POCZUCIE KOHERENCJI A WSPARCIE SPOŁECZNE OKAZYWANE MATKOM HOSPITALIZOWANYCH DZIECI

Nowiny Lekarskie 2011, 80, 2, 84 90 KRYSTYNA KUROWSKA, DANUTA ŻUREK POCZUCIE KOHERENCJI A WSPARCIE SPOŁECZNE OKAZYWANE MATKOM HOSPITALIZOWANYCH DZIECI SENSE OF COHERENCE AND SOCIAL SUPPORT IN MOTHERS OF HOSPITALIZED CHILDREN Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej CM w Bydgoszczy UMK Toruń Kierownik Zakładu: dr n med. Mirosława Felsmann Streszczenie Wstęp. Poczucie koherencji (SOC) jest konstruktem wyjaśniającym związek wsparcia ze zdrowiem. Hospitalizacja dziecka jest wielkim stresem dla jego matki. Wsparcie oraz silne poczucie koherencji (SOC) pozwalają matce poradzić sobie z problemem choroby i hospitalizacji. Celem badań było określenie poziomu SOC oraz poziomu otrzymywanego wsparcia społecznego u matek dzieci hospitalizowanych. Materiał i metody badawcze. Przebadano 80 matek, chorych dzieci przebywających w Oddziale Dziecięcym PS ZOZ w Inowrocławiu (marzec 2007 marzec 2008). Poczucie koherencji ocenione było za pomocą kwestionariusza Antonovsky ego SOC-29 a pomiar wsparcia społecznego skalą Kmiecik-Baran. Wyniki. Analiza badawcza wykazała, iż matki dzieci hospitalizowanych choć nie różniły się globalnym SOC, to zasadnicze różnice wystąpiły w jego składowych oraz w otrzymywanym wsparciu. Wykazano zależności pomiędzy SOC a wsparciem, które miały wpływ na poziom otrzymywanego wsparcia, jak również na poczucie koherencji i jego składowe. Wnioski. Zbadanie owych zmiennych pozwala na ustalenie zakresu opieki w stosunku do potrzeb opiekunów, co może mieć zasadniczy wpływ na polepszenie jakości opieki nad pacjentem sprawowanej przez osoby bliskie. SŁOWA KLUCZOWE: poczucie koherencji (SOC), wsparcie społeczne, hospitalizacja dziecka. Summary Introduction. The Sense of Coherence (SOC) is an element which explains the relationship between social support and health. A child s hospitalization puts his or her mother under stress. Social support and high SOC level help the mother cope with the disease and hospitalization. The aim of the study was to estimate the levels of SOC and social support in mothers of hospitalized children. Material and methods. The study included 80 mothers of children hospitalized on the children s ward of Hospital in Inowrocław between March, 2007 and March, 2008. The SOC was assessed using Antonovsky SOC-29 questionnaire and the level of social support was estimated using Kmiecik-Baran scale. Results. The analysis shows that although the global SOC is similar in the mothers, there are significant differences between the particular SOC components and social support. There are correlations between SOC and social support which influence the level of social support and the levels of SOC and its components. Conclusions. Examining these variables helps estimate the scope of care and adjust it to the caregivers needs which might influence the quality of care provided by the close relatives. KEY WORDS: sense of coherence (SOC), social support, child s hospitalization. Wstęp Hospitalizacja jest sytuacją trudną zarówno dla samego chorego dziecka, ale również traumatycznym przeżyciem dla jego matki. Redukcja stresu wynikającego z faktu hospitalizacji dziecka jest zadaniem zarówno dla matek, jak również dla personelu medycznego. Aaron Antonowsky wykazał, iż każdy człowiek posiada zasoby, które pozwalają walczyć z przeciwnościami napływającymi ze świata zarówno wewnętrznego oraz zewnętrznego, czyli poczucie koherencji (SOC) [1]. Jednym z zasobów jest wsparcie społeczne. Zauważył związek pomiędzy poczuciem koherencji (SOC) a posiadanym zdrowiem. Przedstawiona przez niego koncepcja salutogenezy pozwala człowiekowi na odbiór zjawisk, które go otaczają w sposób zrozumiały, sensowny oraz mogący się kontrolować [1]. Według badacza, SOC zwłaszcza jego nasilenie jest głównym czynnikiem psychologicznym odpowiedzialnym za występowanie zdrowia lub choroby. Antonovsky stwierdza, że osoby które odznaczają się silnym SOC lepiej potrafią uruchomić swoje potencjalne zasoby odpornościowe, niż osoby cechujące się niskim poziomem tej zmiennej. Osoby posiadające silne SOC same dobierają odpowiednią i najlepszą dla nich, ich zdaniem, metodę walki ze stresem, która będzie koncentrować się na problemie, natomiast ludzie o słabym SOC będą częściej uruchamiać mechanizmy obronne, które zniekształcają obiektywny i prawdziwy odbiór rzeczywistości a także będą dążyć do unikania konfrontacji ze stresorem [1, 2]. W literaturze

