ADEKWATNOŚĆ I STABILNOŚĆ ŚWIADCZEŃ EMERYTALNYCH

EUROPEJSKI SEMESTR ZESTAWIENIE INFORMACJI TEMATYCZNYCH ADEKWATNOŚĆ I STABILNOŚĆ ŚWIADCZEŃ EMERYTALNYCH 1. WPROWADZENIE Emerytury, przeważnie wypłacane w ramach publicznych systemów repartycyjnych, stanowią główne źródło dochodu osób starszych w Europie. Emeryci pobierający emeryturę stanowią znaczną i zważywszy na starzenie się społeczeństwa coraz większą część populacji UE (około 124 mln osób, czyli jedna czwarta całkowitej liczby ludności 1 ). Wyzwanie, przed jakim stają europejskie systemy emerytalne, sprowadza się do dwóch kwestii: utrzymania stabilności finansowania i możliwości zapewnienia Europejczykom odpowiedniego poziomu dochodu emerytalnego. Podstawowym celem systemów emerytalnych jest ochrona osób starszych przed ubóstwem i zapewnienie im godnych warunków życia i niezależności ekonomicznej w okresie starzenia się. W tym celu niezbędna jest stabilność finansowania systemów emerytalnych. Emerytury wywierają istotny wpływ na budżety publiczne i podaż pracy, który należy uwzględnić w polityce emerytalnej. Zasada 15 Europejskiego filaru praw socjalnych stanowi, że pracownicy i osoby 1 2013 r., źródło: Komisja Europejska (DG ECFIN) i Komitet Polityki Gospodarczej (Grupa Robocza ds. Starzenia się Ludności). Sprawozdanie na temat starzenia się społeczeństwa z 2015 r.: prognozy gospodarcze i budżetowe dla państw członkowskich UE-28 na lata 2013 2060 (The 2015 Ageing Report: Economic and budgetary projections for the 28 EU Member States (2013 2060)). European Economy nr 3/2015. pracujące na własny rachunek przechodzące na emeryturę mają prawo do emerytury proporcjonalnej do ich składek oraz zapewniającej odpowiedni dochód. Zasada ta wyraźnie stanowi, że kobiety i mężczyźni mają równe szanse w odniesieniu do nabywania praw emerytalnych. Ustanowiono prawo do posiadania środków umożliwiających godne życie. Główne cele polityki emerytalnej są następujące: (i) zapewnienie odpowiedniego dochodu osobom w podeszłym wieku, przy jednoczesnym zagwarantowaniu (ii) stabilności finansowania i (iii) maksymalizacji zatrudnienia (tj. przez zachęty promujące stabilny przebieg kariery w ramach zatrudnienia formalnego i wydłużenie życia zawodowego kobiet i mężczyzn). W sekcji 2 opisano główne wyzwania polityczne, w sekcji 3 zidentyfikowano narzędzia umożliwiające sprostanie tym wyzwaniom, a w sekcji 4 przedstawiono politykę prowadzoną w państwach członkowskich. 2. WYZWANIA POLITYCZNE: PRZEGLĄD WYNIKÓW W PAŃSTWACH UE Intensyfikacja zjawiska starzenia się społeczeństwa, które ma postępować przez kolejne trzydzieści do pięćdziesięciu lat, znacznie utrudni osiągnięcie wspomnianych powyżej trzech celów. Zastąpienie dużych kohort ludności w wieku produkcyjnym małymi wskutek niskich współczynników płodności Strona 1

i wydłużającego się średniego trwania życia będzie wymagało dostosowania praktyk i systemów emerytalnych we wszystkich państwach członkowskich. W związku z tym, że kohorty osób z pierwszego pokolenia wyżu demograficznego osiągają obecnie wiek emerytalny, perspektywa wpływu na adekwatność i stabilność systemów emerytalnych nie jest już odległa. Obecnie liczba ludności w wieku 60+ rośnie o około dwa miliony rocznie, czyli niemal dwukrotnie szybciej niż pod koniec lat 90. XX wieku i na początku XXI wieku 2. Jednocześnie liczba osób w wieku najwyższej aktywności zawodowej (20 59 lat) corocznie będzie maleć w kolejnych dziesięcioleciach, w miarę jak osoby urodzone w wyżu demograficznym będą zastępowane przez znacznie mniej liczne kohorty. W dłuższej perspektywie oczekuje się, że średnie dalsze trwanie życia w przypadku osób w wieku 65 lat w UE 3 wydłuży się o około 4 lat z 17,9/21,2 roku (mężczyźni/kobiety) w 2015 r. do 22,4/25,6 roku w 2060 r. Szacunki dotyczące roku 2060 pochodzą ze sprawozdania na temat starzenia się społeczeństwa z 2015 r. 4, zob. wykres A1 w załączniku. 2.1. Wyzwanie związane z adekwatnością Adekwatność emerytur mierzy się na podstawie: 1) ich potencjału w zakresie zapobiegania ubóstwu; 2) stopnia, w jakim zastępują dochód z pracy; 3) okresu, przez jaki pobierana jest emerytura. 2 Ibid. 3 O ile nie wskazano inaczej, dane w niniejszym zestawieniu informacji dotyczą państw UE-28. 4 Zob. przypis 1. Wykres 1 Odsetek osób w wieku 65 lat i powyżej zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym, 2016 r. Źródło: Eurostat, EU-SILC. Data uzyskania danych: 31 października 2017 r., * w przypadku Irlandii dane za 2015 r. Uwagi: dane znormalizowane (UE-28=0), na czerwono (po prawej) powyżej średniej UE, na niebiesko (po lewej) poniżej średniej UE. Na wykresie 1 przedstawiono kluczowy element wyzwania, jakie dla państw członkowskich stanowi adekwatność świadczeń emerytalnych, porównując sytuację poszczególnych państw członkowskich ze średnią UE, jeżeli chodzi o odsetek osób w wieku 65+ zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym. Państwa, których wynik przekracza średnią UE, zaznaczono na czerwono po prawej stronie, przy czym największy wynik, tj. 30 punktów procentowych powyżej średniej UE, osiągnęła Bułgaria. W 2016 r. 14,7% osób w wieku 65 lat i powyżej było zagrożonych ubóstwem (tj. dochód poniżej 60% mediany dochodu w danym państwie) w porównaniu z 17,9% w przypadku osób w innym wieku. Różnice we wskaźnikach zagrożenia ubóstwem w poszczególnych państwach są znaczne i wahają się od 5,7% na Słowacji do 40,2% w Estonii (zob. wykres A3). W UE luka ubóstwa w przypadku osób w wieku 65 lat lub powyżej wyniosła średnio 16,5% w 2015 r. (zob. wykres A4), co oznacza, że mediana dochodu osób ubogich w podeszłym wieku była Strona 2

równa 83,5% odpowiedniej krajowej granicy ubóstwa. W całej UE większość emerytów w mniejszym stopniu odczuła wpływ kryzysu niż osoby z młodszych grup wiekowych i w dużej mierze utrzymała swój względny poziom życia w dobie kryzysu. Chociaż od początku kryzysu ryzyko ubóstwa wzrosło w przypadku osób poniżej 65. roku życia, z 16% w 2008 r. do 17,9% w 2016 r., w tym samym okresie wskaźnik ten zmniejszył się w przypadku osób powyżej 65. roku życia, z 17,8% w 2008 r. do 14,7% w 2016 r. zmiana ta nastąpiła zarówno w przypadku mężczyzn, jak i kobiet oraz zarówno w przypadku starszych, jak i młodszych emerytów. Ubóstwo w podeszłym wieku nadal stanowi jednak problem w niektórych państwach, szczególnie w przypadku kobiet. W wielu państwach dochód emerytalny, jaki w przyszłości będzie mogła uzyskać osoba o niskich zarobkach i krótkim stażu pracy, pozostanie na poziomie poniżej progu zagrożenia ubóstwem pomimo przepisów zapewniających minimalny dochód gwarantowany. W wielu państwach członkowskich kwota minimalnego dochodu gwarantowanego nie sięga nawet połowy progu zagrożenia ubóstwem. Niewiele jest państw, w których osoby starsze będą w stanie wyjść z ubóstwa wyłącznie dzięki minimalnemu dochodowi gwarantowanemu bez jakichkolwiek innych środków. Jeżeli chodzi o możliwość zastąpienia emeryturą dochodu z pracy osiąganego przed przejściem na emeryturę, dochód emerytalny netto możliwy do uzyskania w poszczególnych państwach członkowskich po przepracowaniu 40 lat przy średnich zarobkach do momentu osiągnięcia wieku emerytalnego waha się między 50% a 114% średnich zarobków 5 (w 2013 r.). Zasadniczo stopy zastąpienia są zazwyczaj wyższe w przypadku osób o niskich zarobkach i stosunkowo niższe w przypadku pracowników o wysokich zarobkach, co odzwierciedla redystrybucyjny charakter większości publicznych systemów emerytalnych. Chociaż emerytury stanowią główne źródło dochodu dla Europejczyków w starszym wieku, poziom życia osób w podeszłym wieku zależy jednak również od innych czynników, takich jak posiadanie mieszkania własnościowego i majątku, dostęp do innych świadczeń (takich jak dodatek mieszkaniowy czy dodatek na ogrzewanie) i usług oraz szanse na zatrudnienie. Należy również ocenić, czy dochód emerytalny, jaki uzyskują emeryci, w adekwatny sposób zaspakaja ich potrzeby ogólne i zwiększające się wraz z wiekiem potrzeby w zakresie opieki zdrowotnej, usług społecznych i opieki długoterminowej. Z czasem spędzonym na emeryturze wiąże się kwestia stabilności emerytury, tj. im dłuższy okres pobierania emerytury, tym większe wiążą się z nią koszty. Z szacunków wynika, że w 2016 r. w UE okres pobierania emerytury wynosi od 16,5 roku w Bułgarii i Rumunii do 24,5 roku we Francji (zob. wykres 3). 2.1.1. Gorzej zabezpieczone grupy obecnych emerytów W całej UE kobiety otrzymują mniejszą emeryturę niż mężczyźni, średnio o 36%. W 2016 r. w poszczególnych państwach członkowskich zróżnicowanie emerytur ze względu na płeć 6 wśród osób w wieku 65 79 lat (uwzględniając wyłącznie osoby otrzymujące dochód emerytalny) wahało się od zaledwie 1,8% w Estonii aż 5 Komisja Europejska [Dyrekcja Generalna ds. Zatrudnienia (DG EMPL)] i Komitet Ochrony Socjalnej. Sprawozdanie z 2015 r. na temat adekwatności świadczeń emerytalnych: adekwatność dochodów w starszym wieku w UE obecnie i w przyszłości. Tom I, Komisja Europejska. Luksemburg: Urząd Publikacji Unii Europejskiej. 6 Procentowa wartość, o jaką średnia emerytura kobiet jest niższa od średniej emerytury mężczyzn. Strona 3

