Joanna Kos-Łabędowicz Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach PROCESY INTEGRACYJNE W AZJI WYBRANE ZAGADNIENIA Wprowadzenie Spowodowany dynamicznym rozwojem wzrost znaczenia Azji w międzynarodowych relacjach zaczyna być porównywalny z wpływem jaki na światową gospodarkę w XVIII i XIX wieku miała Europa. Ponad połowa światowej populacji żyje w Azji, kontynencie, który przeszedł gwałtowne zmiany w niewiele powyżej ćwierćwiecza. Aktualna polityczna i ekonomiczna pozycja Azji wydaje się przemawiać za pojawiającym się w literaturze przedmiotu stwierdzeniem, iż to Azja będzie miała największe znaczenie w kształtowaniu nowego światowego porządku w XXI wieku. Najszybciej rozwijające się gospodarki, najszybciej zwiększające się wydatki na wojsko i najpoważniejsze punkty zapalne (wliczając centrum światowego terroryzmu, częste klęski żywiołowe i kataklizmy, nawarstwiające się konflikty na tle religijnym, największa ilość nieuzgodnionych granic), wydają się również przemawiać za kluczową rolą Azji w najbliższej przyszłości. Najogólniej, w Azji można zaobserwować dwa przeciwstawne trendy: z jednej strony dyskusyjność roszczeń terytorialnych i dotyczących wód terytorialnych, konkurowanie o zasoby, zwiększanie potencjału militarnego i narastające tendencje nacjonalistyczne, zagrażające bezpieczeństwu i dobrobytowi, a z drugiej poprzez wymianę handlową, inwestycje, komunikację, technologię i turystykę zwiększają się współzależności pomiędzy poszczególnymi azjatyckimi krajami. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie wybranych zagadnień dotyczących procesów integracji regionalnej w Azji, ze szczególnym uwzględnieniem takich organizacji, jak APEC i ASEAN. 1. Wybrane przykłady integracji regionalnej w Azji Wizja zjednoczonej, wolnej od amerykańskich wpływów Azji coraz częściej pojawia się podczas dyskusji pomiędzy azjatyckimi przywódcami. Coraz częściej mówi się o utworzeniu strefy wolnego handlu, Azjatyckiego Funduszu
286 Joanna Kos-Łabędowicz Walutowego czy wspólnej walucie, by idąc w ślady powojennej Europy, Azja wzniosła się ponad wewnętrzne podziały i konflikty i utworzyła wspólnotę, a później unię. W długim okresie tak ambitne założenie może zostać zrealizowane, jednak trzeba uwzględnić brak zgody pomiędzy stronami co do tego, jak można by zrealizować tę wizję. Sami azjaci nie są pewni, czy odcięcie się od wpływów Stanów Zjednoczonych jest korzystne; dla jednych jest to perspektywa odzyskania niepodległości po stuleciach zachodnich wpływów i dziesięcioleciach hegemonii amerykańskiej, inni postrzegają to jako ryzyko utraty stabilności i zaostrzenia się konfliktów w regionie 1. W związku z istniejącymi regionalnymi problemami, podejmowane są różne inicjatywy integracyjne na terenie Azji (najważniejsze z nich przedstawiono w tabeli 1), mające na celu zwiększenie zarówno współpracy gospodarczej, jak i politycznej pomiędzy państwami regionu. Główne regionalne organizacje w Azji Nazwa Data powstania Członkostwo Główne zadania 1 2 3 4 ASEAN Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo- -Wschodniej APEC Wspólnota Gospodarcza Azji i Pacyfiku ARF Forum Regionalne ASEAN 1967 1986 1994 APT ASEAN + 3 1999 Birma, Brunei, Filipiny, Indonezja, Kambodża, Laos, Malezja, Singapur, Tajlandia, Wietnam Australia, Brunei, Chile, Chiny, Filipiny, Hongkong, Indonezja, Japonia, Kanada, Korea Południowa, Malezja, Meksyk, Nowa Zelandia, Papua-Nowa Gwinea, Peru, Rosja, Singapur, Stany Zjednoczone, Tajlandia, Tajwan, Wietnam Australia, Bangladesz, Birma, Brunei, Chiny, Filipiny, Indie, Indonezja, Japonia, Kambodża, Kanada, Korea Południowa, Korea Północna, Laos, Malezja, Nowa Zelandia, Pakistan, Papua-Nowa Gwinea, Rosja, Singapur, Stany Zjednoczone, Tajlandia, Timor Wschodni, Unia Europejska, Wietnam ASEAN + Chiny, Japonia i Południowa Korea Tabela 1 Rozwój regionalny i stabilność w regionie Liberalizacja handlu i inwestycji Budowanie atmosfery wzajemnego zaufania, poprawa stosunków dyplomatycznych, rozwiązywanie konfliktów Współpraca w rejonie Azji Wschodniej 1 S. Tay: Asia Alone The Dangerous Post-crisis Divide from America. John Wiley & Sons (Asia) Pte. Ltd., Singapore, 2010, s. 66.
