Rozdział 1.1 wprowadza uczniów w świat drobnoustrojów (mikrobów). Uczniowie poznają różne rodzaje i kształty mikrobów, a następnie obserwują pożyteczne i szkodliwe drobnoustroje. Ćwiczenie podstawowe: interaktywna gra edukacyjna w karty, przybliża uczniom różne rodzaje i kształty mikrobów. W ćwiczeniu dodatkowym, polegającym na przygotowaniu plakatów naukowych, uczniowie mogą rozszerzyć swoją wiedzę nt. budowy mikrobów. Uczniowie zainteresowani historią mikrobiologii mogą również przedstawić na plakacie za pomocą skali czasu najważniejsze odkrycia i wydarzenia w mikrobiologii. Campylobacter WIEDZA DO ZDOBYCIA Poziom podstawowy: Istnieją trzy podstawowe rodzaje mikrobów (drobnoustrojów). Drobnoustroje można znaleźć wszędzie. Poziom rozszerzony: W naszych organizmach można znaleźć pożyteczne bakterie. Rożne drobnoustroje mają różne rozmiary. ODNIESIENIA DO PODSTAW PROGRAMOWYCH GIMNAZJUM III Etap Edukacyjny: Klasy I-III Biologia Cele kształcenia: I, II, III i V Treści nauczania wymagania szczegółowe: II (1, 2, 3), III (3, 6, 7, 11), VII (3, 7, 8) Czas realizacji materiału Około 50 minut
1.1 Drobnoustroje Wprowadzenie Słowa Kluczowe Bakteria Choroba Cytoplazma DNA Drobnoustrije Grzyby Komórka Mikroby Mikroorganizmy Mikroskop Patogen RNA Rzęski Wici Wirus Zarazki Potrzebne Materiały Dla każdego ucznia Kopia SH 1 Kopia SH 2 Kopia SH 3 Kopia SH 4 Potrzebne Będą Zestaw wyciętych i zalaminowanych kart (MU 2 MU 4) dla każdej grupy. Materiały Dostępne na Stronie Internetowej Film demonstrujący ćwiczenie Różne zdjęcia drobnoustrojów MU 1 w formacie MS PowerPoint Animacja prezentująca różne rozmiary bakterii Podstawowe Informacje Drobnoustroje (mikroorganizmy) nazywane potocznie mikrobami, czy zarazkami, są malutkimi żywymi organizmami, zbyt małymi, aby zobaczyć je gołym okiem. Można je znaleźć niemalże wszędzie na ziemi. Niektóre drobnoustroje mogą być korzystne, inne szkodliwe dla ludzi (ten temat zostanie jeszcze rozwinięty w kolejnych rozdziałach). Drobnoustroje mimo, że są takie malutkie, to mogą przybierać różne kształty i rozmiary. Istnieją trzy podstawowe rodzaje drobnoustrojów: Wirusy są najmniejszymi cząstkami zakaźnymi spośród wszystkich drobnoustrojów. Zazwyczaj są one szkodliwe dla człowieka. Wirusy są cząsteczkami nie posiadającymi struktury komórkowej, niezdolnymi do przeżycia poza innym organizmem. Do przeżycia potrzebna jest im komórka gospodarza, w której się namnażają. Kiedy dostają się do komórki gospodarza intensywnie się w niej namnażają i niszczą komórkę gospodarza! Grzyby są wielokomórkowymi organizmami przypominającymi organizmy roślinne. Mogą być zarówno korzystne, jak i szkodliwe dla człowieka. Grzyby odżywiają się rozkładając martwe szczątki organiczne lub pasożytując na roślinach i zwierzętach. Niektóre grzyby mogą wywołać infekcje, niektóre są trujące, a jeszcze inne mogą być korzystne lub są nieszkodliwe dla człowieka np. Penicillium, który produkuje antybiotyk zwany peniciliną, czy grzyby jadalne np. Agaricus, potocznie zwany pieczarką. Rozprzestrzeniają się w powietrzu pod postacią przetrwalników przypominających maleńkie, twarde ziarenka. Przetrwalniki te mogą opadać na chleb, lub owoce, gdzie w odpowiednich warunkach (wysoka wilgotność) mogą się rozwijać. Bakterie są jednokomórkowymi organizmami, które rozmnażają się z zadziwiającą szybkością wg krzywej wzrostu wykładniczego, komórki niektórych gatunków bakterii mogą dzieli się nawet co około 20 minut! Niektóre bakterie zdolne są do produkcji specjalnych substancji zwanych toksynami, bardzo niebezpiecznych i potencjalnie chorobotwórczych dla człowieka (np. Staphylococcus); inne bakterie są zupełnie nieszkodliwe dla człowieka, a jeszcze inne są dla nas bardzo pożyteczne (np. Lactobacillus wykorzystywany w przemyśle spożywczym) a czasem niezbędne np. bakterie wykorzystywane w hodowli roślin (Rhizobacterium). Nieszkodliwe