do 48,7% na Cyprze (wykres A7). Ponadto w niektórych państwach członkowskich mniej kobiet ma dostęp do emerytury niż mężczyzn (Hiszpania). Zróżnicowanie to w głównej mierze wynika z różnic między kobietami i mężczyznami pod względem świadczeń emerytalnych obliczanych na podstawie dochodów uzyskiwanych w ramach zatrudnienia formalnego. Innymi słowy, zróżnicowanie to wynika z faktu, że kobiety zarabiają mniej, częściej pracują w niepełnym wymiarze czasu pracy i mają krótszy staż pracy niż mężczyźni 7. Organizacja systemu emerytalnego również ma jednak znaczenie. W perspektywie długoterminowej mniejsze zróżnicowanie emerytur ze względu na płeć może wynikać z bardziej wyrównanych szans na zatrudnienie dla kobiet i mężczyzn, nadal jednak istotne znaczenie dla ograniczenia tego zróżnicowania będą miały takie elementy systemu emerytalnego jak dodatki opiekuńcze i renty rodzinne. W niektórych państwach kobiety otrzymują dodatek emerytalny z tytułu opieki nad dziećmi. Dłuższe średnie dalsze trwanie życia w przypadku kobiet oznacza, że emerytury kobiet są w większym stopniu narażone na długoterminowe skutki niepełnej waloryzacji emerytur względem płac w większości państw członkowskich. Ponadto kobiety w większym stopniu są zagrożone ubóstwem w starszym wieku (16,8% w 2016 r.) niż mężczyźni (12,1%), gdyż częściej żyją dłużej niż ich partnerzy, zostają wdowami i ostatecznie tworzą jednoosobowe gospodarstwo domowe (wykres A3, zob. również wykresy A5 A6). Renty rodzinne mogą zapewnić skuteczną ochronę przed ryzykiem doświadczenia trudności ekonomicznych wskutek śmierci partnera. płciami pod względem posiadania mieszkania i narażenia na poważną deprywację mieszkaniową. Kobiety w wieku 65 lat i powyżej posiadają zazwyczaj znacznie mniej mieszkań i majątku niż mężczyźni. W przypadku mieszkań sytuacja znacznie się różni w całej UE. Ponad trzy czwarte ludności UE w wieku 65 lat i powyżej żyje w mieszkaniach zajmowanych przez właścicieli, a wskaźniki krajowe wahają się od nieco ponad połowy (Cypr, Holandia i Austria) do prawie 100% (Chorwacja, Litwa, Rumunia, Słowacja). W niektórych krajach (Bułgaria i Grecja) znaczna część osób starszych wydała jednak ponad 40% ekwiwalentnego dochodu do dyspozycji na mieszkania, co uznaje się za próg przeciążenia gospodarstw domowych wydatkami mieszkaniowymi. 2.1.2. Zastąpienie dochodu: przyszła adekwatność Chociaż niedawno przeprowadzone reformy publicznych systemów emerytalnych zazwyczaj poprawiały lub utrzymywały rolę emerytur w ochronie przed ubóstwem, rezultatem większości reform będą niższe stopy zastąpienia (emerytury względem wcześniejszych zarobków) w przyszłości. Oczekuje się, że teoretyczne stopy zastąpienia wyniosą od około 40,1% do około 92,5% w 2053 r. (załącznik, tabela 2). Osoby starsze są w lepszej sytuacji niż osoby w wieku produkcyjnym pod względem posiadania mieszkania i majątku. Wśród ludności w starszym wieku w wielu państwach członkowskich istnieją jednak znaczne różnice między 7 Aby uzyskać więcej informacji, zob. Europejski semestr zestawienie informacji tematycznych na temat udziału kobiet w rynku pracy. Strona 4

Wykres 2 Różnice w punktach procentowych między latami 2013 a 2053 w teoretycznych stopach zastąpienia brutto według rodzaju emerytury dla przeciętnego pracownika Źródło: Komisja, Komitet Ochrony Socjalnej. Sprawozdanie nt. adekwatności emerytur z 2015 r. Uwagi: źródło danych: państwa członkowskie i OECD. Dodatnia różnica oznacza wyższą teoretyczną stopę zastąpienia brutto w 2053 r. w porównaniu z 2013 r. Dane za 2013 r. dotyczące Grecji są niedostępne. Sortowane według całkowitej zmiany teoretycznej stopy zastąpienia brutto dla przeciętnego pracownika [40-letni staż pracy aż do osiągnięcia standardowego wieku emerytalnego]. Jeżeli występują różnice między płciami, przedstawione wyniki dotyczą mężczyzn. Na wykresie 2 przedstawiono prognozowaną zmianę stopy zastąpienia brutto między 2013 a 2053 rokiem w przypadku 40-letniego stażu pracy przy średnich zarobkach aż do osiągnięcia obowiązującego w danym kraju wieku emerytalnego 8. Na wykresie 2 przedstawiono również oczekiwaną zmianę w ramach poszczególnych filarów systemu emerytalnego. Ogólnie rzecz biorąc, nie istnieje wyraźna tendencja dla całej UE: 8 Jest to uzgodniona miara adekwatności świadczeń emerytalnych, określająca emeryturę jako odsetek dochodu z pracy w ostatnim roku przed przejściem na emeryturę dla pracownika z określonym stażem pracy. W tym konkretnym przypadku chodzi o nieprzerwany staż pracy przy średnich zarobkach od 25. roku życia do osiągnięcia standardowego wieku emerytalnego obowiązującego w danym kraju. oczekiwana zmiana teoretycznej stopy zastąpienia brutto między 2013 a 2053 r. waha się od -30 do +12 punktów procentowych w przypadku tego podstawowego scenariusza stażu pracy (jasnoniebieskie linie poziome). Co ważne, podział zmiany teoretycznej stopy zastąpienia brutto na jej składniki wskazuje jednak na ogólny spadek wysokości świadczeń emerytalnych z publicznych systemów emerytalnych (przedstawionych jako ciemnoniebieskie słupki). W przypadku przeciętnego pracownika przewiduje się, że stopy zastąpienia w ramach publicznych systemów repartycyjnych zmniejszą się o ponad pięć punktów procentowych w 16 państwach członkowskich i o ponad 15 punktów procentowych w sześciu państwach członkowskich. Przewiduje się, że różnica ta zostanie przynajmniej częściowo zrekompensowana wzrostem uprawnień z kapitałowych systemów emerytalnych w 16 państwach Strona 5

członkowskich. Uprawnienia emerytalne będą w coraz większym stopniu uzyskiwane z kapitałowych systemów emerytalnych, a adekwatność świadczeń emerytalnych będzie w większym stopniu uzależniona od rynków finansowych. Tendencje dotyczące przyszłej adekwatności świadczeń emerytalnych można również ocenić za pomocą wskaźników uzyskanych z prognoz wydatków. W przeciwieństwie do teoretycznych stóp zastąpienia współczynnik świadczeń 9 i średnia stopa zastąpienia brutto 10 odzwierciedlają ogólne wydatki na emerytury (tabela 2, kolumny 2 i 3). Ogólnie rzecz biorąc, prognozy dotyczące współczynnika świadczeń i średniej stopy zastąpienia brutto w latach 2013-2060 potwierdzają tendencję spadkową przyszłych stóp zastąpienia emerytur publicznych. 2.1.3. Długość okresu pobierania emerytur Emerytury muszą zapewniać emerytom wsparcie przez wystarczający czas. W kontekście rosnącej średniej oczekiwanej długości życia należy dostosować wysokość emerytur. Życie zawodowe zaczyna się później i trwa coraz dłużej. Ludzie również żyją co do zasady dłużej. Dlatego ważne jest mierzenie stosunku czasu życia spędzonego na pracy do czasu spędzonego na emeryturze (zob. wykres 3). Wykres 3 Różne okresy aktywności zawodowej w ciągu życia, 2013 r. 9 Współczynnik świadczeń to średnie świadczenie z publicznych lub publicznych i prywatnych systemów emerytalnych, odpowiednio, jako odsetek średniej płacy w całej gospodarce (płace i wynagrodzenia brutto w stosunku do pracowników) (Komisja, Komitet Polityki Gospodarczej). 10 Średnią stopę zastąpienia brutto oblicza się jako średnią wartość pierwszej emerytury będącą odsetkiem przeciętnej płacy w momencie przejścia na emeryturę. Dane liczbowe zostały dostarczone przez państwa członkowskie w ramach prognoz przygotowywanych przez Grupę Roboczą ds. Starzenia się Ludności w 2015 r. (Komisja, Komitet Polityki Gospodarczej). UK SE FI SK SI RO PT PL AT NL MT HU LU LT LV CY IT HR FR ES EL IE EE DE DK CZ BG BE EU przed rozpoczęciem aktywności zawodowej w toku aktywności zawodowej po odejściu na emeryturę 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 wiek Źródło: Eurostat i sprawozdanie na temat starzenia się społeczeństwa z 2015 r. Przeciętny czas spędzony na emeryturze wynosi od 16,5 do 24,5 roku. Co ważniejsze, stosunek lat życia spędzonych na emeryturze do lat życia spędzanych na pracy wynosi średnio około 50% w UE i waha się od 37% na Łotwie do 61% w Luksemburgu. 2.2. Wyzwanie w zakresie zatrudnienia Standardowym wskaźnikiem stosowanym w odniesieniu do wyzwania w zakresie zatrudnienia związanego z emeryturami jest wskaźnik zatrudnienia starszych pracowników w wieku 55 64 lat. Rosnący wskaźnik zatrudnienia w tym przedziale wiekowym ułatwiłby ludziom utrzymanie się do czasu osiągnięcia wieku emerytalnego. Przyczyniłby się również do osiągnięcia ogólnego celu dotyczącego poziomu zatrudnienia wynoszącego 75% dla osób w wieku 20 64 lat w ramach strategii Europa 2020. W związku z tym, że ustawowy wiek emerytalny rośnie, wyzwanie związane z adekwatnością w przypadku osób starszych dotyczy zwiększenia przez nich udziału w rynku pracy w celu przedłużenia kariery zawodowej do momentu, aż będą mogli przejść na pełną emeryturę. Strona 6

