskiego, siedleckiego, ostrołęckiego, a także płockiego i radomskiego. Dla mieszkańców tych obszarów niewątpliwie jednym z najważniejszych problemów jest nierozwinięty rynek pracy oraz bezrobocie, co implikuje kolejne problemy, takie jak ubóstwo rodzin i zjawiska patologiczne. Podkreślając konieczność promocji Warszawy jako stolicy Polski i regionu, ale także poważnej aglomeracji o znaczeniu międzynarodowym, zwłaszcza w Europie Środkowej nie można zapominać o pozostałych obszarach województwa zamieszkuje je bowiem około 40-45% ogółu ludności województwa mazowieckiego. Rozpatrując problemy rozwojowe obszarów wiejskich należy brać pod uwagę fakt, iż województwo mazowieckie jest największym skupiskiem regionalnym ludności wiejskiej w Polsce. Na tutejszych terenach wiejskich mieszka 1,8 mln osób, przy czym obszary te charakteryzują się poza strefą centralną aglomeracji warszawskiej wielkim rozproszeniem osadnictwa wiejskiego. Przeważają niewielkie skupiska ludności (wsie i miejscowości wiejskie) rzędu około 200 mieszkańców. Utrudnia to i będzie utrudniać zapewnienie ludności tam zamieszkującej odpowiedniego dostępu do podstawowych usług w zakresie 5

sieciowej infrastruktury technicznej, szkolnictwa, podstawowej opieki zdrowotnej i społecznej, a także będzie utrudniało tworzenie miejsc pracy poza rolnictwem. Sytuacja społeczna i gospodarcza Mazowsza stanowi wyzwanie dla działających na jego obszarze samorządowych władz gmin i powiatów, a w szczególny sposób dla samorządowej i rządowej administracji wojewódzkiej. Jest rzeczą oczywistą, że kreowanie regionalnej polityki rozwoju społecznego wymaga rzetelnego obrazu sytuacji w województwie, zdefiniowania i uszeregowania problemów społecznych oraz określenia kierunków rozwojowych. Bez dobrej diagnozy trudno przygotować rzetelną strategię: określić kierunki i ustanowić priorytety działania. Wydaje się, że prace diagnostyczne i prace nad konstruowaniem strategii mogą i powinny być obszarem nawiązywania i umacniania współpracy pomiędzy administracją samorządową wszystkich szczebli a administracją rządową, pomiędzy sektorem publicznym a sektorem organizacji pozarządowych. Jest to o tyle istotne, że współpraca partnerów społecznych będzie bez wątpienia jednym z kluczowych czynników warunkujących skuteczność regionalnych programów rozwoju społecznego. Za wykonanie prac niezbędnych do opracowania regionalnej strategii z dziedziny społecznej zgodnie z istniejącym porządkiem prawnym określonym w ustawie z dnia 29 listopada 1990 roku o pomocy społecznej (z późniejszymi zmianami) odpowiadają zarówno wojewoda jak i marszałek województwa. W szczególności do zadań wojewody należy ocena stanu i efektywności pomocy społecznej, do zadań samorządu wojewódzkiego zaś m.in.: sporządzanie we współpracy z powiatami i gminami bilansu potrzeb i środków w zakresie pomocy społecznej oraz opracowywanie strategii rozwoju; identyfikowanie przyczyn ubóstwa oraz wspieranie i prowadzenie działań na rzecz wyrównywania poziomu życia mieszkańców województwa. Sporządzona diagnoza jest punktem wyjścia do opracowania strategii społecznej dla naszego województwa, uwzględniającej specyficzną sytuację i potrzeby poszczególnych powiatów i gmin. Nadrzędną wartością przyświecającą opracowaniu zarówno raportu o stanie potrzeb społecznych, jak również strategii rozwoju województwa mazowieckiego jest troska o jakość życia mieszkańców Mazowsza, rozumianej, jako materialny i duchowy poziom życia oraz bezpieczeństwo socjalne. Wartości te, aby uznać je za naprawdę tworzący dobrobyt społeczności Mazowsza, muszą stać się powszechne dla jak największej części mieszkańców regionu. W województwie nie powinno być obszarów marginalnych, których mieszkańcy pozbawieni byliby szans na godziwe i bezpieczne życie. Przyjęcie za główny cel łagodzenia dysproporcji rozwojowych i niwelowanie rozbieżności poziomów życia na Mazowszu, stwarza możliwość wykształcenia efektywnych 6

struktur społecznych i gospodarczych. Nie oznacza to, że charakterystyczne dla województwa różnice potencjałów gospodarczych oraz poziomów koncentracji wielu zjawisk znikną. Nie powinny one jednak dyskwalifikować optymalnych szans rozwoju dla każdego mieszkańca Mazowsza, lecz stanowić podstawę do podejmowania działań na rzecz bezpieczeństwa i stabilizacji. 7

I. Ogólna charakterystyka województwa mazowieckiego 1. Struktura terytorialna i demograficzna 1.1. Struktura terytorialna Województwo mazowieckie jest największym województwem w kraju. Zajmuje 35 598 km 2, co stanowi 11,4% powierzchni kraju. Graniczy z województwami: łódzkim, kujawsko- pomorskim, warmińsko- mazurskim, podlaskim, lubelskim i świętokrzyskim. W skład województwa wchodzi 38 powiatów ziemskich oraz 4 miasta na prawach powiatu. W województwie jest 325 gmin, w tym 46 gmin miejskich, 47 gmin miejskowiejskich i 232 gmin wiejskich. 1.2. Struktura demograficzna 1.2.1.Przestrzenne rozmieszczenie ludności Ludność województwa wg stanu na dzień 31.XII.1999 roku wynosiła 5.070,0 tys. osób, co stanowi 13,1% ludności kraju. Rozmieszczenie ludności na obszarze województwa mazowieckiego jest nierównomierne. W miastach mieszka 64,2% ludności województwa, tj. 3.254,6 tys. osób, a na wsi 35,8%, tj. 1.815,4 tys. osób. Tylko w samej Warszawie mieszka 1.615,4 tys. osób (32,0% ludności województwa). Poza tym największy potencjał ludnościowy mają powiaty i miasta na prawach powiatu: - m. Radom - 231,5 tys. osób - wołomiński - 182,0 tys. osób - miński - 151,3 tys. osób - radomski - 142,9 tys. osób - pruszkowski - 135,8 tys. osób - m. Płock - 130,9 tys. osób. Z kolei najmniejsze pod względem liczby ludności są powiaty: - białobrzeski - 34,2 tys. osób - łosicki - 35,1 tys. osób - lipski - 40,1 tys. osób - żuromiński - 42,7 tys. osób - szydłowiecki - 42,9 tys. osób. W dwóch miastach na prawach powiatu liczba ludności wynosiła: w Siedlcach 76,3 tys., a w Ostrołęce 55,5 tys. osób. 8