Procesy integracyjne w Azji wybrane zagadnienia 287 CSCAP Rada na rzecz Współpracy Bezpieczeństwa w Azji i Pacyfiku EAS Szczyty Azji Wschodniej 1 2 3 4 Australia, Brunei, Chiny, Filipiny, Indie, Indonezja, Japonia, Kambodża, Kanada, Korea Południowa, Korea Północna, 1999 Malezja, Mongolia, Nowa Zelandia, Papua-Nowa Gwinea, Rosja, Singapur, Stany Zjednoczone, Tajlandia, Unia Europejska, Wietnam SCO Szanghajska Organizacja Współpracy 2005 1996 APT + Indie, Australia i Nowa Zelandia Chiny, Rosja, Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan (tzw. Szanghajska Piątka) i Uzbekistan cd. tabeli 1 Pozarządowe (track II) rozmowy dotyczące bezpieczeństwa w Azji Pacyficznej Rozwój regionalny i współpraca w regionie Rozwój regionalny, bezpieczeństwo i dobre relacje sąsiedzkie Źródło: Opracowanie własne na podstawie X. Huang: Politics in Pacific Asia An Introdction. Palgrave MacMillan, Nowy Jork 2009, s. 241. W przypadku azjatyckich procesów integracyjnych (zwłaszcza w przypadku Azji Wschodniej), należy zwrócić uwagę zwłaszcza na dwa fakty. Po pierwsze, pomimo dużego zróżnicowania kulturowego, w poziomie rozwoju gospodarczego, systemach politycznych podjęte zostały inicjatywy integracyjne przy współpracy rządów, stowarzyszeń biznesowych, środowisk akademickich i organizacji pozarządowych. Po drugie, do kryzysu finansowego w latach 1997-1998 w Azji praktykowano koncepcję tzw. otwartego regionalizmu, by po kryzysie przyjąć bardziej sformalizowaną i wykluczającą formę integracji, która w ostatnich latach znów zmierza w stronę otwartego regionalizmu 2. Pierwszą formalną próbą podjęcia współpracy w regionie była utworzona w 1954 roku, z inicjatywy Stanów Zjednoczonych, Organizacja Azji Południowo-Wschodniej (SEATO) mająca na celu głównie zwalczanie wpływów komunistycznych w regionie. Kolejną nieudaną inicjatywą mającą na celu głównie współpracę gospodarczą było założone w 1961 roku Stowarzyszenie Azji Południowo-Wschodniej (ASA). Również kolejne inicjatywy podjęte w latach 60. ubiegłego wieku zakończyły się niepowodzeniem, były to kolejno: MAPHILINDO, założona w 1963 roku organizacja mająca propagować ideę jedności malajskiej 3, niezrealizowana japońska propozycja z 1966 roku powołania stałych konferencji ministerialnych oraz również utworzona w 1966 ro- 2 3 M. Wan: The Political Economy of East Asia Striving for Wealth and Power. A Division of Congressional Quarterly Inc., Waszyngton 2008, s. 360-361. K. Nawrot: Determinanty rozwoju gospodarczego ASEAN. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2008, s. 76.