dla zdrowia bakterie nazywa się niechorobotwórczymi, natomiast bakterie szkodliwe dla zdrowia chorobotwórczymi lub patogenami. Ponad 70% bakterii to nieszkodliwe bakterie niechorobotwórcze. Mikroby jak większość żywych organizmów do swojego rozwoju wymagają specjalnych warunków, zależnie od miejsca, w którym żyją. Np. mikroby żyjące w organizmie człowieka preferują temperaturę 37 o C, podczas gdy mikroby żyjące w głębinowych źródłach termicznych znacznie wyższe, a bakterie żyjące w regionach arktycznych znacznie niższe temperatury. Drobnoustroje mają także różne wymagania związane z procesem odżywiania. Dlatego zmiany w środowisku życia bakterii mogą być dla nich zabójcze. Należy jednocześnie pamiętać, że drobnoustroje niezwykle łatwo przystosowują się do zmian środowiska i stopniowe zmiany mogą doprowadzić do przystosowania się bakterii do zmieniających się warunków środowiska, np. nabycie oporności bakterii na antybiotyki.
1.1 Drobnoustroje Wprowadzenie Wprowadzenie 1. Zapytaj dzieci co wiedzą nt. mikroorganizmów. Większość uczniów zapewne wie, że mikroorganizmy mogą wywołać chorobę, a także bywają dla nas pożyteczne. Zapytaj uczniów gdzie można znaleźć mikroby (drobnoustroje). Czy myślą, że mikroby są ważne dla człowieka? 2. Wytłumacz uczniom, że mikroby są najmniejszymi istotami żywymi na ziemi, a słowo mikroorganizm oznacza dosłownie mikro maleńkie, organizm życie. Mikroby są tak małe, że można zobaczyć je tylko za pomocą mikroskopu. Pierwszy mikroskop wykonany został przez holenderskiego przedsiębiorcę i przyrodnika Anthonie ego van Leewenhoek a w 1676 r. Za jego pomocą obserwował różne rzeczy w swoim domu, a istoty żywe (bakterie), które znalazł w materiale zeskrobanym z zębów nazwał żyjątkami (ang. animalcules). 3. Pokaż uczniom trzy podstawowe rodzaje mikrobów: bakterie, wirusy i grzyby. Wykorzystaj materiał MU 1 aby zaprezentować, jak te trzy rodzaje mikrobów różnią się między sobą kształtem I budową. Na stronie www.e-bug.eu można również znaleźć ćwiczenie demonstrujące i porównujące różne rozmiary bakterii, wirusów i grzybów. 4. Zwróć uwagę, że mimo że mikroby mogą wywołać choroby, to istnieją również pożyteczne mikroby. Zapytaj uczniów, czy znają przykłady dobrych mikrobów i jak są one wykorzystywane. Podaj przykład bakterii Lactobacillus w jogurcie, bakterii probiotycznych w naszych jelitach, czy grzyba Penicillium (z rodzaju Pędzlaków), który produkuje antybiotyk penicylinę itd. 5. Zaznacz, że drobnoustroje można znaleźć dosłownie WSZĘDZIE w powietrzu którym oddychamy, na żywności, którą spożywamy, w wodzie, którą pijemy, czy na powierzchni naszego ciała. Jeszcze raz podkreśl, że wśród tych mikrobów są takie, które mogą wywołać choroby, ale także wiele dobrych, pożytecznych dla człowieka mikrobów. Ćwiczenie Podstawowe W tym ćwiczeniu uczniowie w 3 4 osobowych grupach grają w karty, które pomagają zapamiętać niektóre pojęcia związane z mikrobami, a także zapoznają uczniów z różnymi nazwami mikrobów, różnicami w ich rozmiarach, ich zjadliwością i opornością na antybiotyki. Zasady gry 1. Jedna osoba ( dealer ) tasuje i rozdaje karty wierzchem do góry. Każdy z graczy trzyma swoje karty tak, że widzi tylko pierwszą kartę. 2. Grę rozpoczyna gracz siedzący po lewej stronie dealer a czytając jedną cechę drobnoustroju ze swojej pierwszej karty (np. rozmiar 50). Pozostali gracze czytają po kolei tę samą informację. Wygrywa gracz z najwyższą wartością, zbiera wszystkie pierwsze karty od pozostałych graczy i umieszcza je na spodzie swojego pliku kart. Zwycięzca wybiera informację, która będzie czytana z kolejnych kart. 3. Jeżeli dwóch lub więcej graczy poda razem najwyższą wartość danej cechy, wtedy wszystkie karty kładzie się na środku, ten sam gracz wybiera kolejną cechę z następnej karty. Zwycięzca zbiera również karty ze środka. Osoba, która zbierze wszystkie karty wygrywa.