Ludność miejska, ludność wiejska Poza Warszawą, Radomiem, Płockiem, Siedlcami i Ostrołęką najwyższym udziałem ludności miejskiej charakteryzowały się powiaty położone wokół Warszawy, tj. pruszkowski (65,1%), wołomiński (64,6%), otwocki (62,2%), legionowski (61,9%), ponadto żyrardowski (65,1%) i grodziski (61,2%) usytuowane na kierunku Warszawa - Łódź. Tak wysoki udział ludności miejskiej występuje także w powiecie ciechanowskim (53,9%), z uwagi na to, iż Ciechanów jest jedynym byłym miastem wojewódzkim nie będącym obecnie powiatem grodzkim. Na znacznych obszarach województwa mazowieckiego ludność zamieszkała w miastach stanowi poniżej 50,0%. Bardzo niski procent ludności miejskiej występuje w powiecie siedleckim (2,3%), ostrołęckim (3,6%) i płockim (9,7%). Należy przy tym pamiętać, iż jest to obraz zdeformowany, ponieważ powiaty te otaczają miasta będące siedzibami powiatów grodzkich. Niski udział ludności miejskiej (14,0%-22,5%) występuje także w powiecie przysuskim, lipskim, radomskim (sąsiedztwo Radomia), łosickim i zwoleńskim. Powiatami o zdecydowanej przewadze ludności wiejskiej to znaczy powyżej 70,0% są wymienione wcześniej powiaty otaczające miasta o statusie powiatu, tj. siedlecki, ostrołęcki, płocki, radomski oraz powiaty: białobrzeski, garwoliński, grójecki, łosicki, makowski, przysuski, szydłowiecki, węgrowski, zwoleński i żuromiński. Zdecydowana większość powiatów o przewadze ludności wiejskiej charakteryzuje się niską gęstością zaludnienia. Przy średniej gęstości zaludnienia dla województwa wynoszącej 142 osoby/km 2, wskaźnik o wartości poniżej 60 osób/km 2 występuje w powiecie ostrołęckim, łosickim, przysuskim, makowskim, siedleckim, żuromińskim, białobrzeskim, lipskim i sokołowskim. Najwyższą gęstością zaludnienia charakteryzują się miasta Warszawa, Siedlce, Radom, Ostrołęka, Płock oraz większość powiatów podwarszawskich. W ostatnim dziesięcioleciu widoczną dynamiką wzrostu liczby ludności charakteryzowały się obszary otaczające Warszawę, tj. dzisiejsze powiaty podstołeczne. Wszystkie miasta będące siedzibami powiatu oraz pozostałe miasta, w których liczba ludności wynosiła powyżej 10,0 tys. osób, charakteryzują się wzrostem liczby ludności. Natomiast na większości obszarów wiejskich, zwłaszcza północnej i wschodniej części województwa, nastąpił spadek liczby ludności. Cechą charakterystyczną ostatniej dekady jest spadek liczby ludności w Warszawie, w latach 1990 1999, liczba ludności miasta zmniejszyła się o 2,4 procent. 9

1.2.2. Przyrost naturalny Przyrost naturalny w województwie mazowieckim jest ujemny w 1998 roku wynosił 0,8. Dodatni przyrost naturalny występuje przede wszystkim w powiatach położonych na północnych oraz częściowo południowych obszarach województwa oraz w miastach stanowiących siedziby powiatów tj. w Płocku, Radomiu, Siedlcach i Ostrołęce. Najwyższym przyrostem naturalnym charakteryzowały się powiaty ostrołęcki, radomski i wyszkowski. Powiaty położone wokół Warszawy charakteryzują się stosunkowo niskim przyrostem naturalnym. W części tych powiatów oraz w samej Warszawie przyrost naturalny jest ujemny. Najniższym (ujemnym) przyrostem naturalnym charakteryzowały się powiaty warszawski, lipski, piaseczyński i żyrardowski. 1.2.3. Saldo migracji Saldo migracji w województwie mazowieckim jest dodatnie, w 1998 roku wynosiło 1,1. Napływ ludności następuje przede wszystkim do powiatów położonych wokół Warszawy. Powiaty podstołeczne charakteryzują się najwyższym saldem migracji w województwie, są to zwłaszcza powiaty: piaseczyński (19,2 ), warszawski zachodni (13,2 ), grodziski (8,8 ), pruszkowski (8,0 ). Natomiast sama Warszawa charakteryzuje się niskim saldem migracji, spowodowany spadkiem napływu ludności do miasta. Dodatnie saldo migracji posiadają także byłe miasta wojewódzkie tj. Radom, Płock, Siedlce, Ostrołęka i Ciechanów. Większość powiatów o przewadze ludności wiejskiej, to obszary odpływu ludności. Najniższe saldo migracji, poniżej 5,0, występowało w powiecie przysuskim, żuromińskim, przasnyskim i lipskim. 1.2.4. Struktura płci ludności W województwie mazowieckim zamieszkiwało 5.070,0 tys. osób, w tym 2.441,0 tys. mężczyzn oraz 2.628,9 tys. kobiet. Kobiety stanowiły więc 51,9% ludności województwa. Na 100 mężczyzn przypadało 107,6 kobiet. 10

Wyszczególnienie Województwo Miasto Wieś Liczba ludności ogółem 5.070,0 tys. 3.254,6 tys. 1.815,4 tys. Liczba mężczyzn 2.441,0 tys. 1.531,8 tys. 909,2 tys. Liczba kobiet 2.628,9 tys. 1.722,8 tys. 906,2 tys. Liczba kobiet na 100 mężczyzn 107,6 112,4 99,6 Struktura płci ludności województwa mazowieckiego wykazuje dużo zróżnicowanie w poszczególnych powiatach. Najwyższy wskaźnik liczby kobiet na 100 mężczyzn występował w Warszawie (116,2), Radomiu (108,5) i powiecie wołomińskim (105,4); natomiast szczególnie niskim wskaźnikiem charakteryzowały się powiaty ostrołęcki (95,9) i siedlecki (97,5). W miastach województwa mazowieckiego na 100 mężczyzn przypadało 112,4 kobiet, a na obszarach wiejskich 99,6 kobiet. Największą przewagą kobiet w ludności miejskiej województwa charakteryzowały się powiaty: warszawski zachodni (117,3), warszawski (116,2) i żyrardowski (113,8); najniższą z kolei powiaty: białobrzeski (101,5), szydłowiecki (102,7) i łosicki (103,2). Wśród ludności miejskiej wszystkich powiatów, kobiety stanowiły ponad 50,0 procent populacji. Dużo większe zróżnicowanie struktury płci występuje w ludności wiejskiej naszego regionu. Największa przewaga kobiet zauważalna jest w powiatach: pruszkowskim (108,9 kobiet na 100 mężczyzn), piaseczyńskim (105,2) i przysuskim (102,5). W wielu powiatach wskaźnik ten wynosił poniżej 100, a najniższy odnotowano w powiecie przasnyskim (96,5). Należy zwrócić uwagę, iż w poszczególnych grupach wiekowych, zróżnicowanie struktury płci jest jeszcze większe. I tak: w grupie wiekowej 0-6 lat, liczba kobiet na 100 mężczyzn wahała się od 101,6 w powiecie łosickim do 87,9 w powiecie białobrzeskim, w grupie wiekowej 7-18 lat, odpowiednio, od 102,6 w powiecie przysuskim do 87,7 w powiecie łosickim, w grupie wiekowej 60 lat kobiety/65 lat mężczyźni i więcej odpowiednio, od 237,3 w Siedlcach do 178,5 w powiecie siedleckim. 11