Wskaźniki zatrudnienia w przypadku starszych pracowników zależą od wielu czynników po stronie popytu i podaży oraz struktur ulg podatkowych. Nie tylko wskaźnik zatrudnienia pod koniec życia zawodowego wpływa jednak na równowagę między latami płacenia składek a latami emerytalnymi. Ważnymi czynnikami są również wiek rozpoczęcia życia zawodowego i stabilność zatrudnienia w trakcie jego trwania. Wskaźnikiem o większym znaczeniu jest średni czas trwania życia zawodowego. Na wykresie 4 wyzwanie w zakresie zatrudnienia związanego z emeryturami ilustruje stopień, w jakim wyniki państw członkowskich odbiegają od średniej UE dotyczącej czasu trwania życia zawodowego i wskaźnika zatrudnienia starszych pracowników. Kraje osiągające gorsze wyniki wymieniono po lewej stronie (poniżej średniej), a kraje osiągające lepsze wyniki (powyżej średniej) po prawej stronie linii pionowej oznaczającej średnią UE (UE=0). W 2016 r. wskaźnik zatrudnienia pracowników w wieku 55 64 lat wynosił od 36,3% w Grecji do 75,5% w Szwecji, przy średniej UE na poziomie 55,3% (zob. załącznik, tabela 3 i wykres A8). W czterech krajach zatrudnionych było mniej niż 40% starszych pracowników (Grecja, Chorwacja, Luksemburg i Słowenia). Wskaźnik zatrudnienia kobiet w wieku 55 64 lat wahał się od zaledwie 26,4% na Malcie do 73,5% w Szwecji, przy średniej UE na poziomie 48,9%. W dwóch krajach wskaźnik zatrudnienia kobiet w starszym wieku wynosił poniżej 30% (Grecja i Malta). Przeszkody w zatrudnieniu kobiet w starszym wieku występują w przypadku: systemów emerytalnych (np. niższy wiek emerytalny dla kobiet); równowagi między życiem zawodowym a prywatnym (np. niewystarczający dostęp do opieki nad dziećmi i opieki nad osobami starszymi); miejsc pracy i rynków pracy (np. brak podejścia zarządczego uwzględniającego wiek i płeć) 11. W 2016 r. różnica między płciami w długości życia zawodowego była nadal znaczna kobiety (33,1 roku) uczestniczyły na rynku pracy średnio o 4,9 roku krócej niż mężczyźni (38 lat) (załącznik, wykres A9). Pod średnią tą kryją się poważne różnice między państwami członkowskimi: na Malcie różnica wynosi 12,8 roku, we Włoszech 9,5 roku, a w Irlandii 7,7 roku. W 2015 r. średnie dalsze trwanie życia osób w wieku 65 lat wahało się od 16,0 lat w Bułgarii do 21,6 roku we Francji (zob. tabela 3). Wykres 4 Średni czas trwania życia zawodowego i wskaźnik zatrudnienia starszych pracowników (55 64) (2016 r.) Źródło: Eurostat. Uwaga: dane znormalizowane (EU-28=0); data uzyskania danych: 31 października 2017 r. W wyniku ostatnich reform systemu emerytalnego liczba godzin pracy i czas trwania kariery zawodowej zyskają 11 Aby uzyskać więcej informacji, zob. Europejski semestr zestawienie informacji tematycznych na temat udziału kobiet w rynku pracy. Strona 7

znacznie większe znaczenie w kwestii adekwatności świadczeń emerytalnych w przyszłości. Zmiany takie jak ściślejsze powiązania między składkami na podstawie dochodów z pracy z naliczaniem uprawnień emerytalnych, wzrost wieku emerytalnego i ograniczenie wcześniejszych emerytur zwiększają znaczenie dłuższego i mniej przerywanego życia zawodowego w pełnym wymiarze czasu pracy, gdy dąży się do stworzenia prawa do godnej emerytury. Wykres A10 przedstawia wpływ wcześniejszej o 5 lat przymusowej emerytury z powodu bezrobocia na przyszłe stopy zastąpienia netto (w latach 2053+) w porównaniu ze stopą zastąpienia osoby, która jest w stanie osiągnąć pełny wymagany staż pracy do momentu osiągnięcia standardowego wieku emerytalnego. Przewiduje się nawet większe spadki przyszłych stóp zastąpienia dla osób, które nie osiągnęły pełnego, 40-letniego stażu pracy z opłacaniem składek. Po karierze zawodowej trwającej zaledwie 30 lat 12 oczekuje się, że stopy zastąpienia netto zarówno osób o średnich, jak i niskich zarobkach zmniejszą się o ponad 10 punktów procentowych w porównaniu z osobami z pełnym stażem pracy w 23 państwach członkowskich oraz o ponad 20 punktów procentowych w sześciu państwach członkowskich. 2.3. Wyzwanie związane ze stabilnością Stabilność odnosi się do równowagi fiskalnej i finansowej między dochodami a zobowiązaniami (oraz wskaźnika pracowników/ płatników do emerytów/beneficjentów) w systemach emerytalnych. Aby publiczne systemy emerytalne były stabilne w dłuższej perspektywie, muszą być w stanie zamortyzować wpływ starzenia się społeczeństwa bez destabilizacji finansów publicznych. Koszty emerytalne stanowią dużą część wydatków publicznych (w 2013 r. 11,3% PKB w UE, ale wahają się od 6,9% w Holandii do 16,2% w Grecji tabela 3) oraz są główną pozycją w obecnym oraz średnio- i długoterminowym budżecie publicznym. Wykres 5 Prognozowana zmiana wydatków brutto na emerytury publiczne w pp PKB (lata 2013 2060) Mimo że w ostatnim dziesięcioleciu w wielu krajach znacznie wydłużył się czas trwania życia zawodowego, obecnie tylko kilka państw członkowskich osiąga próg 40 lat w przypadku mężczyzn, podczas gdy w przypadku kobiet taka sytuacja nie ma miejsca w żadnym kraju. Obecnie wiele osób jest w stanie osiągnąć jedynie staż pracy o 5 10 lat krótszy niż liczba lat potrzebnych do uzyskania pełnej emerytury. 12 Komisja Europejska (DG EMPL) i Komitet Ochrony Socjalnej, Sprawozdanie na temat adekwatności emerytur z 2015 r.: adekwatność dochodów w starszym wieku w UE obecnie i w przyszłości. Tom I, Komisja Europejska. Luksemburg: Urząd Publikacji Unii Europejskiej. Źródło: Komisja Europejska (DG ECFIN) i Komitet Polityki Gospodarczej (Grupa Robocza ds. Starzenia się Ludności). Sprawozdanie na temat starzenia się społeczeństwa z 2015 r.: prognozy gospodarcze i budżetowe dla państw członkowskich UE-28 (na lata 2013 2060). European Economy nr 3/2015. Obecnie przewiduje się, że wydatki publiczne na emerytury w UE wzrosną w latach 2013 2040 o 0,4 punktu Strona 8

procentowego do poziomu 11,7% PKB, a następnie ustabilizują się na poziomie około 11% PKB do 2060 r. Przewiduje się spadek o około 0,2 punktu procentowego w latach 2013 2060. Zakres przewidywanych zmian w wydatkach publicznych na emerytury różni się jednak znacznie w poszczególnych państwach członkowskich (zob. załącznik, wykres 5 i tabela 3). Chorwacja odnotuje największy spadek wskaźnika wydatków publicznych na emerytury (3,9 punktu procentowego PKB), podobnie jak Łotwa, Dania (oba kraje po 3,1 punktu procentowego) i Francja (2,8 punktu procentowego). We Włoszech, Grecji, Szwecji, Estonii, Hiszpanii, Portugalii i Polsce spadek wyniesie od 2 punktów procentowych do 0,7 punktu procentowego PKB. Głównymi przyczynami tego spadku są współczynnik objęcia emeryturami, wskaźnik zatrudnienia i współczynnik świadczeń. W Luksemburgu nastąpi natomiast największy wzrost wskaźnika wydatków publicznych na emerytury (4,1 punktu procentowego PKB), a na dalszych pozycjach uplasują się Słowenia (3,5 punktu procentowego), Belgia (3,3 punktu procentowego) i Malta (3,2 punktu procentowego). Niemcy i Słowacja odnotują wzrost od 2 do 3 punktów procentowych PKB, podczas gdy w Czechach, Irlandii, Holandii i Wielkiej Brytanii wzrost będzie umiarkowany (0,7 1,1 punktu procentowego). W Bułgarii, na Cyprze, na Litwie, na Węgrzech, w Austrii, Rumunii i Finlandii wskaźnik wydatków publicznych na emerytury pozostanie w dużej mierze stabilny (+/-0,5 punktu procentowego). W krajach o większym przewidywanym wzroście wydatków na emerytury konieczne będzie, aby przyszłe reformy emerytalne uwzględniały rosnące koszty. W krajach, w których przewiduje się, że wydatki publiczne na emerytury spadną pomimo znacznego starzenia się społeczeństwa, istnieć będzie ryzyko poważnych zwrotów politycznych w wyniku znacznie większego odsetka kobiet i mężczyzn kończących życie zawodowe z niewystarczającymi emeryturami i narażonych na ubóstwo w okresie starości. W związku z tym konieczne może być dokonanie korekt w zakresie adekwatności za pomocą innych środków, takich jak wydłużony czas trwania życia zawodowego i zachęty do korzystania z uzupełniających systemów emerytalnych. 3. OKREŚLENIE NARZĘDZI POLITYCZNYCH POZWALAJĄCYCH SPROSTAĆ TYM WYZWANIOM Wzorce dotyczące zatrudnienia oraz stabilność i adekwatność systemów emerytalnych są ze sobą ściśle powiązane. W starzejących się społeczeństwach utrzymywanie stabilnego połączenia między czasem trwania życia zawodowego i emerytury a nabywaniem uprawnień do adekwatnej emerytury będzie zazwyczaj wymagało dłuższego stażu pracy przed przejściem na emeryturę. Aby zachować ogólny dochód z emerytury na poziomach zastąpienia podobnych do poziomów, jakie można było uzyskać w latach 90. XX wieku i w pierwszej dekadzie XXI wieku, wiele osób będzie musiało gromadzić uzupełniające oszczędności emerytalne. W związku z tym, że ludzie żyją dłużej, a liczba ludności w wieku produkcyjnym się zmniejsza, wymagany wzrost wydatków może stać się niemożliwy do utrzymania. Adekwatność świadczeń emerytalnych nie zostanie zagwarantowana, chyba że ludzie będą pracować więcej i dłużej przed przejściem na emeryturę. Świadczenia emerytalne, do których ludzie są średnio uprawnieni dzięki odprowadzaniu składek przez jeden rok pracy, będzie zatem trzeba obniżyć. Uprawnienia będą musiały ściślej odzwierciedlać wysokość składek i trzeba będzie je obliczać metodami aktuarialnymi. Można to osiągnąć za pomocą reform emerytalnych przewidujących przejście na stosowanie średniej długości stażu pracy jako podstawy obliczania wysokości świadczeń. Strona 9