Poczucie koherencji a wsparcie społeczne okazywane matkom hospitalizowanych dzieci 85 podkreśla się także związek istniejący pomiędzy odpornością na stres a wsparciem społecznym, a co za tym idzie wskazuje się na pozytywny, emocjonalny kontakt z innymi ludźmi, który pozwala cieszyć się z dłuższym i szczęśliwszym życiem [3]. Celem badań było określenie poziomu SOC oraz poziomu otrzymywanego i oczekiwanego wsparcia społecznego u matek dzieci hospitalizowanych. Materiał i metody badawcze Zaprezentowane badania stanowią wycinek realizacji szerszego projektu analizy jakości życia rodzin dzieci hospitalizowanych. W niniejszej pracy przedstawiono badania, które zostały przeprowadzone w okresie od marca 2007 do marca 2008 wśród 80 matek chorych dzieci, przebywających w Oddziale Dziecięcym PS ZOZ w Inowrocławiu, po wcześniejszym uzyskaniu zgody od Komisji Bioetycznej przy Collegium Medicum w Bydgoszczy nr KB/113/2007. W przeprowadzonych badaniach wykorzystano kwestionariusz do badania poczucia koherencji (SOC-29) autorstwa Antonovsky ego, skalę wsparcia społecznego Kmiecik-Baran oraz ankietę konstrukcji własnej, odnoszacą się do różnych aspektów naszego życia. Kwestionariusze kierowane były do matek hospitalizowanych dzieci. W analizie statystycznej posłużono się pakietem Statistica 6.0. Wartości analizowanych parametrów mierzonych w skali nominalnej scharakteryzowano przy pomocy statystyk opisowych (średnia, minimalna, maksymalna, odchylenie), różnice badano wykorzystując jednoczynnikową analizę wariancji ANOVA test F. Fishera, związki badano wykorzystując współczynnik korelacji liniowej r-pearsona, za istotne statystycznie przyjęto wyniki spełniające warunek p < 0,05. Wyniki badań Analiza danych pokazuje, że średnia wieku badanych matek wynosiła 29,5 lat (od 18 do 54), większość miała wykształcenie średnie (35%) i zawodowe (33,75%), pozostawała w związkach małżeńskich (71,25%), mieszkała w mieście powiatowym (48,75%) i na wsi (36,25%), zamieszkiwała we własnym mieszkaniu (43,75%) a 31,25% z nich z rodzicami. Z pracy zawodowej utrzymywało się 40% kobiet. Posiadanie jednego dziecka deklarowało 46,25% respondentek, dwoje 40%, trójkę 11,25%, czwórkę 2,5%. W większości badane oceniały, że środków finansowych wystarczało im na podstawowe potrzeby (52,5%). Badane panie w 90% były wierzące. Dzieci, które były hospitalizowane chorowały przynajmniej 1 raz na pół roku (37,66%) lub częściej (27,27%). Obecna hospitalizacja okazała się być pierwszą dla 46,25% dzieci badanych matek, natomiast kolejną dla 52,5%. 4 osoby (7,84%) powiedziały, że zawsze pojawiały się powikłania i dzieci bardzo długo leżały w szpitalu, natomiast odpowiedź, że długo dziecko wracało do zdrowia potwierdziło 7 osób (13,72%), najczęściej jednak badane zaznaczały, iż dziecko szybko wracało do zdrowia (49%). Odpowiedź, iż stan zdrowia dziecka się pogorszył, zaznaczyły 4 osoby (5%), 10 osób (12,5%) stwierdziło, że pozostaje on bez zmian, natomiast 82,5% wskazało, że stan zdrowia dziecka się poprawił. 6 badanych kobiet dotknął zgon własnego dziecka. Całą dobę przebywała z dzieckiem większość badanych matek (76,25%). 27 pań (39,13%) musiało na czas hospitalizacji dziecka przerwać pracę, natomiast 61% badanych nie przerwało pracy, jednak w tej grupie były osoby, które nie pracowały zawodowo. Wsparcia od zespołu terapeutycznego oczekiwało 66,25% kobiet, fachowości 81%, życzliwości 75%. Osoby zadowolone z warunków panujących w oddziale dziecięcym to 83,75% badanych. Analizując otrzymane wyniki stwierdzające, czy matki hospitalizowanych dzieci różnią się od siebie poziomem poczucia koherencji i jego składowymi (tabela 1.) stwierdzono, że poziom poczucia zrozumiałości uzyskało wśród badanych najwyższy wynik ze wszystkich skal 65. Minimalny wynik uzyskany przez badane to 20, przy odchyleniu standardowym 9,59%, co stanowiło ponad 20% średniej. W związku z czym można powiedzieć, że zrozumiałość różniła bardzo mocno badane kobiety. Poczucie zaradności miało niższą średnią 