1.1 Drobnoustroje Wprowadzenie Dyskusja 1. Poniższe pytania pomogą sprawdzić, czy dzieci zrozumiały omówione zagadnienia: a. Co to są mikroby? Mikroby to żywe organizmy zbyt małe, by zobaczyć je gołym okiem. b. Gdzie możnaznaleźćmikroby? Mikroby można znaleźćwszędzie. c. Jakie są kształty bakterii? Pałeczkowate (pałeczki), kuliste (ziarenkowce) i spiralne (spirale). d. Jakie są podstawowe róznice między bakteriami i wirusami? Bakterie są samodzielnymi organizmami, które można znaleźć dosłownie wszędzie, natomiast wirusy są cząstkami zakaźnymi, które potrzebują komórki gospodarza, aby przeżyć. e. Podzielcie mikroby przedstawione na kartach na pożyteczne i niebezpieczne dla człowieka. Sprawdź, czy uczniowie zrozumieli dlaczego te mikroby mogą być pożyteczne lub niebezpieczne, lub czasem i takie i takie jednocześnie. Mikroby niebezpieczne dla człowieka, to takie, które mogą wywołać infekcje, czy choroby. Te niebezpieczne dla człowieka mikroby, takie jak np. Escherichia coli, czy Salmonella, które wywołują biegunkę są również czasem przydatne. Wykorzystywane są np. w ramach badań nad szczepieniami, inżynierii genetycznej, czy badań mających na celu szczegółową charakterystykę tych drobnoustrojów. Ćwiczenie Dodatkowe Podziel klasę na 3 4 osobowe grupy. Każda grupa powinna przygotować poster na jeden z następujących tematów: 1. Charakterystyka wybranego drobnoustroju bakterii, grzyba, lub wirusa np. Salmonella, Penicillium and Influenza. Poster powinien zawierać: a. strukturę wybranego drobnoustroju b. miejsca, w których można go znaleźć c. jakie jest jego oddziaływanie (pozytywne lub/i negatywne) d. specyficzne wymagania rozwoju grupy wybranego drobnoustroju LUB 2. Historia drobnoustrojów, z uwzględnieniem takich wydarzeń jak np. a. 1676: van Leewenhoek odkrywa żyjątka za pomocą domowej roboty mikroskopu b. 1796: Jenner odkrywa szczepionkę przeciwko ospie c. 1850: Semmelweis stwierdza, że mycie rąk zatrzymuje rozprzestrzenianie się chorób d. 1861: Pasteur obala teorię samorództwa bakterii e. 1884: Koch publikuje swoje postulaty zakładające, że konkretny mikroorganizm może powodować określoną chorobę f. 1892: Ivanovski odkrywa wirusy g. 1929: Fleming odkrywa antybiotyki
Grzyby Zarodnie Błona komórkowa Bakterie Chromosom Kapsyd Wirusy Complex (Bacteriophage a virus which infects bacteria) Kwas nukleinowy Strzępki Glikoproteiny Chwytniki Ściana komórkowa Cytoplazma Zarodnie: Organy rozrodcze, produkują zarodniki. Strzępki: Nitkowate struktury, na których tworzą się zarodnie. Chwytniki (ryzoidy): Nitkowate wyrostki spełniające funkcje korzeni (wchłanianie pożywienia). Bakterie są wolno żyjącymi organizmami, można je znaleźć wszędzie Chromosom: Materiał genetyczny (DNA) komórki. Ściana komórkowa: Ściana komórkowa zbudowana jest z peptydoglikanu i nadaje kształt komórce bakterii. Błona komórkowa: Błona oddzielająca wnętrze komórki od środowiska, stanowi barierę dla substancji przechodzących do środka i na zewnątrz komórki. Cytoplazma: Galaretowata substancja wewnątrz komórki utrzymująca jej zawartość. W przeciwieństwie do bakterii, wirusy NIE są organizmami wolno żyjącymi są całkowicie uzależnione od żywego gospodarza Kapsyd Płaszcz białkowy otaczający materiał genetyczny wirusa. Niektóre wirusy posiadają dodatkowo osłonkę lipidową. Glikoproteiny Pełnią 2 funkcje Umożliwiają adsorpcję wirusa do komórki gospodarza. Transportują materiał genetyczny wirusa do komórki gospodarza. Kwas nukleinowy Kwas DNA lub RNA, bardzo rzadko obydwa równocześnie. Większość cząsteczek wirusów zawiera kwas RNA.