Systemy emerytalne mogą pomóc zoptymalizować podaż pracy w czasie trwania życia zawodowego, szczególnie w przypadku starszych pracowników, przez ustanowienie silnych zachęt do pracy w ramach przepisów dotyczących uprawnień i ograniczenie dostępu do wcześniejszych emerytur. Opóźnienie przejścia na emeryturę i okresu pobierania emerytur dzięki dłuższemu okresowi pracy, a co za tym idzie dłuższemu opłacaniu składek i gromadzeniu uprawnień, może znacznie przyczynić się do równoczesnej poprawy stabilności i adekwatności świadczeń emerytalnych. Skrócenie lub uniemożliwienie wydłużenia średniego czasu spędzanego na emeryturze umożliwia państwom członkowskim uwolnienie zasobów, które można wykorzystać do poprawy lub utrzymania obecnej adekwatności świadczeń emerytalnych lub przynajmniej ograniczenia zakresu, w jakim ulegną one zmniejszeniu. Zrównanie wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn jest ważnym elementem w likwidacji zróżnicowania emerytur ze względu na płeć. Powiązanie ustawowego wieku emerytalnego ze średnim trwaniem życia jest dobrym sposobem na pogodzenie stabilności i adekwatności systemów emerytalnych w kontekście starzenia się społeczeństwa. Świadomość, że dłuższe życie oznacza dłuższe życie zawodowe w celu sfinansowania systemu emerytalnego, zapewnia istotną zachętę do przesunięcia faktycznego wieku emerytalnego w miarę wydłużania się średniego dalszego trwania życia. W sprawozdaniu nt. adekwatności emerytur z 2015 r. ukazano, jak praca w starszym wieku może pomóc utrzymać, a nawet zwiększyć przyszły poziom stóp zastąpienia. Wykres A11 pokazuje, w jakim stopniu stopa zastąpienia netto zwiększyłaby się w przypadku osoby, która pracuje przez kolejne 2 lata po osiągnięciu krajowego wieku emerytalnego, w porównaniu z osobą, która przejdzie na emeryturę w tym wieku. W dziewięciu państwach członkowskich przewiduje się, że opóźnienie przejścia na emeryturę o 2 lata po przekroczeniu standardowego wieku emerytalnego spowoduje wzrost stóp zastąpienia netto o co najmniej 5 punktów procentowych dla osoby o średnich zarobkach. Wpływ na stopę zastąpienia osoby o niskich zarobkach (tj. uzyskującej dwie trzecie średnich zarobków) jest w większości podobny. W tych krajach dłuższe życie zawodowe stanowi skuteczny sposób na poprawę przyszłych emerytur. Z drugiej strony struktury zachęt finansowych nadal wydają się niewystarczające w innych państwach członkowskich, w których dłuższa praca zapewnia porównywalnie niski wzrost stóp zastąpienia. Silne mechanizmy zniechęcające do wcześniejszego przechodzenia na emeryturę będą w przyszłości ugruntowane w większości państw członkowskich, ponieważ przejście na emeryturę na 2 lata przed osiągnięciem wieku emerytalnego spowoduje znaczne obniżenie stóp zastąpienia. Są jednak kraje, w których będzie to miało znikomy wpływ na świadczenia emerytalne. Stawienie czoła wyzwaniom związanym ze starzeniem się społeczeństwa wymaga reform emerytalnych, które: (i) zapewniają lepszą równowagę między składkami a uprawnieniami; (ii) ograniczają wcześniejsze przechodzenie na emeryturę; (iii) podnoszą wiek emerytalny. Nie są one jednak wystarczające same w sobie. Sukces reform emerytalnych ograniczających wcześniejsze przechodzenie na emeryturę, podnoszących wiek emerytalny i ewentualnie łączących te elementy lub świadczenia z zyskami płynącymi ze średniego dalszego trwania życia, zależy od miejsca pracy i instrumentów rynku pracy wspierających dłuższy i nieprzerwany staż pracy zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Takie zachęty mogą wpływać na praktyki zarządzania wiekiem w pracy tylko do pewnego stopnia. Potrzebne są również specjalne polityki dotyczące starszych pracowników, zarówno po stronie popytu, jak i podaży na rynku pracy, przygotowywane w ścisłej współpracy z partnerami społecznymi. Strona 10

W państwach członkowskich nadal istnieje szereg specjalnych systemów emerytalnych dla niektórych sektorów lub kategorii. W niektórych przypadkach nieskładkowe preferencyjne zasady emerytalne są silnie subsydiowane skrośnie i muszą być dostosowane do ogólnego systemu emerytalnego, aby chronić jego stabilność i adekwatność. Aby możliwe było dłuższe życie zawodowe, starzejący się pracownicy muszą dbać o utrzymanie zdrowia i umiejętności zawodowych. Nawet w przypadku starszych pracowników należy zagwarantować dopasowanie umiejętności i mobilność. Elastyczność wymiaru czasu pracy jest szczególnie przydatna w umożliwieniu pracownikom przedłużania życia zawodowego i zachęcaniu ich do tego. Stopień autonomii w organizacji pracy, dostęp do rotacji stanowisk i możliwość dostosowania godzin pracy są ważnymi środkami służącymi poprawie równowagi między życiem zawodowym a prywatnym. Należy jednak skupić się nie tylko na ostatnim etapie życia zawodowego. Środki zmniejszające długotrwałe bezrobocie wśród osób młodych i zapewniające wczesną integrację na rynku pracy w oparciu o normalne warunki umowne, w tym objęcie ochroną socjalną, przyczynią się również do zmniejszenia ryzyka dla adekwatności świadczeń emerytalnych. Program wcześniejszej i lepszej integracji migrantów spoza UE na rynkach pracy i ze społeczeństwem jest również istotnym sposobem zmniejszenia ryzyka związanego z utrzymaniem dochodów w okresie starości. Polityka zmniejszania zróżnicowania sytuacji kobiet i mężczyzn pod względem wynagrodzenia, czasu pracy i długości stażu pracy jest również aktywnym sposobem zmniejszania różnicy między płciami pod względem uprawnień emerytalnych (zob. Europejski semestr zestawienie informacji tematycznych na temat udziału kobiet w rynku pracy). Celem polityki zatrudnienia i emerytur jest zapewnienie wszystkim dobrych perspektyw kariery zawodowej. Niestety, perspektywy te są nadal nierównomiernie rozłożone wśród ludności. W związku z tym, że adekwatne emerytury są coraz bardziej zależne od okresów składkowych, decydenci w dziedzinie ochrony socjalnej muszą również wziąć pod uwagę osoby, które z różnych powodów nie mogą pracować przez dłuższe lub rzadziej przerwane okresy. Konieczne będą specjalne środki w celu ochrony przed ubóstwem osób, które nie są w stanie sprostać wymogom w zakresie opłacania składek przez dłuższy czas. Środki takie obejmowałyby przepisy dotyczące minimalnych emerytur lub innych minimalnych dochodów dla osób starszych. Konieczna będzie również pewna forma kredytowania przymusowej nieobecności w pracy, aby zmniejszyć wpływ znacznych okresów choroby, bezrobocia, obowiązków opiekuńczych itp. na uprawnienia emerytalne. Ponadto konieczne może być zwrócenie większej uwagi i przeznaczenie większych zasobów na rolę polityki emerytalnej w ochronie przed ubóstwem w przyszłości. Ważne jest jednak zapewnienie, aby środki mające na celu zagwarantowanie odpowiednich emerytur osobom o słabych możliwościach zatrudnienia nie zachęcały osób, które mogłyby osiągnąć pełny staż pracy, do wczesnego opuszczenia rynku pracy. W przeszłości miało to często miejsce w przypadku niektórych systemów wczesnych emerytur, świadczeń z tytułu inwalidztwa i zasiłków dla bezrobotnych. Uzupełniające oszczędności emerytalne będą w wielu krajach konieczne, aby zapewnić odpowiednie stopy zastąpienia w przyszłości. Dodatkowe emerytury mogą przybrać formę emerytur zakładowych, tj. systemów emerytalnych organizowanych na poziomie przedsiębiorstwa lub sektora i dostępnych poprzez stosunek pracy, lub emerytur indywidualnych, tj. indywidualnych umów z dostawcą ubezpieczenia emerytalnego. Ich znaczenie różni się znacznie w poszczególnych państwach członkowskich. W kilku krajach (Dania, Holandia) emerytury publiczne zapewniają jedynie podstawową ochronę przed ubóstwem, a zastąpienie dochodów w okresie starości w dużej mierze opiera Strona 11