37,62, wynik minimalny 26 był wyższy, a maksymalny niższy niż w poczuciu zrozumiałości, bo 51, przy odchyleniu standardowym około 15% średniej. Z związku z powyższym można stwierdzić, że mamy te różniły się między sobą. Poczucie sensowności średnia wynosiła 29,98 (od 19 do 43), odchylenie standardowe 4,62 mówi o tym, że zróżnicowanie wynosiło około 15%, co świad- Tabela 1. Różnice poziomu koherencji i jego składowych Table 1. Differences in SOC and its components Zrozumienie Comprehensibility Zaradność Manageability Sensowność Meaningfulness SOC globalne Global SOC N ważnych N important Średnia Mean Maksimum Maximum Odchylenie standard. Standard deviation 80 41,3500 20,00000 65,0000 9,59311 80 37,6250 26,00000 51,0000 5,68002 80 29,9875 19,00000 43,0000 4,62928 80 108,9625 74,00000 133,0000 10,91213

86 Krystyna Kurowska, Danuta Żurek czyło o dużym zróżnicowaniu. Globalny SOC średni poziom wynosił 108,96 pkt, to bardzo niski poziom w stosunku do norm ustalonych przez Aarona Antonowsky'ego, ponieważ wskazuje on normy w granicach 130 160 [4]. Minimalny uzyskany wynik to 74,0, maksymalny 133, czyli wynik maksymalny był nieco wyższy niż przeciętne. Odchylenie standardowe wynosiło 10,91, co stanowiło ponad 10% średniej, lecz nie przekraczało 15. Można zatem wnioskować, iż w zakresie zrozumiałości, zaradności i sensowności istniały pomiędzy badanymi kobietami istotne różnice, natomiast nie można tego powiedzieć o globalnym poziomie poczucia koherencji, ponieważ wynik równy 108 i odchylenie standardowe 10,91 nie pozwalają na takie stwierdzenie. Wyróżnione w tabeli 2. typy wsparcia społecznego należą do typów uwzględnionych w kwestionariuszu Kmiecik-Baran badającym wsparcie społeczne. Wsparcie można porównać między sobą, ponieważ każdą ze skal buduje ta sama liczba pytań. Wśród wszystkich typów wsparć kobiety najczęściej doznawały wsparcia informacyjnego, w drugiej kolejności instrumentalnego, natomiast wartościujące i emocjonalne pozostawały niemal na tym samym poziomie 18,45 pkt. Najniższe wyniki uzyskano dla wsparcia emocjonalnego i wartościującego 9 oraz 10 pkt oraz najwyższe dla wsparcia informacyjnego i instrumentalnego 29 i 25 pkt. Wsparcie wartościujące ze średnią 18,45 i odchyleniem standardowym 2,17 zbliżało się do 15% średniej zróżnicowanie mierzone odchyleniem standardowym, można tu przyjąć, że to zróżnicowanie było stosunkowo znaczne, chociaż jeszcze nie było istotne statystycznie. Wsparcie emocjonalne średnia była jeszcze niższa 18,16, a odchylenie standardowe bardzo wysokie 3,48. W tym przypadku można stwierdzić, że badane bardzo mocno się różniły tym rodzajem wsparcia. Wsparcie informacyjne, które było najwyższe 20,56 z odchyleniem standardowym 2,04, odchylenie to nie przekraczało 10% średniej, w związku z czym nie można tutaj mówić o istotnym zróżnicowaniu badanych matek. Na podstawie wyników badań można stwierdzić, że uzyskała ona częściowe potwierdzenie, szczególnie w zakresie wsparcia emocjonalnego, chociaż częściowo także wartościującego. Poddając szczegółowej analizie związek między poziomem poczucia koherencji i jego składowymi a poziomem otrzymywanego wsparcia społecznego przez matki dzieci hospitalizowanych (tabela 3.) wykazano, że zrozumiałość była związana ze wsparciem wartościującym w taki sposób, że osoby, które mały wysoki poziom zrozumiałości jednocześnie otrzymywały małą ilość wsparcia wartościującego. Analogicznie też osoby, które posiadały wysoki poziom zrozumiałości wykazywały mniej wsparcia instrumentalnego (związek istotny statystycznie). Zaradność Tabela 2. Różnice poziomu otrzymywanego wsparcia społecznego Table 2. Differences in social support Wsparcie Support Wartościujące Valuative Emocjonalne Emotional Informacyjne Informational Instrumentalne Instrumental N ważnych N important Średnia Mean Maksimum Maximum Odchylenie standard. Standard deviation 80 18,45000 10,00000 24,00000 2,175235 80 18,16456 9,00000 29,00000 3,487819 80 20,56250 13,00000 25,00000 2,042856 80 19,18750 15,00000 23,00000 1,699544 Tabela 3. Związek pomiędzy poziomem poczucia koherencji a wsparciem społecznym Table 3. Relationship between the SOC level and social support Zrozumienie Comprehensibility Zaradność Manageability Sensowność Meaningfulness Globalne SOC Global SOC Wartościujące Valuative -0,2408 p = 0,033* 0,0308 p = 0,788 0,0350 p = 0,760 p = 0,116 Emocjonalne Emotional -0,0360 p = 0,753 0,2765 p = 0,014 0,2438 p = 0,030* 0,2162 p = 0,056 Informacyjne Informational 0,0227 p = 0,843-0,1613 p = 0,155-0,0521 p = 0,648-0,0865 p = 0,448 Instrumentalne Instrumental -0,3468 p = 0,002* 0,1574 p = 0,166 0,2650 p = 0,018* -0,1070 p = 0,348 *p < 0,05

