Wpływ stresu na funkcjonowanie organizmu człowieka mgr Iwona Sobczak Wojewódzki Ośrodek Medycyny Pracy w Łodzi Stres podstawowe pojęcia i definicje Jakżesz ja się uspokoję - pełne strachu oczy moje, pełne grozy myśli moje, pełne trwogi serce moje, pełne drżenia piersi moje - Jakżesz ja się uspokoję... [Wyspiański] Nie ma chyba terminu psychologicznego, który zadomowiłby się w życiu codziennym bardziej niż stres. Tempo naszych czasów sprawia, że stres dotyka każdego. Pośpiech, ciężka praca, kłopoty rodzinne, przestępczość, hałas, konflikty z osobami z otoczenia, wypadki i katastrofy wszystko to sprawia, że często określamy siebie i innych jako zestresowanych lub narzekamy, że żyjemy w ciągłym stresie. Dziś niewielu ma świadomość, że termin pierwotnie używany był przez fizyków i odnosił się do napięć, nacisków wywierających wpływ na dany układ. W latach dwudziestych pojęcie stresu po raz pierwszy zastosowane zostało w naukach medycznych przez Hansa Selye go (Tylka, 2000) jako nieswoiste 1 skutki oddziaływania na ustrój wszystkich czynników (np. dojrzewania, starzenia się, chorób, używek, leków). Od czasów Selye go powstało wiele koncepcji stresu. Niektórzy, podobnie jak Salye widzieli stres jako reakcje na stawiane wymagania lub zmiany w środowisku. Inni (np. Lasarus i Cohen) uważali, że stres to bodziec wywołujący napięcie oraz silne emocje i koncentrowali się na tworzeniu list i klasyfikacji stresorów. Ze względu na to, że te same wydarzenia mogą w innym stopniu wpływać na różne osoby stworzono trzeci model stresu, zwany interakcyjnym. Twórcy tego modelu uwzględniali nie tylko bodziec i reakcję organizmu, ale podkreślali znaczenie właściwości i procesów psychicznych jednostki, która podlega oddziaływaniom danego stresora. Np. utrata pracy dla jednych będzie życiową tragedią, dla innych wyzwaniem. Chociaż pojęcia stres używamy na ogół w negatywnym znaczeniu, należy pamiętać, że stres jest tym, co pobudza, mobilizuje do działania, skłania do aktywności. Tylko zbyt duże i zbyt długotrwałe natężenie stresu jest dla nas szkodliwe (Makowska, Merecz, 1998; Hartley, 2005). Niektórzy mówią o dwóch rodzajach stresu pozytywnym, czyli tzw. eustresie i negatywnym distresie. To ten drugi jest przyczyną chorób psychosomatycznych, takich jak: choroby układu krążenia, choroba nadciśnieniowa, astma, choroby skórne etc. Schorzenia te są wynikiem fizjologicznych reakcji naszego organizmu na zdarzenia stresowe. Psychofizjologiczne zagadnienie stresu Reakcja stresowa to ciąg zmian w naszym organizmie wywołany określonym bodźcem. Chcąc im się przyjrzeć musimy zacząć od zdarzenia wywołującego. Wyobraźmy sobie, że jest to kłótnia z współpracownikiem. Sytuacja ta jest odbierana przez nasze zmysły (słyszymy uniesiony głos naszego antagonisty, docierają do nas nieprzyjemne słowa, spostrzegamy jego wrogie miny). Bodźce te, drogami czuciowymi przesyłane są do mózgu, gdzie dokonuje się interpretacja poznawcza tego, co się wydarza ( on mnie obraża ) oraz nadanie zdarzeniu ko- 1 Nieswoistość oznacza taki sam wzór reakcji niezależnie od rodzaju bodźca. Zgodnie z tym bez względu na to czy spotkamy się z zagrożeniem społecznym (np. nieprzyjemna rozmowa z szefem) czy fizycznym (niechciane spotkanie z niedźwiedziem w parku narodowym) pojawią się u nas podobne reakcje organizmu (np. wzrost akcji serca, przyspieszony oddech). 1
lorytu emocjonalnego ( on mnie wkurza, jest na mnie wściekły, nienawidzę go ). Tego typu obróbka danych może doprowadzić do odmiennych wniosków. Możemy uznać zaistniałą sytuację jako niegroźną, neutralną ( rano on ma zawsze zły humor, on się ze mną tylko droczy, nie dbam o jego zdanie ). Wtedy reakcja stresowa nie będzie miała miejsca. Jednak, gdy nasz mózg uzna to, co się dzieje za zagrażające automatycznie, niezależnie od naszej woli uruchomi cały ciąg reakcji, w których uczestniczyć będą: układ nerwowy i hormonalny. Warto zauważyć, że nim w naszym organizmie zajdą zmiany wywołane stresem (szybsze bicie serca, zblednięcie lub zaczerwienienie itd.) na ogół najpierw dokonujemy oceny poznawczej danego bodźca. Są jednak czynniki, które pobudzają do zmiany układ nerwowy i hormonalny bez analizy poznawczej, jak np. kofeina, leki, hałas (Tylka, 2000). 2