W tej grupie wiekowej, przewaga liczebności kobiet nad mężczyznami jest dwukrotna. Generalnie można stwierdzić, iż na obszarach o zdecydowanej przewadze ludności miejskiej, wskaźnik feminizacji wynosi powyżej 100, natomiast na obszarach wiejskich, zwłaszcza w powiatach gdzie ludność wiejska stanowi ponad 50,0% ogółu ludności, liczba kobiet się zmniejsza, a wskaźnik feminizacji spada poniżej 100. 1.2.5. Struktura wieku ludności Struktura ludności województwa odzwierciedla szereg zaistniałych procesów demograficznych i powinna być poddana szczególnej analizie. W województwie mazowieckim udział ludności w poszczególnych grupach wiekowych zasadniczo nie odbiegał od średnich krajowych. Struktura wieku ludności województwa 70 % 60 liczba ludności 50 40 30 20 10 0 Województwo mazowieckie Polska Warszawa Wiek przedprodukcyjny Wiek produkcyjny Wiek poprodukcyjny W województwie mazowieckim ludność w wieku przedprodukcyjnym (0-17 lat) stanowiła 24,0% ogółu ludności, w wieku produkcyjnym (18-64 mężczyźni, 18-59 lat kobiety) 59,7%, a w wieku poprodukcyjnym (60 lat kobiety, 65 lat mężczyźni i więcej) 16,3%. W ostatnich latach maleje udział ludności w wieku przedprodukcyjnym, a wzrasta w wieku poprodukcyjnym, wskazuje tym samym na postępujący proces starzenia się ludności naszego regionu. Wzrasta także udział ludności w wieku produkcyjnym, skoncentrowany w starszych grupach wiekowych. 12

Struktura wiekowa ludności województwa na przykładzie powiatów: Ludność w wieku przedprodukcyjnym. Największym udziałem charakteryzują się powiaty: ostrołęcki (30,6%) i m. Ostrołęka (30,0%), radomski (29,9%), wyszkowski (29,8%) i garwoliński (29,5%). Najniższym Warszawa (18,3%) oraz powiaty pruszkowski (22,2%) i legionowski (23,7%). Ludność w wieku 0-6 lat. Udział ludności w wieku 0-6 lat waha się w województwie mazowieckim od 11,3% do 5,3%, przy czym największy odsetek odnotowano w Ostrołęce (11,3%), Radomiu (10,1%) i powiecie wyszkowskim (10,1%). Najniższy w powiatach: warszawskim (5,3%), pruszkowskim (7,0%), legionowskim (7,4%) i warszawskim zachodnim (7,5%). Najwyższym udziałem ludności w wieku 0-6 lat charakteryzują się powiaty północnej i południowo- wschodniej części województwa. Najniższym udziałem charakteryzują się powiaty podstołeczne. Jednakże należy zaznaczyć, iż liczebność tej grupy wiekowej jest najwyższa w Warszawie, Radomiu, pozostałych powiatach grodzkich oraz w powiatach podstołecznych. Liczba kobiet na 100 mężczyzn w tej grupie wiekowej jest najwyższa w powiatach łosickim i pułtuskim oraz w Ostrołęce, a najniższa w powiatach: białobrzeskim, otwockim i nowodworskim. Ludność w wieku 7-18 lat. Grupę ludności w wieku 7-18 lat przeanalizowano z uwagi na to, iż obejmuje ona dzieci i młodzież szkolną z minimalnym zasadniczym wykształceniem, na poziomie ponadpodstawowym. Udział tej grupy wiekowej kształtuje się następująco: najwyższy na poziomie 21-24% w miastach Ostrołęce, Radomiu i Siedlcach oraz w powiatach garwolińskim i szydłowieckim, najniższy na poziomie 14-18% w powiatach: warszawskim, pruszkowskim, grodziskim, piaseczyńskim i żyrardowski. Wskaźnik liczebności kobiet na 100 mężczyzn, waha się od 102,6 w powiecie przysuskim do 87,7 w powiecie łosickim. Ludność w wieku produkcyjnym. Najwyższy udział tej grupy wiekowej występuje w Płocku (64,8%) oraz w powiatach: legionowskim (64,0%) i pruszkowskim (62,9%); natomiast najniższy w powiatach: siedleckim (53,3%), przysuskim (53,4%) i ostrołęckim (53,6%). 13

Generalnie najwyższym udziałem ludności w tej grupie wiekowej charakteryzują się Warszawa i powiaty podstołeczne oraz miasta Płock, Ostrołęka, Radom i Siedlce. Ludność w wieku poprodukcyjnym. Najwyższy udział występuje w powiatach: lipskim (20,4%), warszawskim (19,3%) i sokołowskim (18,9%), natomiast najniższy w miastach: Ostrołęka (8,2%), Siedlce (10,4%) i Płock (10,9%). 14

2. Społeczno - ekonomiczne warunki życia ludności 2.1.Poziom życia mieszkańców Gospodarstwa domowe Według danych szacunkowych liczba gospodarstw domowych w dniu 31.XII.1999 roku wynosiła w województwie około 1.814,7 tys. W 1998 roku przeprowadzono badania gospodarstw domowych metodą reprezentacyjną, która objęła także grupę reprezentacyjną z obszaru województwa mazowieckiego. W województwie, przeciętna liczba osób w gospodarstwie domowym wynosiła 2,9, w tym pracujących 1,2 osoby, pobierających świadczenia społeczne i inne świadczenia socjalne 0,8 osoby oraz pozostający na utrzymaniu 1,0 osoby. Poziom dochodów ludności Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto wynosiło w województwie w 1998 roku 1.600,88 zł. Pomimo tak wysokiego wynagrodzenia w skali kraju, w wielu powiatach, zwłaszcza południowej i częściowo północnej i wschodniej części województwa, nie przekraczało 1.000 zł. Najniższe wynagrodzenie notowano w powiecie szydłowieckim, przysuskim i żuromińskim, najwyższe w Warszawie, Płocku oraz w powiecie warszawskim zachodnim i grodziskim. Ludność województwa pobierająca emerytury, renty pracownicze, pochodne i kombatanckie stanowiła 11,7% ludności, pobierającej powyższe świadczenia w kraju. Przeciętna emerytura i renta w 1998 roku wynosiła w województwie 707,96 zł i stanowiła 96,7% średniej krajowej. Jeszcze gorzej na tle kraju przedstawiała się przeciętna emerytura i renta rolników indywidualnych. Wynosiła ona 481,21 zł i stanowiła 94,5% średniej krajowej. Mieszkalnictwo W stosunku do potrzeb wielkość zasobów mieszkaniowych w województwie jest niewystarczająca. W województwie mazowieckim przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania wynosiła w 1998 roku 57,3 m 2 i była niższa od średniej krajowej (61,1 m 2 ). Ilość mieszkań oddanych do użytku na 1000 mieszkańców województwa wynosiła 3,5 mieszkania (kraj 2,1). Najwyższym wskaźnikiem charakteryzowały się powiaty: piaseczyński (16,8), wołomiński (5,6) oraz Siedlce (8,1), Ostrołęka (5,2) i Płock (5,0); natomiast najniższym powiaty: łosicki, żuromiński i zwoleński po 0,3. 15