Tobamovirus Orthomyxovirus Lyssavirus Filovirus Max Rozmiar (nm)... 18 Liczba gatunków... 125 Zagrożenie dla człowieka... 12 Pożytek dla człowieka... 34. humans Max Rozmiar (nm)... 90 Max Rozmiar (nm)...180 Max Rozmiar (nm)... 1500 Liczba gatunków... 6 Zagrożenie dla człowieka... 146 Pożytek dla człowieka... 12 Liczba gatunków... 10 Zagrożenie dla człowieka... 74 of species Pożytek dla... człowieka... 5 Liczba gatunków... 5 Zagrożenie dla człowieka... 200 Pożytek dla człowieka... 0 Wirusy z rodzaju Tobamovirus, to patogeny roślin. Najbardziej znanym w tej grupie jest wirus mozaiki tytoniu, który atakuje tytoń i inne rośliny powodując mozaikowe odbarwienia na liściach. Wirus ten często wykorzystywany był w celach naukowych. Wirusy z rodziny Orthomyxoviridae wywołują grypę. Co roku na grypę choruje aż 5%-40% populacji, jednak większość zdrowieje w przeciągu kilku tygodni. W 1918 r., przed wynalezieniem szczepionki na grypę zmarło około 100 mln ludzi na całym świecie! Wirusy z rodzaju Lyssavirus, to Patogeny roślin i zwierząt. Najbardziej znany w tej grupie jest wirus wścieklizny (ang. Rabies virus) najczęściej kojarzony z psami. W wyniku zakażenia wirusem wścieklizny zmarło ponad 55,000 osób na całym świecie. Wirusy z rodziny Filoviridae wywołują gorączkę krwotoczną Ebola. Zakażenia te, to jedne z najgroźniejszych dla człowieka zakażeń wirusowych, na które nie ma szczepień ani lekarstwa. Śmiertelność wynosi 50% 90%! Epstein-Barr virus Herpes simplex virus Rhinovirus Varicella zoster virus Max Rozmiar (nm)... 110 Max Rozmiar (nm)... 200 Max Rozmiar (nm)... 25 Max Rozmiar (nm)... 200 Liczba gatunków... 8 Zagrożenie dla człowieka... 37 Pożytek dla człowieka... 2 Liczba gatunków... 2 64 Zagrożenie dla człowieka... Pożytek dla człowieka... 2 Liczba gatunków... 100 Zagrożenie dla człowieka... 28 Pożytek dla człowieka... 14 Liczba gatunków... 1 21 Zagrożenie dla człowieka... Pożytek dla człowieka... 7 Wirus Epsteina-Barr z rodzaju Lymphocryptovirus wywołuje mononukleozę zakaźną (potocznie chorobę pocałunków ). Objawy obejmują: ból gardła, powiększenie węzłów chłonnych, zmęczenie. Do zakażenia dochodzi przez kontakty bezpośrednie np. pocałunki. Herpes simplex jest jednym z najstarszych wirusów przenoszonych drogą płciową. W wielu przypadkach zakażenia tym wirusem przebiegają bezobjawowo jednak u około jednej trzeciej zakażonych pojawiają się bardzo nieprzyjemne objawy świerzbu. Rhinovirus jest jednym z 250 wirusów wywołujących objawy przeziębienia. Odpowiada za ponad 35% wszystkich przeziębień. Rhinovirus potrafi przeżyć nawet 3 godziny poza nosem. Wystarczy, że potrzesz nos palcami z Rhinovirusem i już go masz! Wirus Varicella-Zoster wywołuje ospę wietrzną. Rzadko jest groźny, ale bardzo zakaźny i szerzy się na drodze kontaktów bezpośrednich, przez kaszel, czy kichanie. Zanim wynaleziono szczepionkę, prawie każdy chorował w dzieciństwie na ospę wietrzną.
