Tytuł: DEFICYT BUDŻETOWY W KRAJACH STREFY EURO Autor: Sławomir Miklaszewicz Wstęp Problem występowania deficytu budżetowego stanowił w przeszłości, i nadal stanowi, przedmiot kontrowersji i sporów teoretycznych. Debata teoretyczna w tej kwestii ma istotne znaczenie praktyczne, gdyż jej wyniki stanowią jeden z ważnych czynników mających wpływ na kształt przyjętych przez różne kraje doktryn ekonomicznych, w tym są inspiracją dla programów rządowych dotyczących finansów publicznych. Debata teoretyczna nad deficytem budżetowym, która odbyła się po wielkich szokach naftowych lat 70. XX w. przyczyniła się do odejścia od stosowania deficytów budżetowych jako instrumentu pobudzania gospodarki w keynesowskim rozumieniu i zwrotu teorii ekonomicznej w kierunku ekonomii klasycznej. Inną ważną przesłanką korekty poglądów na istotę deficytów budżetowych był postępujący w Europie proces integracji gospodarczej i walutowej, którego ostatecznym celem miało być wprowadzenie wspólnego pieniądza przez kraje Wspólnoty Europejskiej. W tym kontekście chodziło i nadal chodzi o to, aby ewentualna luźna polityka budżetowa krajów członkowskich unii walutowej, której efektem są m.in. nadmierne deficyty budżetowe, nie stanowiła zagrożenia dla trwałości, stabilności i wartości tego wspólnego pieniądza. Utworzenie w 1999 r. unii walutowej przez kraje członkowskie Wspólnoty Europejskiej stało się początkiem nowej fazy dyskusji nad kwestią polityki gospodarczej, w tym nad kwestią polityki budżetowej i roli deficytu budżetowego we wspieraniu dynamicznego wzrostu gospodarczego. Ważnym wyzwaniem decydującym o procesie integracji walutowej było znalezienie optymalnego rozwiązania dla ram polityki gospodarczej przyszłej unii. Istotne okazały się tu wnioski płynące z teorii optymalnych obszarów walutowych i nowej ekonomii klasycznej. Mając na uwadze doświadczenia prowadzenia polityki gospodarczej lat 70., 80. i pierwszej połowy lat 90. ubiegłego wieku, kraje członkowskie Wspólnoty w Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską (TWE) określiły ramy polityki gospodarczej, w tym polityki budżetowej w Unii Gospodarczej i Walutowej (UGW). Ogólną zasadą w tej unii jest to, że jest ona obszarem jednowalutowym. Kraje Unii Europejskiej mające pełne członkostwo w UGW tworzą strefę euro. Pozostałe kraje UE są objęte derogacją od ogólnej zasady obowiązującej w UGW i mogą przystąpić do strefy dopiero po spełnieniu określonych w TWE warunków. Zgodnie z TWE polityka pieniężna w strefie euro prowadzona jest przez ponadnarodowy bank centralny - Europejski Bank Centralny (EBC). Jej nadrzędnym celem jest zapewnienie długookresowej stabilności cen, czyli niedopuszczanie zarówno do zbyt dużej inflacji, jak i deflacji. Polityka budżetowa zaś jest kształtowana przez kraje członkowskie samodzielnie w ramach swobody, jaką dopuszczają przepisy TWE oraz uchwalony na jego podstawie Pakt Stabilności i Wzrostu (PSW). Podstawowym ograniczeniem polityki budżetowej krajów strefy euro, zgodnie z TWE i PSW, jest unikanie nadmiernych deficytów budżetowych. Tak sformułowany cel polityki budżetowej ma sprzyjać wzrostowi gospodarczemu i redukcji długu publicznego. Ma to służyć tworzeniu stabilnych warunków gospodarowania i pełnemu