się na emeryturach zakładowych, podczas gdy w większości państw członkowskich rola dodatkowych emerytur pozostaje marginalna: tylko w kilku państwach członkowskich wskaźnik objęcia emeryturami zakładowymi wynosi powyżej 80% (Dania, Finlandia, Holandia i Szwecja) dzięki obowiązkowej lub quasiobowiązkowej rejestracji. W kilku krajach wskaźnik ten wynosi ponad 50% (Belgia i Niemcy), podczas gdy w innych (Irlandia i Wielka Brytania) jest on ograniczony, ale zwiększa się (>30%) 13. W większości krajów wskaźnik objęcia emeryturami zakładowymi jest jednak niski lub zerowy; emerytury indywidualne są stosunkowo szeroko rozpowszechnione tylko w niektórych krajach (>60% w Czechach; >30% w Niemczech i Szwecji) 14, podczas gdy w większości krajów rozpowszechnienie jest umiarkowane i fragmentaryczne, a w wielu krajach tak niskie, że nie ma znaczenia dla średniego zastąpienia dochodu. Obniżeniu publicznych świadczeń emerytalnych w wyniku niedawnych reform zasadniczo nie towarzyszą reformy zwiększające dodatkowe oszczędności poza krajami o tradycyjnie dużym udziale oszczędności. Przewidywaną rolę dochodów z kapitałowych systemów emerytalnych w całym pakiecie świadczeń emerytalnych w latach 2013 i 2053 przedstawiono na wykresach A12 i A13. Dodatkowe emerytury będą musiały odgrywać coraz większą rolę w utrzymaniu przyszłej adekwatności świadczeń emerytalnych, w szczególności gdy oczekuje się, że adekwatność emerytur publicznych ulegnie pogorszeniu. Polityki publiczne mogą wspierać udział emerytur zakładowych przez ustanowienie obowiązkowych emerytur zakładowych, automatyczne uczestnictwo w programie (tj. nałożenie na pracodawców obowiązku oferowania pracownikom emerytur 13 OECD (2015), Pensions at a Glance 2015. 14 Ibid. zakładowych, chociaż pracownicy mogą z nich zrezygnować) lub rokowania zbiorowe, w zależności od kontekstu krajowego. Podatki i inne zachęty finansowe (dotacje, składki wyrównujące) stanowią ważną część kombinacji polityki budżetowej i monetarnej mającej na celu rozwój emerytur zakładowych i indywidualnych. W każdym razie środki zastosowane w tym celu muszą być opłacalne, bezpieczne i przejrzyste. 4. ANALIZA OBECNEJ SYTUACJI W ZAKRESIE POLITYK Większość państw członkowskich otrzymała zalecenia dla poszczególnych krajów dotyczące emerytur w ramach procesu monitorowania finansowego prowadzonego przez Komisję w ramach europejskiego semestru. W 2011 r. sformułowano 16 takich zaleceń, 17 w 2012 r., 15 w 2013 r., 18 w 2014 r., 14 w 2015 r., 12 w 2016 r. i 10 w 2017 r. W zaleceniach dla poszczególnych krajów wzywa się państwa członkowskie do przeprowadzenia reform mających na celu modernizację systemów emerytalnych przez: podniesienie i dostosowanie wieku emerytalnego do rosnącego średniego dalszego trwania życia; ograniczenie możliwości wczesnego opuszczania rynku pracy; propagowanie uzupełniających oszczędności emerytalnych; wsparcie reform emerytalnych dzięki środkom umożliwiającym dłuższą pracę kobiet i mężczyzn. 24 państwa członkowskie podniosły lub są w trakcie podnoszenia wieku emerytalnego, między innymi przez powiązanie wieku emerytalnego ze średnim dalszym trwaniem życia. Tabela 4 w załączniku zawiera przegląd zmian wieku emerytalnego w wyniku reform. Chociaż tendencja do wcześniejszego przechodzenia na emeryturę we wszystkich państwach członkowskich uległa odwróceniu w ciągu ostatniej dekady, przedwczesne opuszczanie rynku pracy nadal stanowi poważny problem w kilku krajach. Strona 12

Największą przeszkodę w osiąganiu dłuższego życia zawodowego stanowią rynki pracy. Żadne państwo członkowskie nie ma dobrze funkcjonującego rynku pracy dla osób w wieku 55 lat i powyżej. Dłuższe życie zawodowe jest obecnie w przeważającej mierze osiągane w wyniku obecności osób kontynuujących pracę dla tego samego pracodawcy. Jeśli jednak ludzie w wieku 55 lat i starsi stracą pracę, szanse na znalezienie innej są tak niewielkie, że perspektywa dłuższego życia zawodowego dzięki ponownemu zatrudnieniu jest wyraźnie niska. Z wyjątkiem pięciu krajów szczególnie dotkniętych kryzysem gospodarczym, wskaźnik zatrudnienia starszych pracowników stale rósł w ciągu ostatniego dziesięciolecia z powodu tendencji demograficznych i skutków reform. W większości państw członkowskich, które podniosły wiek emerytalny, powiązały go ze średnim dalszym trwaniem życia i znacznie ograniczyły dostęp do wcześniejszych emerytur, nadal istnieje możliwość dalszych i bardziej kompleksowych środków wspierających te reformy dzięki zmianom w polityce zatrudnienia i praktykach w miejscu pracy. Reformy takie umożliwiłyby ludziom kontynuowanie zatrudnienia przy jednoczesnym wzroście wieku emerytalnego. W przypadku niezastosowania tych środków wzrasta ryzyko, że wzrosną presje na zasiłki dla bezrobotnych, świadczenia chorobowe i świadczenia z pomocy społecznej, ponieważ ludzie nie będą w stanie pracować do wyższego wieku emerytalnego. Dzięki reformom już obowiązującym lub planowanym w większości państw członkowskich znacznie poprawiono średnioterminową i długoterminową stabilność wydatków publicznych na emerytury. W kilku krajach UE pozostaje ona jednak problemem. Niektóre kraje mogą również zmagać się z problemami związanymi ze stabilnością w perspektywie krótkoterminowej i średnioterminowej. Sześć państw członkowskich (Belgia, Niemcy, Luksemburg, Malta, Słowenia i Słowacja) wciąż zmaga się z dużym wzrostem wydatków publicznych na emerytury (zob. wykres 4). Istnieje również potrzeba sprawdzenia, w jaki sposób spadek wydatków publicznych na emerytury w innych państwach członkowskich (w Chorwacji, Danii, Francji, we Włoszech, na Łotwie) wpłynąłby na adekwatność ogólnej ochrony dochodów osób starszych. W przypadku państw członkowskich, w których zmniejszają się koszty emerytur publicznych, oczekuje się, że rozszerzenie udziału emerytur indywidualnych pokryje znaczną część możliwych luk w zakresie adekwatności. Rozwój opłacalnych nośników dla uzupełniających oszczędności emerytalnych pozostaje jednak problemem w kilku z tych państw. Data: 31.10.2017 Strona 13

5. BIBLIOGRAFIA I PRZYDATNE ŹRÓDŁA Komisja Europejska (DG EMPL) i Komitet Ochrony Socjalnej, 2015. Sprawozdanie z 2015 r. na temat adekwatności świadczeń emerytalnych: adekwatność dochodów w starszym wieku w UE obecnie i w przyszłości. Tom I, Komisja Europejska. Luksemburg: Urząd Publikacji Unii Europejskiej. Komisja Europejska (DG EMPL) i Komitet Ochrony Socjalnej, 2015. Sprawozdanie z 2015 r. na temat adekwatności świadczeń emerytalnych: adekwatność dochodów w starszym wieku w UE obecnie i w przyszłości. Profile państw, Tom II, Komisja Europejska. Luksemburg: Urząd Publikacji Unii Europejskiej. Komisja Europejska (DG EMPL) i Komitet Ochrony Socjalnej, 2012. Adekwatność emerytur w Unii Europejskiej na lata 2010 2050, Komisja Europejska. Luksemburg: Urząd Publikacji Unii Europejskiej. Komisja Europejska [Dyrekcja Generalna ds. Gospodarczych i Finansowych (DG ECFIN)] i Komitet Polityki Gospodarczej (Grupa Robocza ds. Starzenia się Ludności), Sprawozdanie na temat starzenia się społeczeństwa z 2015 r.: prognozy gospodarcze i budżetowe dla państw członkowskich UE-28 na lata 2013 2060. European Economy nr 3/2015. Komisja Europejska [Dyrekcja Generalna ds. Sprawiedliwości i Konsumentów (DG JUST)], 2013. Zróżnicowanie emerytur ze względu na płeć w UE (The Gender Gap in Pensions in the EU). Luksemburg: Urząd Publikacji Unii Europejskiej. Europejski semestr zestawienie informacji tematycznych na temat udziału kobiet w rynku pracy. Europa 2020 Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, COM(2010) 2020 final. Strona internetowa strategii Europa 2020 : https://ec.europa.eu/info/businesseconomy-euro/economic-and-fiscal-policy-coordination/eu-economic-governancemonitoring-prevention-correction/european-semester/framework/europe-2020- strategy_pl Biała Księga Komisji Europejskiej Plan na rzecz adekwatnych, bezpiecznych i stabilnych emerytur, COM(2012) 55 final z dnia 16 lutego 2012 r. Komisja Europejska, COM(2013) 83, Inwestycje społeczne na rzecz wzrostu i spójności, w tym wdrażanie Europejskiego Funduszu Społecznego na lata 2014 2020, luty 2013 r. Komisja Europejska, COM(2017) 250 final, Komunikat Ustanowienie Europejskiego filaru praw socjalnych. OECD (2015), Pensions at a Glance 2015: OECD and G20 indicators, OECD Publishing, Paryż. Strona 14