Biologiczne podłoże reakcji stresowej 3
Zanim omówimy, co dzieje się z układem nerwowym i hormonalnym pod wpływem stresu warto przyjrzeć się bliżej ich strukturom i funkcjonowaniu. Części mózgu, które będą nas interesować najbardziej to: kora nowa oraz układ limbiczny. To właśnie kora nowa dokonuje interpretacji poznawczej napływających bodźców, a oprócz tego pełni szereg innych funkcji, jak np. planowanie, pamięć, wyobraźnia. Układ limbiczny, w skład którego wchodzą: podwzgórze, hipokamp, przegroda, zakręt obręczy, ciało migdałowate i przysadka mózgowa, odpowiedzialny jest za emocjonalną ocenę danej sytuacji (Tylka, 2000). Jak już wspomniano wcześniej reakcja stresowa jest automatyczna i mimowolna (choć na ogół następuje po wstępnej ocenie poznawczej!). Za te zmiany w naszym organizmie, które pozostają poza naszą kontrolą (jak: zmiany procesów trawiennych, wydzielanie śliny czy bicie serca) odpowiada autonomiczny układ nerwowy. Autonomiczny układ nerwowy składa się z dwóch antagonistycznych (ale uzupełniających się) części - z układu parasympatycznego i sympatycznego. Gdy nic niebezpiecznego się nie dzieje, gdy jesteśmy rozluźnieni, zrelaksowani, gdy odpoczywamy, spożywamy posiłek prym wiedzie układa parasympatyczny. Wzmaga on funkcje trawienne jelit i żołądka oraz wydzielanie śliny, zwalnia rytm serca, zwęża źrenice itd. (tzw. reakcje trofotropowe) Jednak, gdy w środowisku dzieje się coś ważnego włącza się układ sympatyczny, który działa odwrotnie do parasympatycznego: hamuje wydzielanie śliny (stąd często w trudnych sytuacjach zasycha nam w gardle!), przyspiesza rytm serca, rozszerza źrenice, wydziela adrenalinę, spowalnia funkcje trawienne jelit i żołądka reakcje ergotropowe (Zimbardo, 1999). Stwierdzono, że w sytuacji stresowej działają 3 tzw. osie: nerwowa, neurohormonalna i wewnątrzwydzielnicza. Osią, która działa błyskawicznie (po tym jak sytuacja zostanie uznana za zagrażającą) jest oś nerwowa. Autonomiczny układ nerwowy powoduje bardzo szybkie, ale krótkotrwałe reakcje, takie jak: rozszerzenie źrenic, przyspieszenie akcji serca, pocenie się, zmniejszenie wydzielania śliny. Zgodnie z tym, co już wiemy o autonomicznym układzie nerwowym jest to działanie głównie układu sympatycznego, ale czasem aktywny jest również układ parasympatyczny. Bardziej długotrwałe zmiany w organizmie powoduje oś neurohormonalna, która przy udziale adrenaliny i noradrenaliny zwiększa napięcie mięśni, powoduje wzrost ciśnienia, powiększa pojemność minutową serca. Dzięki tej osi wzrasta też ilość trójglicerydów i hormonów we krwi. Zmiany te służą zmobilizowaniu organizmu do reakcji walki lub ucieczki. Niestety, reakcje, które pomocne są w sytuacji zagrożenia fizycznego w codziennych sytuacjach społecznych nie są przydatne gdy sytuację stresową stanowi kłótnia ze współpracownikiem lub utrata praca ani walka, ani ucieczka nie są dobrym rozwiązaniem. Działanie osi neurohormonalnej w dużym stopniu odpowiada za powstawanie chorób psychosomatycznych. Gdy sytuacja zagrożenie trwa nadal, do akcji wkracza trzecia oś wewnątrzwydzielnicza, w której ogromną rolę odgrywają hormony: adrenokortykalne, somatropowe i tarczycowe. Biorą one udział w powstawaniu tzw. Ogólnego Zespołu Adaptacyjnego opisanego przez Selye go (Selye, 1960, 1977, za: Makowska, Merecz, 1998). Na Ogólny Zespół Adaptacyjny składają się 3 stadia: 1. Reakcja alarmowa w reakcji na sytuację stresową organizm mobilizuje zasoby (przy udziale hormonów) niezbędne do poradzenia sobie. Wzrasta odporność organizmu. 2. Stadium odporności jest to faza pozornej adaptacji. Organizm podtrzymuje reakcje obronne i przystosowawcze. 3. Stadium wyczerpania gdy organizm zbyt długo pozostaje w sytuacji stresowej zasoby energii się kończą, równowaga ulega rozstrojeniu. 4