Poczucie koherencji a wsparcie społeczne okazywane matkom hospitalizowanych dzieci 87 okazała się być istotnie statystycznie skorelowana ze wsparciem o charakterze emocjonalnym. Osoby o wysokim poziomie zaradności jednocześnie doznawały wysokiego wsparcia emocjonalnego. W pozostałych typach wsparcia takiego związku nie odnotowano. Sensowność również była istotnie statystycznie skorelowana ze wsparciem emocjonalnym (związek przeciętny, dodatni), im wyższa sensowność, tym wyższe wsparcie emocjonalne. Podobnie również im wyższa sensowność, tym wyższe wsparcie instrumentalne (związek pozytywny, przeciętny). Globalny poziom poczucia koherencji nie okazał się być istotnie statystycznie skorelowany z jakimkolwiek typem wsparcia. Na podstawie jednoczynnikowej analizy wariancji (test F) wykazano, że globalny poziom poczucia koherencji w badanej grupie był zróżnicowany ze względu na wiek w sposób istotny statystycznie (F = 2,6540; p < 0,0014). Zaznaczyła się korelacja między wiekiem, a globalnym SOC (r = -0,1365; p < 0,227) niska, ujemna, nieistotna statystycznie, ale zróżnicowanie było widoczne i można powiedzieć, że wraz ze wzrostem istniała tendencja do niższego globalnego poziomu poczucia koherencji. Miejsce zamieszkania nie okazało się być czynnikiem różnicującym poziom SOC, ani też wsparcia społecznego, gdyż nie odnotowano różnic między tymi elementami. Stan cywilny okazał się być zmienną, która różnicowała istotnie zrozumiałość (F = 9,9764; p < 0,0001), zaradność (F = 7,6087; p < 0,0001), sensowność (F = 4,2340; p < 0,0080) oraz globalne SOC (F = 4,0107; p < 0,0104), a także wsparcie emocjonalne (F = 5,6708; p < 0,0014). Niski poziom zrozumiałości wykazywały te osoby, które były albo wdowami (20), albo osobami rozwiedzionymi (29). Zdecydowanie wyższy poziom posiadały panny (37,4), ale najwyższy poziom zrozumiałości miały mężatki (44,1). Wysoki poziom zaradności wykazały osoby rozwiedzione (43,8), a także panny (40,8). Zdecydowanie niższy poziom zaradności posiadały osoby pozostające w związku małżeńskim (36,2), ale zdecydowanie najniższy miały wdowy (29). Najniższy poziom sensowności posiadały wdowy (25), natomiast zdecydowanie najwyższy miały osoby rozwiedzione (34,1) oraz panny (32). Osoby pozostające w związku małżeńskim (29,07) posiadały nieco wyższy wynik niż wdowy. SOC widać ogromne dysproporcje między wynikami wdów (74), a pozostałymi grupami. Chociaż niższe, niż dla całej grupy poniżej 108 posiadały osoby rozwiedzione, natomiast wynik wyższy uzyskały mężatki (109,4) oraz panny (110,3). Wsparcie emocjonalne najmniej otrzymują tego rodzaju wsparcia wdowy (9), natomiast najwyższy poziom wsparcia emocjonalnego otrzymywały osoby rozwiedzione (21,8), podczas gdy panny (18,6) i osoby pozostające w związku małżeńskim (17,8) już go tyle nie doznawały. Liczba dzieci nie wpływała na poziom poczucia koherencji oraz poszczególne typy wsparcia. Wykształcenie w sposób istotny statystycznie różnicowało zaradność badanych (F = 7,3056; p < 0,0002). Osoby z wykształceniem zawodowym (40,7) były zdecydowanie bardziej zaradne niż osoby z wykształceniem średnim (37,07) i podstawowym (37,7), a najniższą zaradność okazały osoby z wykształceniem wyższym (33,47). Stan majątkowy istotnie statystycznie różnicował zrozumiałość (F = 9,7729; p < 0,0001) oraz zaradność (F = 5,7233; p < 0,0013), im wyższy status materialny, tym zdecydowanie wyższa zrozumiałość (46,33). Osoby o bardzo niskim statusie materialnym, wykazywały wyższą zaradność (42,28) niż te, którym się powodziło dobrze (35,71), chociaż osoby, które posiadały najlepszą sytuację materialną miały również stosunkowo wysoką zaradność (37,33). Bycie osobą wierzącą w żaden sposób nie różnicowało poziomu SOC, ani też żadnego z typów wsparcia społecznego. Znaczenie wiary różnicowało w sposób istotny sensowność (F = 3,2134; p < 