2.2. Gospodarka W województwie mazowieckim w czerwcu 2000 roku zarejestrowanych było 517,5 tys. podmiotów gospodarczych, tj. 20,3% ich liczby w kraju. W województwie jest około 15,0% przedsiębiorstw państwowych w kraju, około 28,0% spółek prawa handlowego i ponad 34,0% spółek z udziałem kapitału zagranicznego. Zdecydowana większość potencjału gospodarczego województwa jest zlokalizowana w Warszawie, tj. ponad 60,0% przedsiębiorstw, spółek prawa handlowego i spółdzielni funkcjonuje w stolicy regionu oraz około 44,0% podmiotów gospodarczych. Strukturę gospodarki województwa określa także wielkość zatrudnienia. W przemyśle i budownictwie zatrudnionych było 487,2 tys. osób, z tego około 45,0% w Warszawie, a w usługach rynkowych zatrudnienie wynosiło 581,4 tys. osób, z tego 52,7% w Warszawie. Rozwój sektora usług jest jednym z kierunków restrukturyzacji gospodarki. Niestety poza Warszawą i byłymi miastami województwa sektor usług rozwija się bardzo wolno. W większości powiatów udział zatrudnionych w usługach rynkowych nie przekracza 10,0%. Wiodącym działem gospodarki województwa nadal pozostaje przemysł. Produkcja sprzedana przemysłu i budownictwa była największa w kraju i stanowiła 21,0% produkcji krajowej. Jednocześnie charakteryzowała się największą dynamiką wzrostu znacznie wyższą niż średnia w kraju. Należy zaznaczyć, iż wzrost wielkości produkcji sprzedanej przemysłu następował przy spadku zatrudnienia. 2.3. Rolnictwo i obszary wiejskie Użytki rolne stanowią 67,2% ogólnej powierzchni województwa. W strukturze upraw dominują zboża (ok. 55,0% zasiewów), w następnej kolejności rośliny pastewne (15,0%) i ziemniaki (14,0%). Struktura agrarna rolnictwa nie jest korzystna. Średnia wielkość gospodarstwa rolnego wynosi 7,2 ha. Gospodarstwa małe, do 5 ha, stanowią 44,2% ogółu gospodarstw, a gospodarstwa powyżej 10 ha, stanowią 22,3%. Największą średnią wielkością gospodarstw rolnych charakteryzują się powiaty północnej części województwa, najniższa średnia wielkość gospodarstwa, występuje w powiatach podstołecznych. W strukturze towarowej produkcji rolniczej dominuje produkcja zwierzęca (54,3%), w tym żywiec wieprzowy 18,0%, żywiec wołowy 4,7% i mleko 19,1%. Struktura produkcji roślinnej przedstawia się następująco: owoce 16,8%, warzywa 14,8%, zboża 5,7%, ziemniaki 4,9% i rośliny przemysłowe 2,6%. Większość gospodarstw prowadzi tradycyjną gospodarkę rolną produkując wszystkiego po trochu w niektórych obszarach występuje specjalizacja produkcji. Rejonami 16

produkcji warzyw są przede wszystkim obszary podwarszawskie oraz okolice Radomia, Ciechanowa i Płońska. Rejonem produkcji owoców jest przede wszystkim powiat grójecki. Należy zaznaczyć, iż znaczna część gospodarstw rolnych charakteryzuje się niską efektywnością produkcji. Szacuje się, iż około 50,0% gospodarstw nie ma zdolności inwestowania, a zbyt słabo rozwinięte przetwórstwo rolno- spożywcze, zwłaszcza w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw nie napawa optymizmem. Obszary wiejskie o zachwianej strukturze demograficznej, oparte na dużym zatrudnieniu w rolnictwie oraz ubogie cywilizacyjnie w infrastrukturę społeczną i techniczną wymagają daleko idącej restrukturyzacji. Na obszarach tych zdecydowanie za mało jest miejsc pracy poza rolnictwem. Dzisiaj w powiatach typowo rolniczych zatrudnienie w usługach rynkowych wynosi zaledwie 4-6% ogółu zatrudnionych. 2.4. Komunikacja Województwo mazowieckie jest położone centralnie w Polsce, dzięki czemu zajmuje tranzytowe położenie w systemie transportowym Polski. Przez obszar województwa przebiegają europejskie korytarze transportowe, a Warszawa jest węzłem komunikacyjnym o znaczeniu europejskim. Podstawowy układ komunikacyjny województwa tworzy 15 dróg krajowych i sieć dróg wojewódzkich. W chwili obecnej największe natężenia ruchu występują na drogach krajowych Nr 7 Gdańsk Warszawa Radom Chyżne, Nr 8 Wrocław Warszawa Białystok i Nr 2 Świecko Warszawa Terespol. Rozmieszczenie i znaczenie dróg wojewódzkich jest nierównomierne. Ważne dla połączeń wojewódzkich są ciągi dróg wojewódzkich obsługujących południowe i południowo- zachodnie obszary województwa, drogi wojewódzkie obsługujące obszary o funkcjach turystyczno- rekreacyjnych oraz droga Nr 719 Warszawa Żyrardów. Przez obszar województwa przebiega wiele ważnych linii kolejowych o znaczeniu międzynarodowym i krajowym. Najważniejsze są magistralne linie kolejowe: E20 Kunowice Poznań Warszawa Terespol, E26 Warszawa Terespol, E65 Gdańsk Warszawa Katowice i linia kolejowa Warszawa Lublin Dorhursk. Układ linii magistralnych uzupełniają linie kolejowe o znaczeniu podstawowym oraz linie ważne dla obsługi ruchu regionalnego. Wskaźnik gęstości linii kolejowych waha się od 4,1 do 5,5 km/100 km 2, w rejonie Warszawy dochodzi do 12,7 km/100 km 2, przy średniej krajowej 7,5 km/100 km 2. W systemie transportowym województwa ważną rolę odgrywa międzynarodowy port lotniczy Warszawa Okęcie, obsługujący około 90,0% lotniczego ruchu pasażerskiego w kraju. Poza Warszawą funkcjonują lotniska w Radomiu i Płocku. 17