ZAŁĄCZNIK. WSKAŹNIKI I DANE STATYSTYCZNE Tabela 1 Obecna adekwatność (2016 r.) Osoby (w w ieku 65+) zagrożone ubóstw em lub w ykluczeniem społecznym (w skaźnik AROPE) (% populacji) (1) Ogółe m Męż czyź ni Udział osób (w w ieku 65+) zagrożonych ubóstw em lub w ykluczeniem społecznym w populacji zagrożonej ubóstw em lub w ykluczeniem społecznym ogółem (% całkow itego w skaźnika Kobiety Ogółem Mężczyź ni Kobiety Osoby (w w ieku 75+) zagrożone ubóstw em lub w ykluczeniem społecznym (w skaźnik AROPE) (% populacji) (3) Ogółe m Mężc zyźni Kobiety Wskaźnik zagrożenia ubóstw em osób starszych (% populacji w w ieku 65+) (4) Ogółe m Mężc zyźni Kobiety Wskaźnik pogłębionej depryw acji materialnej osób starszych (% populacji w w ieku 65+) (5) Ogółe m Męż czyź ni Kobiety Wskaźnik dochodu (w odniesieniu do mediany) (65+) (6) Ogółe m Mężc zyźni Kobiety Ogółe m Średnia stopa zastąpienia (7) Mężc zyźni Nierów ność rozkładu dochodów S80/S20 (8) Kobiety <65 >65 UE-28 18,3 15,1 20,7 14,8 11,4 17,7 19,9 15,5 22,9 14,7 12,1 16,8 5,8 4,7 6,7 0.93* 0.97* 0.91* 0.57* 0.59* 0.55* 5,4 4,1 Euro-19 17,4 14,9 19,4 14,7 11,9 17,2 18,3 14,6 21,0 14,3 12,2 16,0 5,2 4,3 5,8 0.95* 0.98* 0.92* 0.58* 0.59* 0.55* 5,4 4,2 BE 16,4 16,0 16,8 14,6 13,4 15,5 16,9 16,9 16,9 15,4 15,2 15,5 2,1 1,9 2,2 0,76 0,77 0,76 0,48 0,51 0,47 4,0 3,2 BG 45,9 36,5 52,3 23,2 16,1 29,4 53,1 40,5 60,4 24,3 15,9 30,1 37,5 30,6 42,2 0,80 0,87 0,73 0,45 0,50 0,42 9,1 4,3 CZ 10,1 5,1 13,7 13,8 6,7 19,3 12,1 3,7 17,3 8,1 3,6 11,4 3,0 2,4 3,4 0,79 0,80 0,78 0,50 0,51 0,57 3,7 2,4 DK 9,2 8,1 10,2 10,5 8,9 12,3 15,4 12,1 17,8 8,5 7,1 9,6 0,7 0,9 0,6 0,75 0,76 0,75 0,47 0,43 0,49 4,2 3,2 DE 18,3 15,6 20,8 18,6 16,4 20,4 16,5 12,2 20,6 17,6 14,9 20,1 2,7 2,3 3,1 0,84 0,86 0,84 0,46 0,46 0,48 4,7 4,1 EE 41,4 27,4 48,6 31,8 17,2 42,2 49,2 27,7 57,9 40,2 26,1 47,4 5,4 4,9 5,6 0,60 0,65 0,56 0,45 0,39 0,51 5,7 3,5 IE 16.5* 15.4* 17.4* 8.3* 7.6* 9.1* 16.7* 14.3* 18.5* 14.2* 13.1* 15.2* 3,1 3,3 2,9 0.87* 0.9* 0.87* 0.38* 0.41* 0.43* 4.6* 4.2* EL 22,0 19,0 24,4 13,0 10,6 15,2 22,3 17,4 26,0 12,4 10,6 13,8 15,2 13,2 16,8 1,07 1,11 1,03 0,63 0,68 0,55 7,4 3,9 ES 14,4 13,8 14,9 9,4 8,0 10,8 15,4 15,0 15,7 13,0 12,7 13,2 2,5 1,9 2,9 1,01 1,05 0,98 0,66 0,69 0,51 7,3 4,3 FR 10,0 8,2 11,4 10,3 8,0 12,2 10,8 8,5 12,3 8,2 6,7 9,4 2,9 2,4 3,2 1,02 1,05 1,00 0,68 0,68 0,67 4,3 4,4 HR 32,8 28,0 36,0 22,1 16,1 27,5 36,9 30,5 40,5 26,5 21,9 29,5 14,5 13,3 15,3 0,84 0,88 0,80 0,39 0,42 0,42 5,0 4,6 IT 23,9 20,6 26,4 17,6 13,9 20,9 25,9 20,9 29,1 16,1 13,6 18,0 11,1 9,9 12,0 0.99* 1.02* 0.97* 0.66* 0.66* 0.57* 6,6 4,8 CY 22,9 19,5 25,8 11,5 10,1 12,8 29,9 21,8 36,3 19,5 15,8 22,8 5,4 5,4 5,5 0,79 0,86 0,77 0,44 0,53 0,38 4,9 4,8 LV 43,1 33,5 47,8 29,6 18,2 37,9 49,1 37,1 53,7 38,1 28,4 42,9 14,9 11,6 16,5 0,63 0,67 0,61 0,42 0,40 0,43 6,2 4,6 LT 37,4 26,2 43,1 23,4 12,7 31,7 38,7 25,5 44,1 27,7 16,7 33,2 17,3 13,7 19,0 0,71 0,77 0,67 0,45 0,47 0,44 7,7 4,4 LU 9,1 6,9 11,0 6,1 3,7 6,7 7,7 5,9 9,2 9,0 6,8 10,8 0,2 0,2 0,3 1.08* 1.12* 1.04* 0.8* 0.77* 0.79* 4,9 4,6 HU 15,1 11,8 17,0 9,8 6,1 13,1 13,0 9,4 15,0 6,8 5,9 7,3 10,2 7,5 11,8 1,01 1,05 0,98 0,67 0,71 0,66 4,5 3,1 MT 26,1 24,6 27,5 23,5 20,9 25,6 24,6 20,4 27,7 24,2 22,8 25,4 3,5 3,5 3,5 0,72 0,75 0,69 0,54 0,55 0,46 4,3 3,3 NL 10,0 9,7 10,2 10,5 9,9 11,1 12,1 12,1 12,0 9,0 8,5 9,3 1,2 1,4 1,1 0,82 0,85 0,82 0,50 0,56 0,48 4,1 3,0 AT 13,7 10,2 16,4 13,7 9,6 17,3 15,6 12,4 17,7 13,2 10,0 15,7 1,2 0,6 1,6 0,97 1,01 0,93 0,62 0,69 0,58 4,2 3,7 PL 16,1 11,7 19,0 11,8 7,0 16,2 15,2 9,9 17,8 12,8 9,1 15,2 5,9 4,3 6,9 0,97 1,04 0,92 0,62 0,72 0,61 5,0 3,5 PT 21,8 18,9 24,0 18,0 14,2 21,1 25,2 21,9 27,3 18,3 16,0 19,9 6,7 4,9 8,0 0,91 0,97 0,88 0,64 0,68 0,60 6,0 5,4 RO 34,0 27,0 38,7 15,2 10,2 19,6 39,9 28,2 46,5 19,1 12,2 23,7 22,5 18,9 25,0 0,97 1,10 0,89 0,66 0,68 0,57 8,0 4,4 SI 19,9 12,9 25,0 18,6 11,2 24,6 22,8 12,1 29,1 17,6 10,8 22,5 5,8 4,1 6,9 0,89 0,96 0,84 0,47 0,50 0,45 3,5 3,6 SK 12,3 10,3 13,5 9,7 6,5 12,7 14,9 9,1 18,0 5,7 4,3 6,5 8,0 7,0 8,6 0,91 0,94 0,90 0,62 0,60 0,67 3,9 2,4 FI 13,6 9,0 17,3 16,7 9,8 23,5 20,0 13,1 24,3 12,3 8,1 15,5 1,7 1,4 1,9 0,83 0,89 0,79 0,53 0,51 0,51 3,7 3,1 SE 17,0 11,3 21,9 18,5 12,0 24,0 24,7 14,9 31,7 16,8 11,1 21,7 0,3 0,3 0,3 0,77 0,84 0,71 0,57 0,59 0,54 4,3 3,8 UK 18,0 15,1 20,4 14,8 12,2 17,2 22,1 19,2 24,3 17,1 14,4 19,4 1,2 1,0 1,3 0,89 0,91 0,86 0,53 0,58 0,51 5,3 4,5 Źródło: Eurostat. Uwagi: data uzyskania danych: 31 października 2017 r. (4) Punkt odcięcia: 60% mediany ekwiwalentnego dochodu po transferach socjalnych; (6) Osoby w wieku 65 lat i powyżej w porównaniu z osobami w wieku poniżej 65 lat; (7) Współczynnik dochodów z emerytur osób w wieku 65 74 lat i dochodów z pracy osób w wieku 50 59 lat. * dane za 2015 r. Strona 15