0,0456). Osoby, które wskazywały, że wiara w Boga ma dla nich duże znaczenie, miały niższą sensowność (29,26) niż te osoby, które były nie zdecydowane (32,50), bądź wskazywały, że wiara nie ma dla nich znaczenia (31,33). Warunki mieszkaniowe różnicowały w sposób istotny zrozumiałość (F = 4,3573; p < 0,0069) i zaradność (F = 2,7992; p < 0,0456) natomiast nie różnicowały wsparcia społecznego. Największy poziom zrozumiałości wykazały osoby posiadające własny dom (47,33) oraz własne mieszkanie (40,97), te z pań, które zamieszkiwały z rodzicami (38,36) lub w innych warunkach (31,50) miały zdecydowanie niższy poziom zrozumiałości. Zaradność osoby, które mieszkały z rodzicami (40,04) lub w innych warunkach (40,50) miały zdecydowanie wyższą od tych kobiet, które mieszkały we własnym domu (36,94) bądź mieszkaniu (36,08). Występowanie choroby przewlekłej u matki dziecka różnicowało jedynie wsparcie wartościujące (F = 4,4745; p < 0,0375). Osoby, które nie chorowały przewlekle uzyskiwały dużo mniejsze wsparcie wartościujące, niż te kobiety, które wskazały, że są przewlekle chore, ponieważ nie chorujące miały wynik 18,32 natomiast te panie, które chorowały 20,40. Częstość chorób dziecka różnicowała tylko zrozumiałość (F = 4,1485; p < 0,0090) u badanych. Żadnych innych podskal nie różnicowała. Jeśli dzieci chorowały rzadziej to zrozumiałość tych kobiet była wyższa (46,33) niż tych, których dzieci chorują częściej (36,09). Ilość hospitalizacji dziecka różnicowała zrozumiałość (F = 3,4421; p < 0,0369), wsparcie wartościujące (F = 4,9216; p < 0,0097) i instrumentalne (F = 3,7826; p < 0,0271). Jeśli dziecko było po raz pierwszy hospitalizowane to zrozumiałość tych matek była zdecydowanie wyższa (44,02), niż jeśli nie była to pierwsza hospitalizacja (39,28). Wsparcie wartościujące otrzymywały te matki w wyższym stopniu, gdy ich dziecko było po raz kolejny w szpitalu (18,88) i one też otrzymywały więcej wsparcia instrumentalnego (19,52). Przebieg poprzedniej hospitalizacji okazał się być czynnikiem różnicującym w znacznym stopniu zrozumiałości (F = 3,6970; p < 0,0180), zaradność (F = 4,7245; p < 0,0058), sensowność (F = 3,6422; p < 0,0192). Jeżeli poprzednie hospitalizacje przebiegały pozytywnie, czyli dziecko szybko powracało do zdrowia, to u tych matek zdecydowanie zrozumiałość była wyższa (44,44). Im trudniejszy był powrót do zdrowia, tym

88 Krystyna Kurowska, Danuta Żurek mniejszą zrozumiałość wykazywały kobiety (31,00). Kobiety, których dziecko szybko wracało do zdrowia zazwyczaj były mniej zaradne (35,24) niż te, które wskazywały, że dziecko długo wracało do zdrowia (44,00). Podobnie, sensowność u tych pań, których dzieci miały gorsze rokowania z poprzednich hospitalizacji wykazały wyższą sensowność (33,85) niż te, których dzieci szybko wracały do zdrowia (28,12). Przebieg obecnej hospitalizacji był czynnikiem różnicującym zarówno zrozumiałość (F = 5,6976; p < 0,0049), zaradność (F = 14,5292; p < 0,0004) i sensowność (F = 7,1575; p < 0,0014) oraz wsparcie informacyjne (F = 5,5389; p < 0,0056). Jeśli badane matki deklarowały poprawę stanu zdrowia dziecka, to jednocześnie miały wyższy poziom poczucia zrozumiałości (42,92) niż te, które wskazywały, że ten stan się nie zmienia (34,20) lub się pogarsza (33,25). Wykazywały one zdecydowanie wyższą zaradność (46,00) niż te, które deklarowały pogorszenie stanu zdrowia dziecka (36,28) lub twierdziły, że stan był bez zmian (43,10). Kobiety, których dzieci wracały do zdrowia miały jednocześnie wyższą sensowność (34,50) niż te, które wskazywały na pozostawanie w znacznej chorobie (34,50). Kobiety, które twierdziły, że następuje pogorszenie zdrowia dziecka otrzymywały więcej wsparcia informacyjnego (22) niż te, które twierdziły, że stan dziecka pozostaje bez zmian (20,74), najmniej oceniały to wsparcie (20,74). Natomiast badane, które deklarowały, że stan zdrowia się pogarszał miały wyniki pośrednie pomiędzy tymi badanymi, które wskazywały na pogorszenie, a pozostawaniu bez zmian. Zgon dziecka różnicował jedynie wsparcie informacyjne (F = 7,1244; p < 0,0092). Osoby, które doznały zgonu dziecka uważają, iż otrzymują mniej wsparcia informacyjnego niż te matki, które nie doświadczyły śmierci dziecka analogicznie 18,5% i 20,72%. Przebywanie