Penicillium v Saccharomyces Grzybice skóry Stachybotrys Max Rozmiar (nm)... 5000 Max Rozmiar (nm)...10,000 Max Rozmiar (nm)...15,000 Max Rozmiar (nm)...72,000 Liczba gatunków... 27 Zagrożenie dla człowieka... 64 Pożytek dla człowieka... 198 Liczba gatunków... 19 Zagrożenie dla człowieka... 1 Pożytek dla człowieka... 184 Liczba gatunków... 10 Zagrożenie dla człowieka... 43 Pożytek dla człowieka... 14 Liczba gatunków... 2 Zagrożenie dla człowieka... 83 Pożytek dla człowieka... 2 Grzyby z rodzaju Penicillium produkują antybiotyk penicylinę. Jest to jedno z największych odkryć medycyny, które umożliwiło walkę z zakażeniami bakteryjnymi. Niestety w efekcie nadużywania penicyliny wiele gatunków bakterii wytworzyło oporność na ten lek. Grzyby Saccharomyces cerevisiae (drożdże browarnicze/piekarnicze), od ponad 6000 lat, wykorzystywane są do produkcji piwa i chleba! Znajdują też zastosowanie w produkcji wina i badaniach biomedycznych. W czasie 6h, z jednej komórki drożdży, może powstać aż 1000 000 kolejnych! Grzybice skóry wywoływane są przez różne gatunki grzybów. Najczęstszą postacią jest grzybica stóp (tzw. stopa sportowca/atlety), dotyczy ok. 70% populacji i objawia się pęcherzykami, zaczerwienieniem i swędzeniem skóry stopy, najczęściej między czwartym i piątym palcem stopy. Stratchybotrys jest jednym z rodzajów pleśni. Ten czarny grzyb sam nie jest chorobotwórczy, ale produkuje toksyny, które wywołują szereg różnych objawów chorobowych od wysypki skórnej po zagrażające życiu zaburzenia oddychania. Aspergillus Cryptococcus Candida Verticillium Max Rozmiar (nm)... 12000 Max Rozmiar (nm)...15,000 Max Rozmiar (nm)...10,000 Max Rozmiar (nm)... 8,500,000 Liczba gatunków... 200 Zagrożenie dla człowieka... 47 Pożytek dla człowieka... 124 Liczba gatunków... 37 Zagrożenie dla człowieka... 98 Pożytek dla człowieka... 37 Liczba gatunków... 44 Zagrożenie dla człowieka... 74 Pożytek dla człowieka... 175 Liczba gatunków... 4 Zagrożenie dla człowieka... 1 Pożytek dla człowieka... 18 Grzyby z rodz. Aspergillus są zarówno pożyteczne i szkodliwe dla człowieka. Niektóre gatunki wykorzystywane są w przemyśle i medycynie. Za ich pomocą otrzymuje się ponad 99% całkowitej produkcji kwasu cytrynowego, są też składnikiem leków ograniczających uwalnianie gazów jelitowych. Cryptococcus jest grzybem, który rozwija się podobnie do drożdży. Wywołuje m.in. poważne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu u osób z zakażeniem HIV/chorych na AIDS. Źródłem zakażenia jest przede wszystkim ziemia. Grzyby z rodz. Candida są składnikiem flory fizjologicznej jamy ustnej i układu pokarmowego 80% populacji. W normalnych warunkach obecność tych grzybów w organizmie nie wywołuje objawów chorobowych, jednak ich rozprzestrzenienie może prowadzić do groźnej kandydozy (grzybicy). Grzyby z rodzaju Verticillium to szeroko rozpowszechnione organizmy zasiedlające glebę. Mogą być chorobotwórcze dla owadów, roślin i innych grzybów, ale bardzo rzadko dla człowieka.