wykorzystaniu mocy wytwórczych. Nadmierne deficyty budżetowe mogą bowiem całkowicie zniweczyć wysiłki stabilizacyjnie zorientowanej polityki pieniężnej EBC i spowodować zagrożenie dla trwałości strefy euro. Świadomość tego zagrożenia była podstawą regulacji prawnych zawartych w art. 104 TWE i ustanowienia Paktu Stabilności i Wzrostu. Przyjęte w tych dokumentach rozwiązania dotyczące polityki budżetowej najbliższe są teorii ekonomicznej określanej jako nowa ekonomia klasyczna W nowej ekonomii klasycznej uznaje się, że dyskrecjonalna, antycykliczna polityka budżetowa, polegająca na przeciwdziałaniu nadmiernym wahaniom tempa wzrostu PKB, jest nieskuteczna lub jest nawet szkodliwa, gdyż w ostatecznym rachunku działa odwrotnie - procyklicznie i jest źródłem dodatkowej krótkookresowej destabilizacji. Będący instrumentem tej polityki deficyt budżetowy w tej teorii jest traktowany jako niebezpieczeństwo dla realizacji głównego celu polityki gospodarczej - stabilności cen i źródło destabilizacji gospodarczej, gdyż jego występowanie pociąga za sobą szereg negatywnych następstw. Co więcej ekonomiści nowej ekonomii klasycznej argumentują, że redukcja deficytu budżetowego, nawet w okresie recesji, na ogół działa pobudzająco, a nie dławiąco na koniunkturę i wzrost gospodarczy, jeżeli dług publiczny jest stosunkowo duży. Redukcja deficytu budżetowego przyczynia się bowiem do spadku rynkowych stóp procentowych, wzrostu tym samym inwestycji prywatnych i wzrostu konsumpcji. Prowzrostowe, ekspansywne działanie redukcji deficytu budżetowego na gospodarkę określane jest przez ekonomistów jako "efekty niekeynesowskie". Stabilizacyjna funkcja finansów publicznych w teorii tej ograniczona jest do automatycznych stabilizatorów koniunktury wbudowanych w budżet. Zawarte w TWE oraz PSW, a także innych unijnych dokumentach, ramy polityki gospodarczej składają się na doktrynę ekonomiczną UGW. Określenie doktryna w tym miejscu jest rozumiane jako zespół rozwiązań prawnych i zasad kształtowania i prowadzenia polityki oraz system działania i myślenia w określonej dziedzinie. W przypadku niniejszej publikacji określenie doktryna odnosi się do polityki budżetowej i deficytu budżetowego. Zawarte w tytule określenie "deficyt budżetowy [...] strefy euro" odnosi się do całej konstrukcji - ram polityki budżetowej przyjętej w strefie euro, obejmujących swym zakresem ogół przepisów, zasad i procedur dotyczących deficytu budżetowego, zapisanych w TWE i PSW. Naturalnym dopełnieniem prezentacji deficytu budżetowego w doktrynie ekonomicznej strefy euro jest analiza realizacji tej doktryny w praktyce przez kraje członkowskie strefy. Składa się na to analiza działań krajów członkowskich strefy podjętych w celu realizacji tej doktryny, czyli prezentacja reform finansów publicznych, konsolidacji budżetowej oraz prezentacja zmian proceduralnych i instytucjonalnych mających zapewnić dyscyplinę budżetową i rozwiązanie problemu nadmiernych deficytów budżetowych. Na tym tle rodzi się fundamentalne pytanie o skuteczność narzędzi dyscyplinujących finanse publiczne w krajach strefy euro. Tym bardziej, że występowania deficytów budżetowych nie można wyłącznie tłumaczyć przebiegiem cyklu koniunkturalnego. Stąd też za konieczne należy uznać poszukiwanie innych czynników tego zjawiska w krajach strefy euro, jakim jest deficyt budżetowy. Zagadnienie to jest jednym z problemów teoretycznych całościowo analizowanym w niniejszym opracowaniu. W publikacji poddano również analizie często funkcjonujące - zarówno wśród teoretyków, jak i rządzących - przekonanie, iż należy unikać procyklicznej polityki gospodarczej, czyli polityki pogłębiającej zjawiska narastania nierównowagi gospodarczej. Innymi słowy, polityki, która przyczynia się do wzrostu popytu w okresie ożywienia gospodarczego lub do ograniczenia popytu w okresie spowolnienia. Wiele czynników ma wpływ na ostateczny