matki z dzieckiem było czynnikiem różnicującym zrozumiałość (F = 3,7511; p < 0,0077), zaradność (F = 9,6760; p < 0,0002), sensowność (F = 2,8391; p < 0,0299) oraz wsparcie emocjonalne (F = 2,5670; p < 0,0449) i informacyjne (F = 2,6714; p < 0,0384). Im częściej badane przebywały z dzieckiem, tym uzyskiwały wyższe wyniki w zakresie zrozumiałości (44,83), natomiast nie miały one tendencji do końca liniowej. Zaradność te kobiety, które pozostawały z dzieckiem całą dobę miały niższy poziom zaradności (36,14) niż te panie, które przebywały kilka godzin (45,33) lub rzadziej (44,00). Osoby, które rzadziej przebywały z dzieckiem wykazywały większą sensowność (36,00) niż te matki, które przebywały całą dobę (29,22). W przypadku wsparcia emocjonalnego nie można powiedzieć o liniowej zależności, ponieważ wsparcia emocjonalnego mało otrzymywały te kobiety, które przebywały jeden raz w tygodniu (16,33), ale również mało go otrzymywały te osoby, które przebywały stale (17,71), bądź przez cały dzień z dzieckiem (18,50). Te panie, które przebywały kilka godzin dziennie, bądź kilka razy (21,11) lub około godziny dziennie (22) były to osoby, które otrzymywały dużo wsparcia emocjonalnego. Wsparcie informacyjne osoby, które przebywały dłużej cały dzień (20,81) oceniały, że otrzymywały zdecydowanie więcej wsparcia informacyjnego niż te osoby, które przebywały kilka godzin (19) lub rzadziej (18,77). Przerywanie pracy podczas hospitalizacji dziecka nie różnicowało ani poczucia koherencji, ani wsparcia społecznego. Oczekiwanie wsparcia różnicowało wsparcie wartościujące (F = 6,1766; p < 0,0150). Osoby, które oczekiwały wsparcia doznawały jednocześnie wyższej ilości wsparcia wartościującego (18,86). Natomiast, te badane, które nie oczekiwały wsparcia, nie otrzymywały wsparcia wartościującego (17,62). Oczekiwanie fachowości w żaden sposób nie różnicowało ani poziomu SOC badanych, ani nie różnicowało typów wsparcia. Oczekiwanie życzliwości różnicowało zaradność badanych (F = 4,2608; p < 0,0423). Te osoby, które oczekiwały życzliwości miały zdecydowanie niższą zaradność (36,88). Inne oczekiwania różnicowały tylko wsparcie wartościujące (F = 4,0044; p < 0,0488). Osoby, które nie oczekiwały żadnych innych elementów od personelu oddziału dziecięcego miały wyższy poziom wsparcia wartościującego (18,57). Ocena warunków socjalno-bytowych różnicowała zarówno zaradność (F = 3,2248; p < 0,0451), jak również sensowność (F = 6,8600; p < 0,0018). Badana, która była nie zadowolona z warunków (43) miała zdecydowanie wyższe wyniki niż osoba, która była zadowolona (36,94). Osoby nie zadowolone (43) i te nie zdecydowane (41) w zakresie zaradności miały zbliżone pomiędzy sobą wyniki. Sensowność była najwyższa u kobiet, które były nie zadowolone (41) natomiast osoby nie zdecydowane (32,91) i zadowolone (29,29) jednocześnie miały niższy poziom sensowności. Zadowolenie z leczenia było czynnikiem różnicującym dla zrozumiałości (F = 4,5439; p < 0,0136), zaradności (F = 5,6429; p < 0,0051), sensowności (F = 8,1330; p < 0,0006) oraz wsparcia instrumentalnego (F = 3,4280; p < 0,0374). Osoby, które były nie zadowolone z leczenia miały niższy poziom zrozumiałości (38). Osoby zadowolone z leczenia wykazywały niższą zaradność (41). Pośredni pomiędzy nimi wynik wskazywały osoby nie zdecydowane (42). W przypadku sensowności występowała analogiczna zależność osoba nie zadowolona z leczenia posiadała wyższą sensowność (41), najniższy wynik wykazały osoby zadowolone (29,01), natomiast pośredni wynik uzyskały panie, które nie miały zdania (32,47). Osoby nie zadowolone otrzymywały więcej wsparcia instrumentalnego (21) niż te panie, które były zadowolone (18,91), pośredni wynik uzyskały osoby, które były nie zdecydowane (19,94). Badania dotyczące związku pomiędzy poczuciem koherencji i wsparciem społecznym a różnymi czynnikami mogącymi je moderować są prowadzone w Polsce od niedawna. Zależność poczucia koherencji i wsparcia społecznego z punktu widzenia salutogenetycznego paradygmatu zdrowia stanowią istotny wątek rozważań naukowych. Dlatego zasadne jest kontynuowanie prowadzenia prac badawczych w tym obszarze, które objęłyby różne i liczniejsze grupy badanych, co umożliwiłoby zobiektywizowanie i uogólnienie wniosków.