Tabela 2 Przyszła adekwatność: wskaźniki prognostyczne Teoretyczna stopa zastąpienia netto, scenariusz podwyższonego standardowego wieku emerytalnego (staż pracy od 25. roku życia do standardowego wieku emerytalnego), przy średnich zarobkach (1) Mężczyźni Kobiety 2013 2053 Standard owy wiek Zmiana w pp emerytal (2013 2053) ny (w 2053) 2013 2053 Standar dowy wiek Zmiana w pp emerytal (2013 2053) ny (w 2053) Współczynnik świadczeń (emerytury publiczne), % (2) 2013 2060 Zmiana w pp (2013 2060) Stopa zastąpienia brutto w momencie przejścia na emeryturę (emerytury publiczne), % (3) 2013 2060 Zmiana w pp (2013 2060) EU-28 : : : : : : : : 44,0 34,9-9,1 42,5 35,9-6,5 BE 78,6 74,7 65,0-3,9 78,6 74,7 65,0-3,9 42,5 41,8-0,7 39,5 38,8-0,7 BG 55,3 83,3 65,0 28,0 51,1 75,7 63,0 24,6 34,2 27,5-6,7 29,5 31,9 2,4 CZ 52,2 61,4 68,3 9,2 48,9 61,4 68,3 12,5 42,8 39,5-3,3 32,2 33,7 1,5 DK 68,4 81,7 72,0 13,3 68,4 81,7 72,0 13,3 42,5 35,1-7,4 39,7 32,8-6,9 DE 57,6 74,4 67,0 16,8 57,6 74,4 67,0 16,8 44,6 37,3-7,4 42,5 35,5-7,0 EE 49,2 55,9 65,0 6,7 61,0 55,9 65,0-5,1 30,4 18,8-11,6 40,1 25,2-14,9 IE 83,1 71,4 68,0-11,7 83,1 71,4 68,0-11,7 27,9 26,1-1,8 31,2 28,7-2,4 EL : 47,0 62,0 : : 47,0 62,0 : 65,6 51,7-14,0 : 22,3 : ES 96,2 86,8 65,0-9,4 96,2 86,8 65,0-9,4 59,7 39,8-19,9 79,0 48,6-30,4 FR 80,2 69,0 67,0-11,2 80,2 69,0 67,0-11,2 51,3 38,9-12,4 50,6 39,2-11,4 HR 55,5 43,5 67,0-12,0 49,6 43,5 67,0-6,1 30,8 17,6-13,2 27,9 16,5-11,4 IT 83,9 89,3 70,3 5,4 75,7 89,3 70,3 13,6 58,8 50,7-8,1 59,9 51,8-8,0 CY 58,0 75,0 68,5 17,0 58,0 75,0 68,5 17,0 64,4 43,5-20,9 : 49,2 : LV 61,1 51,2 65,0-9,9 61,1 51,2 65,0-9,9 27,7 13,2-14,5 33,4 18,1-15,3 LT 49,9 71,3 65,0 21,4 47,3 71,3 65,0 24,0 35,1 33,0-2,1 : 34,8 : LU 93,5 83,7 60,0-9,8 93,5 83,7 60,0-9,8 51,3 53,4 2,1 : 64,6 : HU 80,6 81,9 65,0 1,3 80,6 81,9 65,0 1,3 40,8 31,9-8,9 33,0 29,1-3,9 MT 79,0 73,8 65,0-5,2 79,0 73,8 65,0-5,2 48,3 44,1-4,2 : 45,6 : NL 114,0 92,5 67,0-21,5 114,0 92,5 67,0-21,5 35,9 34,2-1,7 29,8 28,3-1,4 AT 85,1 86,1 65,0 1,0 77,1 86,1 65,0 9,0 41,2 37,0-4,1 51,0 44,7-6,3 PL 75,5 43,4 67,0-32,1 66,6 43,4 67,0-23,2 47,9 29,4-18,5 53,0 28,7-24,4 PT 92,3 84,2 68,4-8,1 92,3 84,2 68,4-8,1 61,8 41,7-20,0 57,5 30,7-26,7 RO 71,3 41,1 65,0-30,2 59,5 39,1 63,0-20,4 37,0 23,4-13,6 35,6 33,7-1,9 SI 55,4 60,9 60,0 5,5 55,9 63,6 60,0 7,7 33,8 30,2-3,6 36,1 34,1-2,1 SK 59,6 69,6 66,0 10,0 58,8 69,6 66,0 10,8 45,7 33,3-12,4 51,7 49,4-2,4 FI 69,5 59,1 65,0-10,4 69,5 59,1 65,0-10,4 52,1 43,8-8,3 46,0 44,1-0,6 SE 69,3 55,3 65,0-14,0 69,3 55,3 65,0-14,0 42,1 26,3-15,8 35,6 29,0-6,7 UK 83,4 80,4 68,0-3,0 71,4 80,4 68,0 9,0 36,4 33,9-2,5 : : : Uwagi i źródło: (1) Współczynnik emerytury otrzymywanej przez hipotetycznego pracownika (pracującego od 25. roku życia i przechodzącego na emeryturę po osiągnięciu standardowego wieku emerytalnego) jako odsetek indywidualnych zarobków w momencie przejścia na emeryturę. Teoretyczną stopę zastąpienia netto oblicza się jako wartość netto podatku dochodowego i składek płaconych przez pracowników. Źródło: Komisja Europejska (DG EMPL) i Komitet Ochrony Socjalnej. Sprawozdanie z 2015 r. na temat adekwatności świadczeń emerytalnych: adekwatność dochodów w starszym wieku w UE obecnie i w przyszłości. Tom I, Komisja Europejska. Luksemburg: Urząd Publikacji Unii Europejskiej. Uwaga: Dane dotyczące Belgii pochodzą z końca 2014 r. Reform przyjętych po tej dacie nie odzwierciedlono w danych. (2) Średnie świadczenie z publicznych systemów emerytalnych (publicznych i prywatnych systemów emerytalnych w przypadku Bułgarii, Danii, Niemiec, Estonii, Hiszpanii, Łotwy, Litwy, Luksemburga, Węgier, Holandii, Polski, Portugalii, Rumunii, Słowenii, Słowacji i Szwecji) jako odsetek średniej płacy w całej gospodarce (płace i wynagrodzenia brutto w stosunku do pracowników). Źródło: Komisja Europejska (DG ECFIN) i Komitet Polityki Gospodarczej (Grupa Robocza ds. Starzenia się Ludności). Sprawozdanie na temat starzenia się społeczeństwa z 2015 r.: prognozy gospodarcze i budżetowe dla państw członkowskich UE-28 (na lata 2013 2060). European Economy nr 3/2015. (3) Stopę zastąpienia brutto w momencie przejścia na emeryturę oblicza się jako średnią wartość pierwszej emerytury będącą odsetkiem przeciętnej płacy w gospodarce w momencie przejścia na emeryturę. Źródło: Komisja Europejska (DG ECFIN) i Komitet Polityki Gospodarczej (Grupa Robocza ds. Starzenia się Ludności). Sprawozdanie na temat starzenia się społeczeństwa z 2015 r.: prognozy gospodarcze i budżetowe dla państw członkowskich UE-28 (na lata 2013 2060). European Economy nr 3/2015. : dane niedostępne Strona 16

Tabela 3 Zatrudnienie i stabilność Średni wiek, w którym ludzie po raz pierwszy otrzymali emeryturę (w latach), 2012 (1) Średnie dalsze trwanie życia osób w wieku 65 lat, 2015 (2) Wskaźnik zatrudnienia starszych pracowników (w wieku 55 64), 2016 (3) Czas trwania życia zawodowego, 2016 (4) Wydatki publiczne na emerytury brutto, % PKB (5) Ogółem Mężc zyźni Kobiety Ogółem Mężc zyźni Kobiety Ogółem Mężc zyźni Kobiety Ogółem Mężc zyźni Kobiety 2013 2060 Zmiana w pp EU-28 59,1 59,4 58,8 19,7 17,9 21,2 55,3 62,0 48,9 35,6 38,0 33,1 11,3 11,2-0,2 Euro-19 59.6* 59.6* 59.6* 20,3 18,5 21,9 55,3 61,6 49,4 35,4 37,8 32,8 12,3 12,3 0,0 BE 60,8 60,9 60,6 20,0 18,2 21,5 45,4 50,7 40,2 32,6 34,7 30,4 11,8 15,1 3,3 BG 57,5 58,1 57,0 16,0 14,0 17,6 54,5 58,3 51,0 31,7 33,1 30,2 9,9 9,4-0,4 CZ 58,9 60,8 57,7 17,8 15,9 19,4 58,5 68,2 49,3 35,6 38,6 32,4 9,0 9,7 0,7 DK 62,0 62,2 61,7 19,4 18,0 20,7 67,8 71,9 63,6 40,3 41,8 38,6 10,3 7,2-3,1 DE 61,1 61,2 61,0 19,5 17,9 21,0 68,6 73,7 63,5 38,1 40,1 36,0 10,0 12,7 2,7 EE 59,5 60,7 58,7 18,6 15,5 20,7 65,2 63,7 66,5 37,8 38,7 36,9 7,6 6,3-1,3 IE 60,9 60,9 60,8 19,8 18,4 21,0 57,2 65,7 48,9 35,4 39,2 31,5 7,4 8,4 1,1 EL 57,8 58,0 57,5 19,9 18,5 21,3 36,3 46,2 27,2 32,5 35,7 29,1 16,2 14,3-1,9 ES 61,8 61,7 61,9 21,1 19,0 23,0 49,1 55,7 42,8 35,0 37,2 32,7 11,8 11,0-0,8 FR 58,9 58,6 59,3 21,6 19,4 23,5 49,8 51,6 48,2 35,0 36,7 33,2 14,9 12,1-2,8 HR 57,7 60,1 56,0 17,1 15,2 18,7 38,1 45,1 31,6 32,1 33,9 30,2 10,8 6,9-3,9 IT 58,0 57,8 58,4 20,6 18,9 22,2 50,3 61,7 39,7 31,2 35,8 26,3 15,7 13,8-1,9 CY 61,5 61,2 61,9 19,6 18,4 20,8 52,2 61,0 43,7 35,9 38,7 33,0 9,5 9,3-0,1 LV 59,5 60,5 58,9 17,0 14,2 18,9 61,4 61,3 61,4 35,6 35,5 35,6 7,7 4,6-3,1 LT 59,5 60,6 58,9 17,1 14,1 19,2 64,6 66,8 62,8 35,6 35,3 35,9 7,2 7,5 0,3 LU 58,9 58,7 59,3 20,5 18,9 21,8 39,6 46,4 32,4 32,9 35,2 30,5 9,4 13,4 4,1 HU 58,5 59,8 57,5 16,6 14,5 18,2 49,8 59,7 41,5 33,2 35,8 30,5 11,5 11,4-0,1 MT 59,1 59,1 58,8 20,3 18,7 21,6 44,1 61,8 26,4 33,6 40,1 27,3 9,6 12,8 3,2 NL 62,7 62,7 62,7 19,8 18,4 21,1 63,5 72,8 54,2 40,0 42,5 37,3 6,9 7,8 0,9 AT 58,5 59,3 57,8 19,8 18,1 21,3 49,2 57,6 41,1 37,1 39,1 34,9 13,9 14,4 0,5 PL 57,0 58,5 56,1 18,2 15,7 20,1 46,2 55,7 37,6 32,9 35,5 30,2 11,3 10,7-0,7 PT 59,9 59,6 60,3 20,0 18,0 21,7 52,1 58,5 46,3 37,1 38,7 35,4 13,8 13,1-0,7 RO 56,9 58,0 56,0 16,4 14,5 18,0 42,8 53,0 33,6 32,4 35,6 29,0 8,2 8,1-0,1 SI 56,6 58,3 55,2 19,7 17,6 21,4 38,5 43,6 33,4 34,2 35,2 33,0 11,8 15,3 3,5 SK 57,4 59,8 56,1 17,2 15,0 18,8 49,0 55,1 43,5 33,8 36,2 31,4 8,1 10,2 2,1 FI 61,4 61,4 61,5 20,2 18,3 21,9 61,4 59,8 63,0 37,7 38,3 37,0 12,9 12,9 0,1 SE 63,6 63,6 63,6 20,2 18,9 21,5 75,5 77,5 73,5 41,3 42,2 40,3 8,9 7,5-1,4 UK 58,3 58,0 58,6 19,8 18,6 20,8 63,4 69,6 57,4 38,8 41,3 36,2 7,7 8,4 0,7 Źródło: (1) (3) (4) Eurostat; (2) Eurostat (Europop); (5) Źródło: Komisja Europejska (DG ECFIN) i Komitet Polityki Gospodarczej (Grupa Robocza ds. Starzenia się Ludności). Sprawozdanie na temat starzenia się społeczeństwa z 2015 r.: prognozy gospodarcze i budżetowe dla państw członkowskich UE-28 (na lata 2013 2060). European Economy nr 3/2015. Uwagi: * Euro-18 (3) Zatrudnienie (główne cechy i wskaźniki) średnie roczne. Wskaźnik zatrudnienia starszych pracowników oblicza się, dzieląc liczbę osób zatrudnionych w wieku 55 64 lat przez całą populację tej samej grupy wiekowej. Wskaźnik oparty jest na badaniu aktywności ekonomicznej ludności w UE. Badanie obejmuje całą ludność mieszkającą w prywatnych gospodarstwach domowych i nie obejmuje osób w zbiorowych gospodarstwach domowych, takich jak pensjonaty, domy studenckie i szpitale. Populacja zatrudnionych składa się z osób, które w tygodniu referencyjnym wykonywały jakąkolwiek pracę za wynagrodzeniem lub dla osiągnięcia zysku przez co najmniej 1 godzinę bądź nie pracowały, ale miały pracę, w której były czasowo nieobecne. : niedostępne Strona 17