Osobowość a stres Gdy mówimy o stresie i reakcji na niego, nie sposób pozostać jedynie w obszarze fizjologii. Równie ważna jest sfera psychiki. Nie wszyscy są równie podatni na stres. Jedni rozsypują się już w obliczu drobnych trudności, inni są w stanie wytrzymać bardzo wiele. Niektórzy wykazują większą skłonność do zapadania na choroby psychosomatyczne. Naukowcy wyróżnili pewne typy osobowości, które wiążą się z większym ryzykiem zachorowań (Makowska, Merecz, 1998; Hartley, 2005) Typ A (opisany przez Friedmana i Rosenmana): 1. wysoka potrzeba osiągnięć 2. skłonność do dominacji 3. agresywność charakterystyczne dla osób reprezentujących Wzór Zachowania A są także: wybuchowy sposób mówienia, ciągły pośpiech, duża potrzeba osiągnięć, napięcie mięśni twarzy, nadmierne poczucie odpowiedzialności, nastawienie rywalizacyjne, łatwość irytowania się i reagowania złością; badania wykazują związek tego wzoru osobowości z chorobami układu sercowonaczyniowego (miażdżyca, zawał serca, nadciśnienie); nie każda osoba reprezentująca Typ A jest podatna na choroby psychosomatyczne decydujące są pewne komponenty tego wzoru zachowania duże znaczenie w powstawaniu nadciśnienia tętniczego ma jedna ze składowych Wzoru Zachowania A wrogość; w odróżnieniu od Typu A, mówi się o tzw. Typie B, który charakteryzuje się przeciwstawnymi cechami do typu A (spokojem, umiejętnością relaksowania się, umiarkowanymi ambicjami) Typ D (Hartley, 2005) częste przeżywanie negatywnych uczuć (zamartwianie się, pesymistyczny sposób myślenia, łatwość irytowania się) nieumiejętność lub niechęć dzielenia się z innymi swoimi przeżyciami, trudności w wyrażaniu emocji (problemy w kontaktach z innymi, niekorzystanie ze wsparcia społecznego) u osób reprezentujących Typ D występuje zwiększone ryzyko niedokrwiennych chorób serca oraz nadciśnienia Stres w pracy Ponieważ praca stanowi jeden z najważniejszych obszarów naszego życia, duża część stresorów ma swoje źródło w życiu zawodowym. Jest to z jednej strony problem indywidualny każdego z nas - z drugiej problem o wymiarze społecznym i ekonomicznym. Jednostki, które podlegają ciągłemu stresowi w miejscu pracy ponoszą tzw. koszty psychologiczne (choroby psychosomatyczne, drażliwość, konflikty z rodziną, przemęczenie, wypalenie zawodowe, nałogi). Należy pamiętać, że stres, którym podlegają pracownicy naraża firmę/instytucję na poważne straty. Pojawiają się koszty urlopów zdrowotnych, odszkodowań (stres zwiększa prawdopodobieństwo wypadku). Osoby chore, przemęczone, depresyjne i zestresowane pracują gorzej, częściej opuszczają dni robocze, a nawet w ogóle rezygnują z pracy przez co pojawia się konieczność szkolenia nowej kadry. Warto o tym pamiętać. Dbając o pracownika polepsza się funkcjonowanie przedsiębiorstwa. (Hartley, 2005) Uważa się, że najbardziej stresujące zawody to: górnik, policjant i robotnik budowlany. Na tej liście znajdują się też: dziennikarz, stomatolog, pracownik reklamy, polityk, aktor i strażnik więzienny. Jednak każda praca wiąże się ze stresem. W ocenie, z jak dużym pozio- 5