Poczucie koherencji a wsparcie społeczne okazywane matkom hospitalizowanych dzieci 89 Dyskusja Przeprowadzone badania miały na celu zbadanie poczucia koherencji oraz poziomu otrzymywanego wsparcia społecznego u matek dzieci hospitalizowanych. Analizując składowe SOC można stwierdzić, iż w zakresie zrozumienia, zaradności i sensowności istnieją pomiędzy badanymi kobietami istotne różnice. Poczucie zrozumienia najbardziej różni badane kobiety, nieco mniej poczucie zaradności, a najniższą wartość uzyskało poczucie sensowności czyli komponent emocjonalno-motywacyjny, który powinien pobudzać do działania. Natomiast nie można tego powiedzieć o globalnym SOC, gdyż wynik równy 108 był wynikiem niższym od norm, które wskazuje Aaron Antonowsky wynoszących 133 160 punktów [4]. W Polsce norma nie jest ściśle określona, lecz po przeprowadzeniu wielu badań ustalono, iż wśród ludzi zdrowych i dobrze funkcjonujących tą normą jest 120 130 punktów [5]. Być może przyczyną tak niskiego poziomu SOC był stres związany z hospitalizacją dziecka, lęk o jego zdrowie i życie, jak również dość niska średnia wieku 29,9 badanych kobiet. Choć Bażyńska twierdziła, że poczucie koherencji kształtuje się do dwudziestego roku życia [6], jednak Dolińska-Zygmunt zaobserwowała, iż z wiekiem SOC wzrasta [7]. Biorąc pod uwagę, iż w badaniu wzięły udział również osiemnastoletnie matki można stwierdzić, iż u tych kobiet ostatecznie poczucie koherencji jeszcze się nie ukształtowało. Wśród wszystkich typów wsparć kobiety doznawały najczęściej wsparcia informacyjnego, następnie instrumentalnego, natomiast wsparcie wartościujące i emocjonalne pozostawały na niemal tym samym poziomie. Badane matki bardzo mocno różniły się wsparciem emocjonalnym, jak również stosunkowo znaczne było zróżnicowanie dla wsparcia wartościującego. W odniesieniu do analizy związku pomiędzy poziomem poczucia koherencji i jego składowymi, a poziomem otrzymywanego wsparcia społecznego przez matki dzieci hospitalizowanych można stwierdzić, iż zrozumiałość była związana ze wsparciem wartościującym, to znaczy osoby, które wykazały wysoki poziom zrozumiałości otrzymywały małą ilość wsparcia wartościującego oraz analogicznie też osoby, które miały wysoki poziom zrozumiałości otrzymywały mniej wsparcia instrumentalnego. Matki o wysokim poziomie zaradności, czyli potrafiące radzić sobie z przeciwnościami życia, czym zdecydowanie była hospitalizacja dziecka, doznawały wysokiego wsparcia emocjonalnego, czyli te matki, które były pewne, że są kochane, lubiane. Kobiety, które okazały się wysokim poziomem sensowności, czyli uznawały, że warto się angażować, walczyć z trudnościami, otrzymywały od swoich bliskich dużą ilość wsparcia emocjonalnego oraz instrumentalnego. Globalny SOC natomiast nie okazał się być istotnie statystycznie skorelowany z jakimkolwiek typem wsparcia. Zmienne pośredniczące wpływały istotnie na różne aspekty zarówno poczucia koherencji, jak i wsparcia społecznego w taki sposób, że wiek wpływał na globalny poziom SOC, stan cywilny na wszystkie elementy SOC oraz wsparcie emocjonalne. Wykształcenie wpływało na zaradność, status materialny na zrozumiałość i zaradność, znaczenie wiary było istotne dla poczucia sensowności, a warunki mieszkaniowe dla zrozumiałości i zaradności. Występowanie chorób przewlekłych u matek różnicowało wsparcie wartościujące, natomiast występowanie chorób dziecka wpływało na zrozumiałość ich matek. Hospitalizacja dziecka wpływała na zrozumiałość oraz wsparcie wartościujące i instrumentalne, a przebieg poprzednich hospitalizacji na wszystkie podskalne poczucia koherencji. Przebieg obecnej hospitalizacji również wpływał na wszystkie podskalne SOC, ale także na wsparcie informacyjne. Doświadczenie zgonu własnego dziecka wpływało na wsparcie informacyjne, a przebywanie z dzieckiem