Chlamydia Salmonella MRSA Streptococcus Max Rozmiar (nm)... 1000 Max Rozmiar (nm)... 1000 Max Rozmiar (nm)... 1000 Max Rozmiar (nm)... 1000 Liczba gatunków... 3 Zagrożenie dla człowieka... 37 Pożytek dla człowieka... 1.. 5 Liczba gatunków... 2500 Zagrożenie dla człowieka... 89 Pożytek dla człowieka... 15.. 40 Liczba gatunków... 1 Zagrożenie dla człowieka... 174 Pożytek dla człowieka... 20.. 90 Liczba gatunków... Zagrożenie dla człowieka... Pożytek dla człowieka..... Bakterie z gatunku Chlamydia trachomatis wywołują zakażenia przenoszone drogą płciową. Mogą wywoływać mniej groźne stany zapalne narządów rodnych, lub w konsekwencji prowadzić do poważniejszych powikłań tj. np. bezpłodności, czy powikłań ciąży. Bakterie z rodzaju Salmonella o kształcie pałeczek mogą wywołać m.in. zatrucia pokarmowe, czy dur brzuszny. Objawy tych zakażeń mogą być różne od wymiotów po biegunkę, które w skrajnych przypadkach mogą prowadzić do śmierci. Gronkowce złociste oporne na meticylinę (ang. Meticillin Resistant Staphylococcus aureus MRSA) wywołują trudne do wyleczenia zakażenia szpitalne. Bakterie te są szczególną odmianą gronkowca złocistego, które wykształciły oporność na wiele antybiotyków. Escherichia Pseudomonas Lactobacillus 50 50 75 20 Wiele bakterii z rodz. Streptococcus (Paciorkowców) wchodzi w skład fizjologicznej flory jamy ustnej i skóry człowieka. Niektóre gatunki są chorobotwórcze i odpowiadają za ok. 15% zapaleń gardła. Objawami paciorkowcowego zapalenia garda są: nagła gorączka, bóle brzucha i powiększone węzły chłonne. Treponema Max Rozmiar (nm)... 2000 Max Rozmiar (nm)... 5000 Max Rozmiar (nm)... 1500 Max Rozmiar (nm)... 2000 Liczba gatunków... 9 Zagrożenie dla człowieka... 54 Pożytek dla człowieka... 184.. N/A Liczba gatunków... 126 Zagrożenie dla człowieka... 50 Pożytek dla człowieka... 150.. 80 Liczba gatunków... 125 Zagrożenie dla człowieka... 0 Pożytek dla człowieka... 195.. 10 Liczba gatunków... 3 Zagrożenie dla człowieka... 115 Pożytek dla człowieka... 8.. 10 Bakterie Escherichia coli (znane pod nazwą Pałeczek okrężnicy, lub potocznie bakterii koli) wchodzą w skład fizjologicznej flory jelita grubego człowieka i zwierząt. Czasami jednak, E. coli wywołują zakażenia układu moczowego, poważne zakażenia jamy brzusznej i zatrucia pokarmowe. Bakterie z rodz. Pseudomonas to mikroby powszechnie zasiedlające różne środowiska. Niektóre gatunki są chorobotwórcze dla człowieka, inne pożyteczne, np. uczestniczą w rozkładzie związków organicznych i bioremediacji (usuwania zanieczyszczeń). Bakterie z rodz. Lactobacillus są bardzo powszechne i zwykle nieszkodliwe dla człowieka. Występują w przewodzie pokarmowym, pochwie, są tez składnikiem flory fizjologicznej jelit. Bakterie te w szerokim zakresie wykorzystywane są w przemyśle spożywczym m.in. do produkcji sera I jogurtów. Bakterie z rodz. Treponema wywołują groźną chorobę zakaźną kiłę. Jej objawy zaczynają się od wysypki i objawów grypopodobnych, które mogą prowadzić do uszkodzeń mózgu, a nawet śmierci. W leczeniu stosuje się antybiotyki, choć coraz częściej pojawiają się szczepy oporne.