Tabela 4 Zmiany wieku emerytalnego w wyniku reform, różne lata (1 stycznia roku referencyjnego) Państwo członkowskie 2017 2020 Po 2020 Mężczyźni Kobiety Mężczyźni Kobiety Mężczyźni Kobiety BE 65 65 67 (w 2030) BG 64 61 64 lata 3 mce 61 lat 6 mcy 65 (w 2037) +LE ( 1 ) CZ 63 58 lat 4 mce- 62 lata 4 mce ( 2 ) 63 lata 8 mcy 60 lat 2 mce 63 lata 8 mcy ( 2 ) 65 (przed 2038) DK 65 66 67 (w 2022)+LE DE 63 lata 4 mce 65 lat 6 mcy ( 3 ) 63 lata 10 mcy 65 lat 9 mcy ( 3 ) 65 67 ( 3 ) (w 2029) EE 63 63 lata 9 mcy 65 (w 2026) IE 66 66 68 (w 2028) EL 62 67 ( 3 ) 62 67 ( 3 ) +LE ES 65 65 lat 4 mce ( 3 ) 65 65 lat 10 mcy ( 3 ) 65 67 ( 3 ) (w 2027) FR 62 65 lat 4 mce ( 3 ) 62 66 lat 2 mce ( 3 ) 62 67 ( 3 ) (w 2022) HR 60 65 ( 3 ) 60 61 lat 6 mcy ( 3 ) 60 65 ( 3 ) 60 62 lata 6 mcy ( 3 ) 60 67 ( 3 ) (w 2038) IT 66 lat 7 mcy 65 lat 7 mcy 66 lat 7 mcy ( 4 ) +LE 67 (w 2021)+LE CY 65 65 +LE LV 62 lata 9 mcy 63 lata 9 mcy 65 (w 2025) LT 63 lata 4 mce 61 lat 8 mcy 64 63 65 (w 2026) LU 65 65 65 HU 63 lata 5 mcy 64 lata 5 mcy 65 (w 2022) MT 62 63 65 (w 2027) NL 65 lat 9 mcy 66 lat i 8 mcy 67 (w 2021)+LE AT 65 60 65 60 65 (w 2033) PL 66 lat 1 mc 61 lat 1 mc 65 60 65 60 PT 65 66 lat 3 mce ( 3 ) +LE +LE RO 65 60 lat 6 mcy 65 61 65 63 (w 2030) SI 60 65 ( 3 ) 60 65 ( 3 ) 60 65 ( 3 ) SK 62 lata 76 dni 59 62 lata 76 dni ( 2 ) +LE +LE FI 63 68 ( 5 ) 63 lata 9 mcy 68 lat 9 mcy ( 5 ) 65 70 ( 5 ) (w 2027)+LE SE 61 67 ( 5 ) 61 67 ( 5 ) 61 67 ( 5 ) UK 65 63 lata 5 mcy 66 68 (w 2046)+LE Źródło: informacje dostarczone przez państwa członkowskie Uwagi: wiek, w którym można uzyskać pełną emeryturę bez obniżek w ramach ogólnego systemu emerytalnego. ( 1 ) +LE: dostosowane do wzrostu średniego dalszego trwania życia. ( 2 ) W zależności od liczby wychowywanych dzieci. ( 3 ) W zależności od okresu składkowego. ( 4 ) W zależności od sektora zatrudnienia. ( 5 ) Elastyczny wiek emerytalny powiązany z poziomem świadczeń. Strona 18

Wykres A1: Średnie dalsze trwanie życia osób w wieku 65 lat w latach 2015 i 2060 Źródło: Eurostat (Europop). Szacunki dotyczące roku 2060 pochodzą ze sprawozdania na temat starzenia się społeczeństwa z 2015 r. Uwaga: data uzyskania danych za 2015 r.: 31 października 2017 r. Wykres A2: Wskaźnik dochodu (w odniesieniu do mediany) (65+), ogółem i ze względu na płeć, 2016 r. Źródło: Eurostat, EU-SILC. Uwaga: data uzyskania danych: 31 października 2017 r. * dane za 2015 r. Wykres A3: Wskaźnik zagrożenia ubóstwem (ludność w wieku 65+) ze względu na płeć, 2016 r. Źródło: Eurostat, EU-SILC; Rok dochodowy 2014. Uwagi: data uzyskania danych: 31 października 2017 r. Punkt odcięcia: 60% mediany ekwiwalentnego dochodu po transferach socjalnych; * dane za 2015 r. Strona 19

Wykres A4: Wskaźnik głębokości ubóstwa (w odniesieniu do mediany) (według grupy wiekowej) oraz wskaźnik zagrożenia ubóstwem dla ludności w wieku 65+, 2016 r. Źródło: Eurostat. Uwagi: wskaźnik głębokości ubóstwa na poziomie 60 procent krajowej mediany ekwiwalentnego dochodu do dyspozycji. Sortowane według luki ubóstwa dla osób w wieku 65 lat i starszych. Data uzyskania danych: 31 października 2017 r., * dane za 2015 r. Wykres A5: Pogłębiona deprywacja materialna (ludność w wieku 65 lat lub powyżej) ze względu na płeć, 2016 r. Źródło: Eurostat, EU-SILC. Uwaga: data uzyskania danych: 31 października 2017 r. * dane za 2015 r. Wykres A6: Wskaźnik zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym (wskaźnik AROPE) (65 lat lub więcej) ze względu na płeć, 2016 r. Źródło: Eurostat, EU-SILC; Rok dochodowy 2015. Uwaga: data uzyskania danych: 31 października 2017 r. * dane za 2015 r. Strona 20

Wykres A7: Zróżnicowanie emerytur ze względu na płeć (%), emeryci w wieku 65 lat i powyżej oraz w wieku 65 79 lat, 2016 r. Źródło: Eurostat. Uwaga: * dane za 2015 r. Wykres A8: Wskaźnik zatrudnienia starszych pracowników (55 64 lat), 2016 r. Źródło: Eurostat, badanie aktywności ekonomicznej ludności. Uwaga: data uzyskania danych: 31 października 2017 r. Wykres A9: Czas trwania życia zawodowego, 2016 r. Źródło: Eurostat, badanie aktywności ekonomicznej ludności. Uwaga: data uzyskania danych: 31 października 2017 r. Strona 21

Wykres A10: Wyrażona w punktach procentowych różnica w przewidywanych (2053 r.) teoretycznych stopach zastąpienia netto, porównująca wcześniejsze emerytury spowodowane bezrobociem z pełnym stażem pracy, osoby o średnich, jak i niskich zarobkach Źródło: sprawozdanie nt. adekwatności emerytur z 2015 r. Uwagi: źródło danych: państwa członkowskie i OECD. Uwaga: dodatnia różnica oznacza wyższą teoretyczną stopę zastąpienia w odniesieniu do pracownika, który staje się bezrobotny. Sortowane według średniego profilu płac. Jeżeli występują różnice między płciami, przedstawione wyniki dotyczą kobiet. Wykres A11: Wyrażona w punktach procentowych różnica w przewidywanych (2053 r.) teoretycznych stopach zastąpienia netto w odniesieniu do pracy krótszej/dłuższej o 2 lata w porównaniu do pełnego stażu pracy, osoby o średnich, jak i niskich zarobkach Źródło: sprawozdanie nt. adekwatności emerytur z 2015 r. Uwagi: źródło danych: państwa członkowskie i OECD. Dodatnia różnica oznacza wyższą teoretyczną stopę zastąpienia w porównaniu ze stażem pracy od 25. roku życia do standardowego wieku emerytalnego. Sortowane według przejścia na emeryturę w wieku o dwa lata starszym niż standardowy wiek emerytalny (osoba o średnich zarobkach). Teoretyczne stopy zastąpienia w odniesieniu do przejścia na emeryturę dwa lata przed osiągnieciem standardowego wieku emerytalnego nie zostały przedstawione w przypadku Belgii, Bułgarii, Irlandii, Luksemburga, Węgier, Holandii, Rumunii i Wielkiej Brytanii z powodu zakazu ubiegania się o publiczne emerytury w wieku o 2 lata młodszym niż standardowy wiek emerytalny. Jeżeli występują różnice między płciami, przedstawione wyniki dotyczą kobiet. Strona 22

Wykres A12: Udział różnych systemów emerytalnych w teoretycznych stopach zastąpienia brutto dla osoby o średnich zarobkach, 2013 r. Źródło: sprawozdanie nt. adekwatności emerytur z 2015 r. Źródło danych: państwa członkowskie. Podstawowy scenariusz odniesienia, wariant II (40 lat do standardowego wieku emerytalnego). Oparte tylko na systemach uwzględnionych w obliczeniach teoretycznej stopy zastąpienia. Dane dotyczące Grecji są niedostępne. Jeżeli występują różnice między płciami, przedstawione wyniki dotyczą mężczyzn. Wykres A13: Udział różnych systemów emerytalnych w teoretycznych stopach zastąpienia brutto dla osób o średnich zarobkach, 2053 r. Źródło: sprawozdanie nt. adekwatności emerytur z 2015 r. Źródło danych: państwa członkowskie i OECD. (Podstawowy scenariusz odniesienia II). Jeżeli występują różnice między płciami, przedstawione wyniki dotyczą mężczyzn. Strona 23