podczas leczenia szpitalnego na wszystkie podskalne poczucia koherencji oraz wsparcie emocjonalne i informacyjne. Oczekiwanie wsparcia ze strony personelu medycznego okazało się być czynnikiem różnicującym wsparcie wartościujące, a oczekiwanie życzliwości wpływało na zaradność badanych. Inne oczekiwania były czynnikiem różnicującym wsparcie wartościujące, natomiast ocena warunków szpitalnych wpływała na zaradność oraz sensowność badanych, a zadowolenie z leczenia na wszystkie podskalne SOC, a także na wsparcie instrumentalne. Zmienne takie jak miejsce zamieszkania, ilość posiadanych dzieci, wykonywana praca zawodowa, wiara w Boga, przerywanie pracy na czas leczenia dziecka nie wpływały w żaden sposób na zmienne SOC oraz żaden rodzaj wsparcia społecznego. Przedstawiona ocena zarówno poziomu poczucia koherencji oraz poziomu otrzymywanego wsparcia społecznego przez matki dzieci hospitalizowanych pozwoliła na rozpoznanie potrzeb w zakresie wspierania, a szczególnie jego niedostatków pozwalając na ewentualną kompensatę przez personel medyczny. Badania dotyczące związku pomiędzy poczuciem koherencji i wsparciem społecznym a różnymi czynnikami mogącymi je moderować są prowadzone w Polsce od niedawna. Zależność poczucia koherencji i wsparcia społecznego z punktu widzenia salutogenetycznego paradygmatu zdrowia stanowią istotny wątek rozważań naukowych [7]. Dlatego zasadne jest kontynuowanie prowadzenia prac badawczych w tym obszarze, które objęłyby różne i liczniejsze grupy badanych, co umożliwiłoby zobiektywizowanie i uogólnienie wniosków. Wnioski 1. Badane matki najwyższy poziom w skali poczucia koherencji (SOC) wykazują w zakresie zrozumiałości, nieco niższy poziom uzyskała zaradność, a najniższy poziom sensowność. Globalne poczucie koherencji 108,96, był to wynik bardzo niski w porównaniu z normą Aarona Antonowsky'ego (130 160) [4]. 2. Kobiety uzyskały najwięcej wsparcia informacyjnego, w drugiej kolejności instrumentalnego, natomiast emocjonalne i wartościujące sklasyfikowano na nieco niższym poziomie. Najbardziej badane różniły się wsparciem emocjonalnym, a następnie wartościującym. Wykazano, iż zrozumiałość związana była ze wsparciem wartościującym

90 Krystyna Kurowska, Danuta Żurek oraz instrumentalnym, natomiast zaradność ze wsparciem o charakterze emocjonalnym. 3. Zbadanie owych zmiennych, pozwoli na ustalenie zakresu opieki w stosunku do potrzeb opiekunów (matek), co może mieć zasadniczy wpływ na polepszenie jakości opieki nad hospitalizowanym dzieckiem, sprawowanej przez osoby bliskie. Piśmiennictwo 1. Antonovsky A.: Rozwikłanie tajemnicy zdrowia: jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii. 2005, 34, 44, 195. 2. Kurowska K., Zając M.: Poczucie koherencji jako wykładnik postawy wobec choroby. W: Wybrane aspekty opieki zdrowotnej. Pod red. Bartuzi Z. Bydgoszcz: UMK CM, 2007, 219-224. 3. Cialdini R, Kenrick D., Neuberg S.: Psychologia społeczna. Rozwiązane tajemnice. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2002, 808-810. 4. Łuszczyńska-Cieślak A.: Czym jest dla psychologa poczucie koherencji? Prom. Zdr., 2001, 8(20), 56-68. 5. Sęk H., Cieślak R.: Wsparcie społeczne stres i zdrowie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, 11-53 6. Bażyńska K., Bronowska Z., Namysłowska I., Żechowski C.: Poczucie koherencji (SOC) u pacjentów psychiatrycznego oddziału młodzieżowego. Psychiat. Pol., 2002, 36 (1), 121-131. 7. Dolińska-Zygmunt G.: Orientacja salutogenetyczna w problematyce zdrowotnej. Model Antonowsky'ego. Podstawy Psychologii Zdrowia. Wydawnictwo Uniwersytet Wrocławski. Wrocław 2001, 19-31. Adres do korespondencji: Dr n. med. Kurowska Krystyna Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej CM w Bydgoszczy UMK Toruń 85-801 Bydgoszcz, ul. Techników 3, tel. 052/585-21-94 e-mail: krystyna_kurowska@op.pl