288 Joanna Kos-Łabędowicz ku Rada Azji i Pacyfiku (ASPAC) 4. Większy sukces odniosły inicjatywy akademickie i biznesowe. Zapoczątkowany w 1968 roku cykl konferencji dotyczących handlu i rozwoju Pacyfiku (PAFTAD) przekształcił się z czasem w znaczącą sieć ekspertów z zakresu ekonomii i polityki w regionie, a kolejne konferencje odbywają się do dziś (ostatnia miała miejsce w Pekinie 03-06 grudnia 2010 roku) 5 czy założona w 1967 roku przez reprezentantów biznesu z Japonii, Australii i Nowej Zelandii, funkcjonująca do dzisiaj, Rada Gospodarcza Strefy Pacyfiku (PBEC). 6 Utworzona w 1980 roku Rada Współpracy gospodarczej Pacyfiku (PEEC) była trójstronnym forum współpracy i dialogu pomiędzy środowiskiem akademickim (w jej skład wchodziło kilku przedstawicieli PAFTAD), biznesowym (uczestnictwo przedstawicieli PBEC) oraz urzędników administracji państwowej 7. Jednakże dopiero w przypadku utworzonej w 1989 roku Wspólnoty Gospodarczej Azji i Pacyfiku (APEC), rządy krajów formalnie zaangażowały się w proces regionalnej integracji. APEC przede wszystkim jest zgromadzeniem gospodarek, gdyż z racji członkostwa Tajwanu i Hongkongu nie może być określany jako zgromadzenie państw. Początkowo głównym zadaniem APEC było zarządzanie efektami rosnącej współzależności gospodarczej, z czasem wzrosło również jego znaczenie polityczne i w aspektach bezpieczeństwa regionalnego. Od 1993 roku odbywają się coroczne spotkania przywódców APEC mające na celu nawiązywanie relacji politycznych, pogłębiania dialogu gospodarczego i czasem wywierania nacisku na państwa regionu. Kwestie bezpieczeństwa znalazły się w centrum zainteresowania zwłaszcza w 2001 roku, kiedy to z inicjatywy George a Busha państwa APEC zadeklarowały uczestnictwo w wojnie przeciw terroryzmowi 8. Nie należy jednak zapominać, iż głównymi celami APEC pozostają: znoszenie barier celnych, liberalizacja przepływu inwestycji, współpraca technologiczna, dążenie do ściślejszej integracji gospodarczej, popieranie wzrostu gospodarczego i sprawiedliwego rozwoju. Zwłaszcza spotkanie przywódców w 2010 roku w Jokohamie, oprócz przedstawienia oceny realizacji celów przyjętych w 1994 roku podczas spotkania w Bogor, zakończyło się sformułowaniem Strategii APEC ds. Inwestycji, Nowej Strategii Reform Strukturalnych APEC oraz przygotowaniem długoterminowego planu zacieśniania integracji gospodarczej. Również 4 5 6 7 8 M. Kichter-Krysiak: Wybrane aspekty procesów integracji gospodarczej w regionie Azji Południowo-Wschodniej. Red. B. Drelich-Skulska. Prace Naukowe. Uniwersytet Ekonomiczny, Wrocław 2008, nr 28, s. 111. About PAFTAD. Oficjalna strona PAFTAD. http://paftad.org/about (10.09.2011). Oficjalna strona PBEC. http://www.pbec.org/# (10.09.2011). Introduction & History. http://www.pecc.org/about-us/about-us (10.09.2011). International relations of Asia. Red. D. Shambaugh i M. Yahuda. Rowman & Littlefield Publishers, INC., Plymouth 2008, s. 328-329.