kształt polityki budżetowej, na to, czy ex post jest ona procykliczna, czy antycykliczna. Inne czynniki decydują o tym, jaka jest ta polityka w okresie wzrostu gospodarczego, a jaka w okresie recesji. Bardzo ważnym warunkiem możliwości zastosowania antycyklicznej polityki budżetowej w okresie spowolnienia gospodarczego jest prowadzenie właściwej polityki budżetowej w okresie boomu gospodarczego. Zagadnienie to jest niezmiernie istotne także w krajach strefy euro, które kształtują swoje polityki budżetowe w oparciu o reguły PSW. Stworzenie przez kraje strefy euro w okresach dobrej koniunktury odpowiedniego pola manewru dla antycyklicznej polityki budżetowej wydaje się być kluczowe dla kształtu tej polityki w okresach spowolnienia gospodarczego lub recesji i decydujące o powstawaniu nadmiernych deficytów budżetowych. Na tym tle rodzi się pytanie o czynniki decydujące o występowaniu tego zjawiska i okoliczności, w których polityka budżetowa wywiera antycykliczne lub procykliczne skutki. Kwestia ta została poddana w publikacji obszernej analizie. Przedmiotem uwagi w niniejszej monografii były także czynniki decydujące o przestrzeganiu dyscypliny budżetowej wymaganej przepisami TWE i PSW. Wydaje się, iż wyniki tych badań mogą dostarczać istotnej wiedzy umożliwiającej lepsze zrozumienie zasad i mechanizmów funkcjonowania strefy euro, zagadnień polityki budżetowej oraz roli deficytu budżetowego w stabilizowaniu gospodarki kraju należącego do unii walutowej. Strefa euro funkcjonuje już od ponad dziesięciu lat w różnych warunkach ekonomicznych, zarówno wzrostu gospodarczego, jak i spowolnienia, a także recesji. W okresie tym kraje członkowskie zgromadziły doświadczenia prowadzenia polityki budżetowej, istotne z punktu widzenia przyszłości strefy euro. Wiedza na ten temat jest niezwykle przydatna, ponieważ Polska znajduje się u progu strefy euro. Właściwe wykorzystanie przez Polskę okresu przedakcesyjnego może stanowić o sukcesie bądź porażce tego ważnego historycznego aktu gospodarczego, jakim będzie wejście do strefy euro. Głównym celem opracowania jest przedstawienie doktryny polityki budżetowej w strefie euro, analiza czynników decydujących o występowaniu w krajach członkowskich tej strefy nadmiernych deficytów budżetowych, oraz sprawdzenie, jak przyjęte w TWE i PSW zasady polityki budżetowej były realizowane przez te kraje w praktyce. W związku z tym w publikacji podjęto próbę weryfikacji następującej tezy badawczej: Zasady kształtowania polityki budżetowej w strefie euro, określone w TWE i PSW, mają przeciwdziałać powstawaniu i utrzymywaniu się nadmiernych deficytów budżetowych w krajach członkowskich. W przyjętej doktrynie integracji walutowej, zakładającej decentralizację polityki budżetowej, przy występowaniu jednolitej, ponadnarodowej polityki pieniężnej, deficyty takie zostały uznane za zjawisko niekorzystne dla gospodarki całej strefy, jak i jej poszczególnych krajów. W praktyce zasady te stały się jednym z najważniejszych czynników dyscyplinujących tę politykę w krajach członkowskich strefy euro i wymuszających reformy finansów publicznych. Te kraje, które nie zdołały przeprowadzić odpowiednich reform, miały, jak dotychczas, największe trudności w redukowaniu deficytów budżetowych oraz ograniczone możliwości prowadzania antycyklicznej polityki budżetowej. Rozwijając tę tezę, należy stwierdzić, że reformy mające na celu dostosowanie finansów publicznych do zasad polityki budżetowej wymaganych w TWE i PSW, podjęte przez kraje członkowskie strefy euro, objęły szereg działań, m.in.: konsolidację finansów publicznych, reformy strukturalne i zmiany instytucjonalne dyscyplinujące politykę budżetową. Kraje