3. Wyposażenie w infrastrukturę społeczną i techniczną 3.1. Wyposażenie w infrastrukturę społeczną W poziomie wyposażenia w placówki infrastruktury społecznej województwo mazowieckie w większości wskaźników zajmuje czołową pozycję w kraju. Jednakże i w tym zakresie występują duże zróżnicowania pomiędzy Warszawą a pozostałymi powiatami województwa, zwłaszcza północno- wschodniej i południowej części regionu. w roku akademickim 1998/1999 funkcjonowało 71 szkół wyższych (łącznie z filiami i wydziałami zamiejscowymi), co stanowiło 20,5% szkół w Polsce. Tylko w samej Warszawie działały 53 szkoły wyższe. Pozostałe placówki szkolnictwa wyższego są zlokalizowane w Radomiu, Płocku, Siedlcach, Ciechanowie, Ostrołęce oraz w powiatach: grodziskim, płońskim, pułtuskim, sochaczewskim, warszawskim zachodnim i żyrardowskim, w roku szkolnym 1998/1999 działało 2.252 szkół podstawowych, do których uczęszczało 575,9 tys. uczniów, 347 liceów ogólnokształcących, gdzie uczyło się 119,3 tys. uczniów oraz 834 szkół technicznych i zawodowych, do których uczęszczało 174,4 tys. uczniów. Poziom dostępności do szkół jest mierzony m.in. ilością uczniów na 10 tys. mieszkańców. W tym zakresie najbardziej, dostępne są szkoły w Warszawie i pozostałych byłych miastach wojewódzkich tj. Radomiu, Płocku, Siedlcach, Ostrołęce i Ciechanowie, w szkolnictwie specjalnym funkcjonowało 119 szkół podstawowych, 5 liceów ogólnokształcących i 40 szkół technicznych i zawodowych, w których kształciło się łącznie 13.037 uczniów, w zakresie dostępności do placówek służby zdrowia w warunkach funkcjonujących reform społecznych trudno jest określić stan ilościowy i jakościowy placówek zajmujących się opieką zdrowotną. W 1998 roku w województwie funkcjonowało 809 przychodni i 375 ośrodków zdrowia, z ogólnej liczby przychodni 50,2% było zlokalizowanych w Warszawie. Najlepszy dostęp do placówek służby zdrowia mieli mieszkańcy Radomia, Płocka, Siedlec, Ostrołęki, Warszawy oraz powiatów podstołecznych, na 98 szpitale ogólne, 44,6% było zlokalizowanych w Warszawie. W województwie na 10 tys. mieszkańców przypadały 53 łóżka w szpitalach ogólnych, przy czym najwyższy wskaźnik występował w powiatach: otwockim, żyrardowskim, kozienickim, ciechanowskim oraz w Warszawie, Płocku, Ostrołęce, Siedlcach i Ciechanowie, 18

na 10 tys. mieszkańców województwa przypadało 23,9 lekarza. Wysoką wartością wskaźnika charakteryzowała się Warszawa (41,3), Siedlce, Ostrołęka, Płock i Radom oraz powiaty otwocki i pruszkowski, w województwie działało 125 domów i zakładów pomocy społecznej, największą ilością miejsc na 1.000 mieszkańców charakteryzowały się powiaty: piaseczyński, pułtuski, przasnyski, płocki, wyszkowski, warszawski zachodni i żyrardowski, w zakresie kultury w województwie działało 1.104 placówek bibliotecznych, przy czym najwięcej było ich w Warszawie oraz byłych miastach wojewódzkich. Działało także 90 muzeów, co stanowiło 14,7% ogólnej liczby muzeów w kraju, a najwięcej tych placówek funkcjonowało na terenie Warszawy (50 placówek), miernikiem poziomu jakości życia mieszkańców jest także dostępność do placówek handlowych. Wskaźnik określający liczbę ludności przypadającą na 1 sklep wynosił w województwie 82, najwyższy był w powiatach: siedleckim, ostrołęckim, szydłowieckim i radomskim. W Warszawie jest zlokalizowanych 36,0% ogółu sklepów województwa. 3.2. Wyposażenie w infrastrukturę techniczną W województwie mazowieckim funkcjonują dwie tradycyjne elektrownie: w Kozienicach i Ostrołęce oraz elektrownia wodna w Dębe na rzece Narwi. W województwie działa kilka elektrociepłowni. Województwo zaopatrywane jest w energię elektryczną z krajowych linii energetycznych 220 kv i 400 kv, nie występuje problem dostępności dla użytkowników energii elektrycznej. W województwie funkcjonują sieci łączności przewodowej i bezprzewodowej. Poziom telefonizacji województwa jest najwyższy w kraju. Najwyższy wskaźnik ilości abonentów telefonii przewodowej Telekomunikacji Polskiej S.A. na 1.000 mieszkańców jest w Warszawie oraz w powiatach: pruszkowskim, warszawskim zachodnim, piaseczyńskim i w Siedlcach. Najsłabiej telefonizowane są powiaty: ostrołęcki, płocki i przysuski. W regionie działają już także inni operatorzy sieci telefonicznych. 19

4. Rynek pracy 4.1. Zatrudnienie W gospodarce narodowej województwa zatrudnionych było 1.985,6 tys. osób, w tym: w rolnictwie, łowiectwie, leśnictwie i rybołówstwie - 593,4 tys. osób, tj.30%, w przemyśle i budownictwie - 487,2 tys. osób, tj.25%, w usługach rynkowych - 581,4 tys. osób, tj.29%, w usługach nierynkowych - 323,6 tys. osób. tj.16%. Pracujący w województwie mazowieckim wg sekcji EKD (w %) 16% 30% 29% 25% Rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo, rybołówstwo Przemysł i budownictwo Usługi rynkowe Usługi nierynkowe Największe zasoby pracy posiadały powiaty: warszawski (944,9 tys. pracujących), radomski łącznie z Radomiem (140,4 tys. osób) i płocki łącznie z Płockiem (100,6 tys. osób), a najniższe, powiaty: szydłowiecki (16,8 tys. osób), łosicki (17,4 tys. osób) i żuromiński (18,4 tys. osób). Struktura zatrudnienia w układzie powiatowym województwa przedstawia się następująco: największy udział pracujących w przemyśle i budownictwie (powyżej 30,0%) występuje w powiatach otaczających Warszawę oraz w byłych miastach wojewódzkich. W Warszawie 19,3% ogółu pracujących pracuje w przemyśle i budownictwie. Najniższym udziałem charakteryzują się powiaty otaczające byłe miasta wojewódzkie (w związku z tym obraz jest nieco zafałszowany) oraz powiat lipski i białobrzeski. 20

W znacznej części powiatów północno- wschodniej i południowej części województwa zatrudnienie w w/w działach gospodarki nie przekracza 10,0%. Nie jest to jednak zjawisko pozytywne, ponieważ w tych powiatach ponad 70,0% ludności jest zatrudniona w rolnictwie i leśnictwie, w rolnictwie, łowiectwie, leśnictwie i rybołówstwie w województwie pracuje 29,9% ogółu zatrudnionych. Ale, jak już wspomniano w części powiatów typowo rolniczych wskaźnik ten wynosi powyżej 70,0%, a najwyższy jest w powiatach: ostrołęckim (85,4%), siedleckim (84,3%), białobrzeskim (81,2%) i lipskim (80,9%). Najniższe wartości poza Warszawą i byłymi miastami wojewódzkimi osiąga część powiatów podstołecznych, pełny obraz zatrudnienia w rolnictwie daje wskaźnik określający zatrudnienie w rolnictwie indywidualnym, który w większości powiatów północnej i południowej części województwa przekracza 50,0%, miernikiem stopnia transformacji gospodarki jest poziom zatrudnienie w usługach, do których powinno następować przemieszczenie pracujących z przemysłu, budownictwa i rolnictwa. W województwie zatrudnienie w usługach rynkowych stanowi 29,3% ogółu zatrudnionych. Wskaźnik ten jest bardzo wysoki w Warszawie (52,7%), w byłych miastach wojewódzkich osiąga wartości od 30,9% w Radomiu, do 26,4 % w Płocku. Również w części powiatów podstołecznych osiąga wartość 22-31%. Natomiast w powiatach o zdecydowanej przewadze ludności wiejskiej osiąga bardzo niskie wartości. Najniższy udział zatrudnionych w usługach rynkowych występuje w powiatach: ostrołęckim (3,6%), przysuskim (3,6%) i lipskim (3,9%), w usługach nierynkowych obejmujących m.in. pracujących w administracji publicznej, edukacji i ochronie zdrowia pracowało 16,3% ogółu zatrudnionych. Najwyższe wartości zatrudnienie osiągało w Radomiu (26,5%), Ostrołęce (26,4%), w powiatach otwockim (23,3%) i legionowskim (21,0%). Najniższy udział występował w powiatach otaczających byłe miasta wojewódzkie (np. powiat siedlecki - 5,8%). Są to jednak dane zafałszowane, z uwagi na to, iż większość placówek usług ponadlokalnych obsługujących te powiaty była zlokalizowana w sąsiadujących z nimi powiatach grodzkich. 21