mem stresu wiąże się stanowisko, które zajmujemy lub na które przyjmujemy pracowników pomocna będzie tabela, która prezentuje najbardziej stresogenne cechy pracy. Zgodnie z tym predyspozycje pracownika powinny odpowiadać wymaganiom stanowiska pracy. Lista cech pracy będących potencjalnymi stresorami Nazwa grupy cech Nazwa cechy 1. Cechy związane z treścią pracy, zadaniem wykonywanym na stanowisku 6 1. wymagana długotrwała czujność 2. powtarzane proste czynności, monotonia 3. zadanie trudne umysłowo 4. wysiłek fizyczny 5. praca fragmentaryczna 6. bez znajomości efektu finalnego 7. precyzyjna, bez błędów 8. co chwilę coś nowego 9. równoległe wykonywanie czynności 10. zaskakiwanie zadaniem 2. cechy wynikające z organizacji pracy 11. narzucone tempo pracy 12. sztywne godziny pracy 13. pośpiech 14. presja czasu 15. zrywy w pracy 16. widoczność stanowiska, wystawienie na obserwację przełożonych 17. reżim dotyczący przerw w pracy 18. wieloznaczność (niejasność*) roli 19. konflikt roli** 3. społeczne cechy pracy wynikające z konieczności interakcji z ludźmi 4. psychologiczne cechy pracy wynikające z ich relacji do potrzeb i preferencji pracowników 5. cechy pracy wywołujące zakłócenia w relacji praca dom 20. konieczność rywalizacji 21. izolacja społeczna 22. konieczna kooperacja, kompromisy 23. udzielanie pomocy 24. możliwości kłótni z osobami z zewnątrz 25. niski prestiż społeczny 26. wyzwanie, ambicja 27. odpowiedzialność za ludzi 28. odpowiedzialność materialna 29. ryzyko materialne 30. ryzyko zdrowotne i psychiczne 31. brak kontroli nad pracą 32. dylematy moralne 33. dyspozycyjność 34. nieobecność w domu 35. system zatrudnienia 36. zabieranie pracy do domu 6. fizyczne warunki pracy 37. utrudniające, przez co wymagają dodatkowej mobilizacji organizmu (temperatura, oświetlenie, hałas, niewygodna pozycja itp.) 38. wywołujące nieprzyjemne odczucia (odór, brud, kontakt z przedmiotami wywołującymi wstręt itp.)
* niejasność roli gdy niedostatecznie zakreślone zostały nasze prawa i obowiązki, gdy nie wiemy, ile czasu mamy poświęcić danej czynności i w jakim stopniu jesteśmy odpowiedzialni za efekt końcowy; ** konflikt roli to sytuacja, w której trudno pogodzić wymagania dwóch lub więcej ról społecznych jakie pełnimy, np. rola żony i rola bussines-women; konflikt wartości występuje, gdy sytuacja zmusza nas do zrobienia czegoś wbrew naszym przekonaniom (np. przykazania a praca w niedzielę) Jakie działania pomogą przezwyciężyć stres? Od stanu zdrowia i poczucia komfortu pracownika zależy wydajność jego pracy. Dlatego w wielu firmach wprowadza się zmiany techniczno organizacyjne mające na celu zapewnienie dobrych warunków każdemu z pracujących (Iskra-Golec, Costa i in., 1998): otworzenie możliwości poszerzenia kwalifikacji i awansu zawodowego, zorganizowanie szkoleń na temat stresu i radzenia sobie z nim, zapewnienie transportu do pracy, zapewnienie odpowiednich posiłków w pracy (nie tylko możliwość zjedzenia ciepłego, pełnowartościowego posiłku, ale także zapewnienie odpowiedniego, przyjemnego miejsca), zadbanie o warunki mieszkaniowe pracowników, umożliwienie oficjalnej drzemki w pracy (np. przy pracy zmianowej), podjęcie przez zakład pracy działań mających na celu integrację grona pracowników, umożliwienie im odpoczynku, utrzymania kondycji etc. (wycieczki, zajęcia sportowe, ogniska, grille, zabawy), zapewnienie profilaktyki medycznej (badania lekarskie przed przyjęciem do pracy oraz badania okresowe i kontrolne), otoczenie pracowników opieką psychologiczną istnieją pracownie psychologiczne (np. Wojewódzki Ośrodek Medycyny Pracy Centrum Profilaktyczno-Lecznicze), które wykonują badania profilaktyczne. Zatrudnieni w nich psycholodzy zajmują się zagadnieniem stresu w zakładach pracy, prowadzą szkolenia zarówno dla kadry, jak i pracowników. Bibliografia 1. Costa, G., Iskra-Golec, I. i in. (1998). Stres pracy zmianowej: przyczyny, skutki, strategie przeciwdziałania. Kraków: Universitas. 2. Hartley, M. (2005). Stres w pracy. Kielce: Jedność. 3. Tylka, J. (2000). Psychosomatyka. Warszawa: Wyd. Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. 4. Makowska, Z., Merecz, D. (1998) Jak zwiększyć swój potencjał, by lepiej radzić sobie ze stresem? podręcznik dla edukatorów. Łódź: Instytut Medycyny Pracy im. Nofera. 5. Zimbardo, Ph. (1999) Psychologia i życie. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN. 7