strefy euro, które dokonały zmian w kierunku zrównoważonego budżetu i wprowadziły proceduralne i instytucjonalne reformy dyscyplinujące finanse publiczne, stworzyły sobie dobre warunki do harmonijnego funkcjonowania w ramach unii walutowej. Natomiast te kraje, które nie dostosowały swojej polityki budżetowej zgodnie z nową ekonomią klasyczną i nie podjęły wspomnianych reform, miały dotychczas poważne trudności w wypełnieniu obowiązków wynikających z TWE i Paktu Stabilności i Wzrostu. Przyjęty przedmiot i metoda badań w znacznym stopniu determinują strukturę niniejszej monografii. Składa się ona z trzech rozdziałów. W pierwszym rozdziale przedstawiono najważniejsze zagadnienia z zakresu teorii finansów publicznych dotyczące przedmiotu publikacji. Celem tej części jest pokazanie roli, jaką może pełnić deficyt budżetowy jako narzędzie polityki budżetowej. Następnie pokazano mechanizm powstawania deficytu budżetowego i metody jego pomiaru. W kolejnej części rozdziału pierwszego zbadano problem tzw. skłonności do deficytu budżetowego, a także scharakteryzowano ekonomiczne konsekwencje wynikające z jego występowania. Następstwa deficytu w tej części monografii przedstawiano z uwzględnieniem podziału na krótki, średni i długi okres. Wnioski z przedstawionej w tym rozdziale teorii posłużyły w dalszej części pracy do analizy procesów europejskiej integracji walutowej oraz analizy i oceny sytuacji finansów publicznych w krajach strefy euro. Drugi rozdział poświęcono procesowi europejskiej integracji walutowej i zasadom kształtowania polityki budżetowej w krajach strefy euro. W pierwszej części rozdziału zostały przedstawione zagadnienia ogólne związane z procesem integracji w ramach Wspólnoty, zwłaszcza główne założenia UGW zapisane w TWE. Analizie zostały poddane teorie leżące u podstaw przyjętych w UGW zasad prowadzenia polityki budżetowej, ze szczególnym uwzględnieniem teorii optymalnych obszarów walutowych i teorii nowej ekonomii klasycznej, która jest najbliższa przyjętej doktrynie polityki gospodarczej w strefie euro. Scharakteryzowano zasady funkcjonowania UGW i zasady pełnego członkostwa w niej, oznaczającego przyjęcie euro. W kolejnych podrozdziałach znalazła się analiza ram polityki budżetowej państw członkowskich Unii, określonych w TWE i PSW. W tym rozdziale zostały także scharakteryzowane pozatraktatowe formy koordynacji tych polityk. Głównie uwagę skoncentrowano na PSW, który jest kluczowym źródłem regulacji dyscyplinujących politykę budżetową krajów strefy euro. Ważnym punktem tego rozdziału jest analiza reformy Paktu przeprowadzonej w marcu 2005 r., w szczególności analiza dotychczasowych i potencjalnych konsekwencji tej reformy dla polityki budżetowej krajów członkowskich strefy euro, a także pozostałych krajów Unii Europejskiej. W rozdziale trzecim dokonano prezentacji stanu finansów publicznych krajów członkowskich strefy euro w okresie przed kryzysem finansowym, który rozpoczął się w 2007 r., i w następstwie tego kryzysu. W rozdziale tym została zawarta analiza przyczyn, przebiegu i skutków reform finansów publicznych i reform strukturalnych. Na przykładach kilku krajów pokazano, że reformy finansów publicznych i reformy strukturalne nie zawsze są skuteczne. Kluczowe znaczenie dla ich powodzenia i długofalowych konsekwencji mają okoliczności, w których te reformy są rozpoczynane. Źródłem negatywnego oddziaływania na kształt polityki budżetowej jest skłonność władz do deficytów budżetowych. By skłonność ta została osłabiona lub tym bardziej na stałe wyeliminowana, potrzebne są mechanizmy lub instytucje dyscyplinujące finanse publiczne. W tym podrozdziale publikacji m.in. zaprezentowano reguły budżetowe i niezależne narodowe instytucje nadzorujące politykę budżetową ustanowione w krajach strefy euro. W drugiej części trzeciego rozdziału, poświęconej