II. Problemy społeczne w województwie mazowieckim objęte diagnozą 2.1. Podstawowe założenia badania opinii dotyczących problemów społecznych Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej podjęło prace nad rozpoznaniem sytuacji społecznej województwa mazowieckiego poczynając od problemów społecznych, sposobów zaspokajania potrzeb, po opis instytucji publicznych i organizacji pozarządowych wspomagających osoby i rodziny. Celem badania było: poznanie opinii o problemach społecznych i wynikających z nich potrzeb na terenie powiatów województwa mazowieckiego, sporządzenie diagnozy aktualnej sytuacji społecznej w województwie mazowieckim. W badaniu zastosowano ankietę (załącznik 1), składającą się z części zawierającej podstawowe informacje o Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie oraz z trzech części zawierających pytania merytoryczne. część I zawiera ogólną charakterystykę stopnia występowania i dotkliwości poszczególnych problemów społecznych, część II obejmuje szczegółową charakterystykę problemów społecznych występujących w powiatach, część III poświęcona jest współpracy z organizacjami pozarządowymi w rozwiązywaniu problemów społecznych. Sporządzona diagnoza jest punktem wyjścia do opracowania strategii rozwoju sfery społecznej województwa, uwzględniającej specyficzną sytuację i potrzeby poszczególnych powiatów i gmin. Adresatami ankiety byli dyrektorzy Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie w województwie mazowieckim traktowani jako eksperci środowiskowi problematyki społecznej. Pierwsza część ankiety miała posłużyć zdobyciu ogólnej orientacji w zakresie występowania i stopnia dotkliwości problemów społecznych. Odpowiadając na pytania z tej części ankiety, respondenci określali, które z problemów społecznych występują na terenie powiatu oraz w jakim stopniu postrzegają oni wymienione problemy jako dotkliwe. Dla uzyskania pełnego obrazu sytuacji, wprowadzono zmienną różnicującą miasto-wieś kierując się prawdopodobieństwem dysproporcji w zakresie stopnia występowania 22

poszczególnych problemów, w zależności od miejsca zamieszkiwania. W ten sposób respondenci otrzymali możliwość określenia rodzaju i stopnia dotkliwości problemów społecznych oddzielnie dla terenów wiejskich oraz miejskich. Podobny podział występował w większości kolejnych pytań ankiety. Na drugą, najobszerniejszą część ankiety składała się bardziej szczegółowa charakterystyka 18 problemów społecznych. Respondenci byli proszeni o udzielanie odpowiedzi na każde pytanie, niezależnie od tego, czy występujące problemy uważali za istotne dla powiatu, który reprezentują. Pytania problemowe zostały skonstruowane według następującego klucza: 1 w jakim stopniu, według respondentów dany problem występował na terenie powiatu, 2 jakie kroki podejmowano w celu poradzenia sobie z problemem oraz kto je podejmował, 3 inne propozycje rozwiązań. W zależności od problemu, pytania przybierały różną formę, układały się jednak zasadniczo według podobnego, wyżej przedstawionego wzoru. Dodatkowo, opis każdego z problemów wzbogacony został pytaniem o wykaz instytucji i organizacji pozarządowych, które brały udział w rozwiązywaniu problemów na terenie powiatu. Z powyższymi pytaniami związana była ostatnia, trzecia część ankiety, dotycząca zasad współpracy samorządów powiatowych z organizacjami pozarządowymi. Respondenci uzupełniali pytania dotyczące szczegółów współpracy, jeśli taka istniała w ich powiecie. Określali m.in. wysokość środków finansowych przeznaczonych na ten rodzaj działalności, cele ich rozdysponowania, zakres problemów, w jakich współpraca z organizacjami pozarządowymi była utrzymywana oraz wynikające z tej współpracy potrzeby. Poza danymi uzyskanymi z badania, w raporcie wykorzystano również opracowania Głównego Urzędu Statystycznego, Wojewódzkiego Urzędu Pracy, Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego w Warszawie, Rejonowego Inspektoratu Służby Więziennej oraz urzędów powiatowych i gminnych. Szczegółowe dane pochodzą ponadto z Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwa Zdrowia, Ministerstwa Edukacji Narodowej, a także z danych gromadzonych i opracowanych przez Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej. 23

2.2. Ogólna charakterystyka występowania i dotkliwości problemów społecznych W części pierwszej proszono respondentów o wskazanie czy dany problem społeczny występuje na terenie ich powiatu w stopniu dużym, małym lub nie występuje wcale. Respondenci mieli za zadanie wskazanie problemów oddzielenie dla miejskiej i wiejskiej części powiatu. MIASTA Tabela 1. Problemy społeczne - miasta Problemy społeczne Duży Problem (w %) Mały Problem (w %) Trudno powiedzieć (w %) Bezrobocie 88,1 9,5 Problemy osób niepełnosprawnych 78,6 19,0 Problemy zdrowotne 45,3 40,5 9,5 Ubóstwo 80,9 16,7 Bezdomność 2,4 95,2 Trudna sytuacja rodzin wielodzietnych i niepełnych 90,5 7,1 Sieroctwo biologiczne i społeczne 23,8 69,1 4,8 Problemy ludzi starszych 57,2 35,8 4,8 Trudna sytuacja mieszkaniowa 78,6 35,8 4,8 Problem alkoholizmu 81,0 16,7 Problem narkomanii 26,2 52,3 19,0 Problem przemocy w rodzinie 45,2 35,7 14,3 Problemy imigrantów, repatriantów, uchodźców 0 96,0 2,4 Problemy osób opuszczających zakłady karne 21,4 66,7 7,1 Problemy edukacyjne 11,9 80,9 4,8 Problem zagrożenia bezpieczeństwa publicznego mieszkańców 0 40,5 7,1 Problemy transportowe 19,1 71,3 4,8 Problemy braku dostępu do informacji, poradnictwa i doradztwa 31,0 59,5 7,1 Jak widać, w opinii respondentów do najważniejszych problemów społecznych należą w miastach: trudna sytuacja rodzin wielodzietnych i niepełnych, bezrobocie, alkoholizm oraz ubóstwo. Każdy z tych problemów został uznany za znaczący przez co najmniej 80% respondentów województwa mazowieckiego. Po przeciwnej stronie znajdują się problemy uznawane za mało znaczące przez większość respondentów. Należą do nich bezdomność, problemy imigrantów, repatriantów i uchodźców oraz problemy edukacyjne. Każdy z tych problemów przez minimum 80% respondentów uznany został za mało istotny. Więcej niż 60% ale mniej niż 80% respondentów wskazywało na duże znaczenie takich problemów społecznych jak: trudna sytuacja osób niepełnosprawnych i trudna sytuacja mieszkaniowa. Niewielkie znaczenie dla 60-80% respondentów ma problem 24

sieroctwa, osób opuszczających zakłady karne a także transportu, tj. przemieszczanie się ludności oraz brak dostępności w tej sferze dla osób niepełnosprawnych. Od 40% do 60% respondentów wskazywało na duże znaczenie problemów zdrowotnych, trudności osób starszych, przemocy w rodzinie oraz na zagrożenie bezpieczeństwa publicznego. Równocześnie taka sama liczba respondentów wskazywała na małe znaczenie takich problemów społecznych jak: zdrowie, narkomania, zagrożenie bezpieczeństwa oraz utrudniony dostęp do poradnictwa, informacji i doradztwa. TERENY WIEJSKIE Tabela 2. Problemy społeczne - wsi Problemy społeczne Duży Problem (w %) Mały Problem (w %) Trudno powiedzieć (w %) Bezrobocie 73,8 11,9 14,3 Problemy osób niepełnosprawnych 76,2 11,9 11,9 Problemy zdrowotne 54,7 23,8 7,1 Ubóstwo 84,0 9,5 Bezdomność 0 85,7 Trudna sytuacja rodzin wielodzietnych i niepełnych 90,5 2,4 Sieroctwo biologiczne i społeczne 11,9 71,4 4,8 Problemy ludzi starszych 52,3 31,0 11,9 Trudna sytuacja mieszkaniowa 23,8 52,4 9,5 Problem alkoholizmu 83,3 4,8 Problem narkomanii 4,8 54,2 Problem przemocy w rodzinie 35,8 40,5 9,5 Problemy imigrantów, repatriantów, uchodźców 0 83,4 4,8 Problemy osób opuszczających zakłady karne 14,3 66,6 4,8 Problemy edukacyjne 42,9 45,2 Problem zagrożenia bezpieczeństwa publicznego mieszkańców 19,0 64,3 2,4 Problemy transportowe 40,5 42,8 2,4 Problemy braku dostępu do informacji, poradnictwa i doradztwa 61,9 23,8 Co najmniej 80% respondentów uznało, że tereny wiejskie w dużym stopniu dotykają takie problemy społeczne jak: trudna sytuacja rodzin wielodzietnych i niepełnych, ubóstwo oraz alkoholizm. U podobnej liczby respondentów nie budzą zaniepokojenia problemy: bezdomności oraz trudności imigrantów, repatriantów, uchodźców. Od 60% do 80% respondentów wskazuje na problemy z bezrobociem i niedostatkami systemu informowania obywateli, złą sytuację osób niepełnosprawnych. Małe problemy społeczne to dla respondentów sieroctwo, bezpieczeństwo publiczne oraz problemy osób opuszczających zakłady karne. 25

Według 40-60% respondentów duże problemy to sytuacja zdrowotna oraz problemy osób starszych. Z kolei nie stanowią problemu sytuacja mieszkaniowa, narkomania, przemoc w rodzinie, transport i edukacja. MIASTO A WIEŚ Tabela 3. Problemy społeczne porównanie miasto wieś Problemy społeczne Miasto Duży Problem (w %) Wieś Duży Problem (w %) Trudna sytuacja rodzin wielodzietnych i niepełnych 90,5 90,5 Bezrobocie 88,1 73,8 Problem alkoholizmu 81,0 83,3 Ubóstwo 80,9 84,0 Problemy osób niepełnosprawnych 78,6 76,2 Trudna sytuacja mieszkaniowa 78,6 23,8 Problemy ludzi starszych 57,2 52,3 Problem zagrożenia bezpieczeństwa publicznego mieszkańców 47,6 19,0 Problemy zdrowotne 45,3 54,7 Problem przemocy w rodzinie 45,2 35,8 Problemy braku dostępu do informacji, poradnictwa i doradztwa 31,0 61,9 Problem narkomanii 26,2 4,8 Sieroctwo biologiczne i społeczne 23,8 11,9 Problemy osób opuszczających zakłady karne 21,4 14,3 Problemy transportowe 19,1 40,5 Problemy edukacyjne 11,9 42,9 Bezdomność 2,4 0 Problemy imigrantów, repatriantów, uchodźców 0 0 Reasumując problemy społeczne takie jak: trudna sytuacja rodzin wielodzietnych i niepełnych, bezrobocie, ubóstwo, problem alkoholizmu oraz problemy osób niepełnosprawnych są tak samo istotne dla miast, jak i wsi. Różnice dotyczą sytuacji mieszkaniowej, która jest na terenach wiejskich wyraźnie lepsza. Na terenach wiejskich mniejszym problemem jest również przemoc w rodzinie (chociaż jest to bardzo istotny problem utajniony i nie ujawniony w społeczeństwie), gorszy jest też dostęp do informacji i poradnictwa. Wyraźnie nie odczuwane są problemy związane z narkomanią a także skutki sieroctwa i problemy osób opuszczających zakłady karne. Terenów wiejskich w znacznie mniejszym stopniu dotykają problemy bezpieczeństwa, wyraźnie zaznaczają się tam jednak trudności edukacyjne i transportowe. 26

27

2.3. Problematyka poszczególnych obszarów społecznych 2.3.1. Bezrobocie Liczba bezrobotnych w województwie mazowieckim w czerwcu 2000 roku wynosiła 263.185 osób. W porównaniu do końca 1999 roku liczba bezrobotnych wzrosła o 13.969 osób, tj. o 5,6%, natomiast w porównaniu do czerwca 1999 roku wzrosła o 41.035 osób, tj. o 18,5%. Stopa bezrobocia dla województwa mazowieckiego w czerwcu 2000 roku wynosiła 10,1% (przy średniej dla kraju 13,5%) i w porównaniu do czerwca 1999 roku wzrosła o 1,5% (w Polsce o 1,9%). Najniższa stopa bezrobocia występowała w powiecie warszawskim (3,0%) oraz w powiatach otaczających Warszawę w kierunku zachodnimi południowym tj. w powiatach: piaseczyńskim (5,2%), warszawskim zachodnim (6,5%) i pruszkowskim (6,9%). Najwyższą stopą bezrobocia charakteryzowały się powiaty położone w południowej części województwa, a zwłaszcza szydłowiecki (26,2%), radomski (21,9%) i miasto Radom (21,0%). Struktura bezrobocia Bezrobocie kobiet W czerwcu 2000 roku liczba bezrobotnych kobiet w województwie mazowieckim wynosiła 142.877, a ich udział w ogólnej liczbie bezrobotnych wynosił powyżej 54,3%. W stosunku do czerwcu 1999 roku nastąpił wzrost liczby kobiet pozostających bez pracy o 19.888 osób, tj. o 16,2%. Największym odsetkiem bezrobotnych kobiet charakteryzują się powiaty położone w północno- zachodniej części województwa, tj.: sochaczewski (60,1%), płocki łącznie z miastem Płock (59,8%) i powiatem grodziskim (58,3%). Natomiast najniższym odsetkiem bezrobotnych kobiet charakteryzują się powiaty województwa: przysuski (48,3%) i białobrzeski (50,0%). Bezrobocie na wsi W czerwcu 2000 roku liczba bezrobotnych zamieszkałych na wsi wynosiła 120.185 osób, tj. 45,8% ogółu bezrobotnych w województwie mazowieckim.. W stosunku do czerwca 1999 roku, liczba bezrobotnych zamieszkałych na wsi wzrosła o 15.019 osób, tj. o 14,3%. Udział bezrobotnych zamieszkałych na wsi jest zróżnicowany terytorialnie i kształtuje się jako najwyższy w powiatach: przysuskim (86,2%), lipskim (82,5%), zwoleńskim (78,1%), żuromińskim (72,5%), łosickim (71,4 %) oraz najniższy w powiatach: pruszkowskim (27,0%), radomskim, łącznie z miastem Radom (31,7%), żyrardowskim (34,3%) i otwockim (36,0%). 28