deficytowi budżetowemu w okresie kryzysu finansowego, znalazła się analiza działań antykryzysowych podjętych przez kraje strefy euro, w tym analiza Europejskiego Planu Naprawy Gospodarczej, oraz prezentacja pakietów stymulacyjnych zastosowanych przez nie w celu pobudzenia wzrostu gospodarczego. Metoda badawcza przyjęta w monografii polegała na analizie deficytu budżetowego jako instrumentu polityki budżetowej z punktu widzenia teorii ekonomicznej oraz przyjętej w strefie euro doktryny tej polityki i jej realizacji w praktyce. Analiza ta została oparta głównie na dokumentach i materiałach źródłowych, w szczególności pochodzących z instytucji rządowych, organów Unii Europejskiej oraz innych instytucji. Podstawą do tej analizy był dorobek głównych teorii ekonomicznych, w tym teorii dotyczących finansów publicznych i integracji walutowej. W opracowaniu wykorzystano publikacje dostępne w literaturze ekonomicznej zarówno polskiej, jak i obcej. W oparciu o wiedzę uzyskaną z tych wszystkich źródeł zostało dokonane porównanie skuteczności rozwiązań zastosowanych przez poszczególne kraje strefy euro w procesie stabilizacji finansów publicznych i zostały przedstawione wnioski. Opis Znakomitej większości czytelników zaimponuje dogłębna, należycie udokumentowana znajomość doktrynalnej strony przedmiotu, a zwłaszcza wszechstronna orientacja autora w głównych nurtach starszej, nowoczesnej i całkiem współczesnej teorii finansów publicznych oraz teorii integracji gospodarczej z rozszerzeniem o teorię unifikacji walutowej (z uwzględnieniem kolejnych mutacji teorii optymalnego obszaru walutowego). Istotnym walorem całej teoretyczno-doktrynalnej części pracy (czyli obu jej pierwszych rozdziałów) jest przekonujące wykazanie dominującego wpływu nowej klasycznej makroekonomii na ukształtowanie, przyjęcie i stosowanie w ramach europejskiej integracji walutowej konkretnych rozwiązań, ze wszystkimi ich mocnymi i słabymi stronami. Empiryczna część pracy (którą stanowi ostatni rozdział) uwidacznia, jak duży był rozziew między tym, co miało w dziedzinie finansów publicznych strefy euro miejsce, a tym, co powinno się było dziać. Książka stanowi doniosły, wysoce kompetentny przyczynek do poznania źródeł obserwowanego teraz kryzysu wspólnego pieniądza europejskiego i może posłużyć także polityce gospodarczej do wypracowania właściwego programu działania. Spis treści Wstęp Rozdział I. DEFICYT BUDŻETOWY - NARZĘDZIE POLITYKI GOSPODARCZEJ PAŃSTWA 1. Finanse publiczne, pojęcie, zadania, struktura, rola polityki budżetowej 2. Pojęcie i systematyka deficytu budżetowego 3. Mechanizm powstawania i metody pomiaru deficytu budżetowego 3.1. Przyczyny i proces powstawania deficytu budżetowego
3.1.1. Czynniki kształtujące saldo budżetowe 3.1.2. Skłonność do deficytów budżetowych 3.1.3. Przyczyny powstawania długu publicznego 3.2. Strukturalny i cykliczny komponent deficytu budżetowy 3.2.1. Definicja strukturalnego i cyklicznego komponentu deficytu budżetowego 3.2.2. Znaczenie deficytu strukturalnego jako miary zbilansowania finansów publicznych 3.2.3. Reguła zrównoważonego budżetu skorygowana o wahania cykliczne 3.3. Metody pomiaru deficytu 3.4. Finansowanie deficytu budżetowego 4. Wpływ deficytu budżetowego na stan gospodarki 4.1. Rola i skutki deficytu budżetowego w świetle wybranych teorii ekonomicznych 4.1.1. Skutki deficytu budżetowego w krótkim okresie 4.1.1.1. Antycykliczna polityka budżetowa 4.1.1.1.1. Warunki skuteczności deficytu budżetowego w skracaniu recesji 4.1.1.1.2. Czynniki ograniczające skuteczność deficytu w skracaniu recesji 4.1.1.2. Hipoteza neutralności ricardiańskiej - wpływ deficytu budżetowego na oszczędności 4.1.1.3. "Niekeynesowskie" efekty polityki budżetowej 4.1.2. Skutki deficytu budżetowego w średnim i długim okresie 4.1.2.1. Deficyt budżetowy a ryzyko kryzysu gospodarczego 4.1.2.2. Wpływ deficytu budżetowego na poziom inflacji 4.1.2.3. Wpływ deficytu budżetowego na wymianę handlową 4.1.2.4. Wpływ deficytu budżetowego na tempo wzrostu gospodarczego 4.2. Zagrożenia związane z długiem publicznym 4.2.1. Przyszłe ciężary podatkowe 4.2.2. Poziom stóp procentowych