Bezrobocie absolwentów Bezrobotni absolwenci w czerwcu 2000 roku liczyli 6.830 osób, w tym 4.364 kobiety. Stanowili oni 2,6% ogółu bezrobotnych. W stosunku do czerwca 1999 roku liczba bezrobotnych absolwentów wzrosła o 1.439 osób, tj. o 26,7%. Największy udział bezrobotnych absolwentów zanotowano w powiatach: sochaczewskim (6,5%), żuromińskim (5,7%), węgrowskim (4,3%), a najniższy w powiatach: kozienickim (1,4%), płońskim (1,4%), warszawskim (1,4%). Bezrobotni niepełnosprawni Bezrobotni niepełnosprawni w czerwcu 2000 roku liczyli 3.267 osób, a ich udział w ogólnej liczbie bezrobotnych wynosił 1,2%. W stosunku do czerwca 1999 roku nastąpił wzrost liczby bezrobotnych niepełnosprawnych o 201 osób, tj. o 6,6%. Bezrobotni bez prawa do zasiłku Bezrobotni bez prawa do zasiłku stanowili aż 78,8% ogółu bezrobotnych. Najwyższy udział bezrobotnych bez prawa do zasiłku zanotowano w dwóch powiatach: radomskim łącznie z miastem Radom (28,1%) i płockim łącznie z miastem Płock (15,1%). Najniższym udziałem charakteryzują się powiaty centralnej części województwa tj. grodziski (2,0%), warszawski zachodni (2,1%) i piaseczyński (2,2%). Długotrwałe bezrobocie dotyczy osób pozostających bez pracy dłużej niż 12 miesięcy. Na koniec czerwca 2000 roku, długotrwale bezrobotni to 118.967 osób, tj. 45,2% ogółu bezrobotnych. Długotrwałym bezrobociem dotknięte są przede wszystkim kobiety, tj. 74.363 osób, co stanowi 62,5% ogółu bezrobotnych pozostających bez pracy powyżej dwunastu miesięcy. Struktura wykształcenia bezrobotnych Ze względu na wykształcenie, najliczniejszą grupę wśród bezrobotnych w końcu czerwca 2000 roku stanowiły osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym (97.177 osób, tj. 36,9% ogółu bezrobotnych) oraz podstawowym i niepełnym podstawowym (88.044 osoby, tj. 33,5% ogółu bezrobotnych). Łącznie, w czerwcu 2000 roku, osób z wykształceniem poniżej średniego było 185.221 osób, tj. 70,4% ogółu bezrobotnych. Główne przyczyny bezrobocia Wyniki badania ankietowego przeprowadzonego przez Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej wśród dyrektorów Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie obrazują główne przyczyny bezrobocia na terenie województwa mazowieckiego. Najważniejszą przyczyną bezrobocia jest likwidacja istniejących zakładów pracy. Kolejną przyczyną są zwolnienia pracowników oraz brak miejsc pracy na wsi i w sektorze 29

rolniczym. Te uzasadnienia zaliczyć można do zjawisk spowodowanych niekorzystnymi procesami ekonomicznymi zachodzącymi w przemyśle i podczas prowadzonej restrukturyzacji, która w większości przypadków oparta jest na restrukturyzacji zatrudnienia, czyli na zwolnieniach. Jest to wynikiem złego przygotowania do działalności na wolnym rynku m.in. zbyt wolną reakcją na potrzeby konsumentów, w tym zmianami profilu produkcji lub asortymentu, brakiem środków finansowych. Struktura gospodarcza danego obszaru w znacznym dużym stopniu determinuje poziom bezrobocia, w szczególności dotyczy to obszarów rolniczych województwa. Potwierdza obiegowe opinie, że rolnictwo w Polsce (w tym w województwie mazowieckim) jest zaniedbanym sektorem gospodarki, wymagającym restrukturyzacji. Gospodarstwa indywidualne są z reguły małe, mało efektywne, zaspokające jedynie własne potrzeby. Ponadto rolnictwo zatrudnionych jest około 30,0% ogółu czynnych zawodowo, co powoduje zjawisko ukrytego bezrobocia na wsi. Jako kolejne przyczyny podawana jest mała ilość pracodawców, brak dostępności do rynku pracy zwłaszcza poza Warszawą, zbyt niskie kwalifikacje i umiejętności potencjalnych pracowników, złą sytuację finansową zakładów pracy i niedostateczną ilość miejsc pracy. Niekorzystna infrastruktura gospodarcza powoduje likwidację wielu zakładów pracy. Źródła utrzymania bezrobotnych Jako główne źródła utrzymania się osób bezrobotnych na terenie powiatów województwa mazowieckiego wskazywane są prace dorywcze i sezonowe sądzi tak 83,3% ogółu respondentów. Kolejnym źródłem są zasiłki socjalne (64,3%), nielegalne zatrudnienie (50,0%), pomoc rodziny, znajomych (47,6%), świadczenia emerytalno- rentowe członków rodziny (21,4%), sprzedaż runa leśnego oraz owoców i warzyw z własnego ogrodu (11,9%). Prace dorywcze i sezonowe szczególnie w rolnictwie i budownictwie na te wskazywali respondenci nie gwarantują w perspektywie stabilności i ciągłości zatrudnienia. Jednakże podejmowanie prac sezonowych pozwala osobom bezrobotnym na nawiązanie kontaktu z rynkiem (walor motywacyjny) oraz czasowe uzyskiwanie środków na osobiste utrzymanie. Najbardziej niepokojącym jest bardzo wysoki odsetek osób wskazujących zasiłki socjalne jako formę egzystencji. Wśród osób korzystających z pomocy społecznej niepokojący staje się rozwój postaw roszczeniowych, a także utrata nawyku stałej pracy. Programy prowadzone na rzecz osób bezrobotnych Programy realizowane na rzecz osób bezrobotnych, organizowane są przez administrację rządową, samorządową i organizacje pozarządowe. Najczęściej adresowane są 30