4.3. Równowaga budżetowa jako kryterium oceny działalności władz publicznych 5. Podsumowanie Rozdział II. ZASADY KSZTAŁTOWANIA POLITYKI BUDŻETOWEJ W STREFIE EURO 1. Integracja walutowa w ramach Unii Europejskiej 1.1. Pojęcie i istota integracji walutowej 1.2. Polityka budżetowa a postęp integracji walutowej w ramach Unii Europejskiej 2. Uwarunkowania polityki budżetowej w krajach należących do unii walutowej - aspekty teoretyczne 2.1. Teoria Optymalnego Obszaru Walutowego a kształt polityki gospodarczej w UGW 2.2. Polityka budżetowa w unii walutowej a teoria OOW 104 2.3. Nowa ekonomia klasyczna a kształt polityki budżetowej w krajach członkowskich UGW 2.4. Rola kryteriów konwergencji 2.5. Zagrożenia związane z nadmiernym deficytem budżetowym w kraju należącym do unii walutowej 3. Główne założenia UGW w świetle Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską 3.1. Uczestnictwo w strefie euro 3.2. Uwarunkowania dla kształtowania polityki budżetowej w strefie euro 3.2.1. Jednolita polityka pieniężna Europejskiego Banku Centralnego 3.2.2. Zdecentralizowany charakter polityki budżetowej 4. Koordynacja polityki gospodarczej w UGW 4.1. Ramy koordynacji określone w TWE 4.2. Pozatraktatowe formy koordynacji polityki gospodarczej w UGW 5. Procedura Nadmiernego Deficytu określona w TWE 5.1. Pakt Stabilności i Wzrostu jako instrument dyscyplinowania polityki budżetowej 5.2. Reforma Paktu Stabilności i Wzrostu z 2005 r. i jej potencjalne konsekwencje
5.2.1. Podłoże reformy Paktu Stabilności i Wzrostu 5.2.2. Zmiany w części prewencyjnej 5.2.3. Zmiany w Procedurze Nadmiernego Deficytu 6. Podsumowanie Rozdział III. EWOLUCJA STANU FINANSÓW PUBLICZNYCH W KRAJACH STREFY EURO 1. Stan finansów krajów członkowskich strefy euro w latach 90. XX wieku 2. Pakt Stabilności i Wzrostu w praktyce w okresie 1999-2007 2.1. Działania prewencyjne 2.2. Stosowanie Procedury Nadmiernego Deficytu 3. Konsolidacja budżetowa w wybranych krajach strefy euro 3.1. Skuteczna konsolidacja budżetowa 3.1.1. Definicja konsolidacji budżetowej 3.1.2. Warunki ekonomiczne konsolidacji budżetowej 3.1.3. Przykłady skutecznej konsolidacji budżetowej 3.1.3.1. Irlandia 3.1.3.2. Hiszpania 3.1.3.3. Finlandia 3.1.3.4. Belgia 3.1.3.5. Holandia 3.1.4. Konsekwencje reform finansów publicznych 3.1.5. Przykłady niepowodzeń konsolidacji budżetowych 3.1.5.1. Włochy 3.1.5.2. Portugalia 3.2. Równowaga budżetowa a reformy strukturalne w strefie euro
4. Polityka budżetowa w okresach dobrej koniunktury 4.1. Cykliczność zachowań w polityce budżetowej 4.2. Polityka budżetowa w okresach dobrej i złej koniunktury 4.3. Narzędzia zapobiegające procykliczności polityki budżetowej 4.3.1. Numeryczne reguły budżetowe 4.3.1.1. Typologia reguł budżetowych 4.3.1.2. Reguły budżetowe stosowane w krajach strefy euro 4.3.2. Niezależne narodowe instytucje nadzorujące politykę budżetową 4.3.2.1.1. Cele instytucji nadzorujących politykę budżetową 4.3.2.1.2. Instytucje nadzorujące politykę budżetową w krajach strefy euro 5. Polityka budżetowa od 2008 r. 5.1.1. Bieżąca sytuacja budżetowa krajów strefy euro 5.1.2. Podłoże trudności budżetowych w strefie euro od 2008 r. 5.2. Antykryzysowe narzędzia polityki budżetowej zastosowane w wybranych krajach strefy euro 5.2.1. Polityka budżetowa w okresie kryzysu 5.2.1.1. Dyskrecjonalne działania antykryzysowe 5.2.1.2. Automatyczna stabilizacja i skutki polityczne 5.2.2. Europejski Plan Naprawy Gospodarczej - European Economic Recovery Plan 5.2.3. Pakiety stymulacyjne 6. Podsumowanie Zakończenie Bibliografia Załączniki