Procesy integracyjne w Azji wybrane zagadnienia 289 spotkanie w Honolulu w 2011 roku przyniosło nowe postanowienia w kwestiach ochrony środowiska, zmniejszenia intensywności energetycznej produkcji i podjęcia działań mających na celu ujednolicenie regulacji dotyczących kwestii środowiskowych 9. Innym przedsięwzięciem związanym z regionalną integracją gospodarczą, które funkcjonuje i rozwija się do dzisiaj, jest założone w 1967 roku z inicjatywy Indonezji Malezji, Filipin, Singapuru i Tajlandii Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej ASEAN. ASEAN było następczynią ASA i miało przede wszystkim wzmocnić struktury państwowe, nie uszczuplając w żaden sposób zakresu suwerenności państw członkowskich. W traktacie założycielskim zapisano zobowiązania dotyczące wzmocnienia regionalnej stabilności i pokoju, przyśpieszenie wzrostu gospodarczego, postępu społecznego i rozwoju kulturowego w regionie, zabrakło jednak deklaracji, w jaki sposób te cele miałyby zostać osiągnięte 10. Wraz z pogłębianiem współpracy w ramach ASEAN, przywódcy krajów członkowskich wypracowali normy i zasady współpracy, określane sposobem ASEAN ( ASEAN way ). Sposób ASEAN można opisać następująco jako: preferowanie nieformalnych rozwiązań i unikanie nadmiernej instytucjonalizacji; instytucje regionalne pełnią rolę mechanizmów konsultacyjnych i forum do podejmowania rozmów na istotne tematy, a nie sztywnych struktur wspólnotowych, wspominany już tzw. otwarty regionalizm oparty na zasadach niedyskryminowania i przejrzystości; liberalizacja handlu i inwestycji w regionie ma prowadzić do ogólnego zmniejszenia barier (nie tylko pomiędzy krajami członkowskimi), współpracę na rzecz bezpieczeństwa w regionie, uwzględniającą raczej wszystkie zainteresowane strony, a nie tworzenie obozów zwolenników i przeciwników konkretnych rozwiązań, elastyczny konsensus, czyli wielostronne konsultacje i negocjacje w przyjaznej atmosferze, budowanie wzajemnego zaufania i podejmowanie decyzji z uwzględnieniem potencjalnych różnic pomiędzy zainteresowanymi stronami 11. W ramach ASEAN podejmowanych jest wiele inicjatyw mających na celu dalsze pogłębienie i poszerzenie integracji regionalnej, np. ASEAN + 3, ASEAN + 6, Forum Regionalne ASEAN czy Szczyty Azji Wschodniej za- 9 History. http://www.apec.org/about-us/about-apec/history.aspx (12.09.2011). 10 Ł. Fijałkowski: Regionalny wymiar bezpieczeństwa w Azji Południowo-Wschodniej. Normy instytucje ład regionalny. Uniwersytet Wrocławski, Wrocław, s. 99-100. 11 A. Acharya: Constructing a Security Community in Southeast Asia. ASEAN and the Problem of Regional Order. Routledge Taylor & Francis Group, Nowy Jork 2009, s. 77-85.
290 Joanna Kos-Łabędowicz początkowane w 2005 roku przez ASEAN. W ostatnich latach można zauważyć większe wzorowanie się ASEAN na rozwiązaniach wykorzystywanych przez Unię Europejską, przejawiających się w podpisaniu i następnym wejściu w życie Karty ASEAN oraz dążeniu do utworzenia Wspólnoty ASEAN opartej na trzech filarach: współpracy gospodarczej, społeczno-kulturowej i w zakresie bezpieczeństwa 12. Zakończenie Omawiając kwestie związane z regionalizmem i procesami integracji regionalnej w Azji, można wyróżnić dwie wizje regionalnej współpracy. Pierwsza z nich dotyczy szerokiej integracji regionalnej wzdłuż wybrzeży Pacyfiku, obejmującej nie tylko kraje azjatyckie, lecz również kraje amerykańskie na wschodzie i państwa Oceanii na południu. Tą pacyficzną wizję można datować wstecz, do lat 60. ubiegłego wieku i japońskiej inicjatywy utworzenia PBEC, lat 80. i sformowania APEC czy w końcu najbardziej współczesnej inicjatywy włączenia Australii i Nowej Zelandii do uczestnictwa w Szczytach Azji Wschodniej. Druga wizja dotyczy ściśle Azji Wschodniej, przejawia się w próbach formułowania organizacji integracyjnych na mniejszą skalę, z wykluczeniem krajów Ameryk i Oceanii. W zakres działań podjętych w związku z tą wschodnio-azjatycką wizją można wliczyć propozycję byłego premiera Malezjii, Mahathir bin Mohamada, odnośnie do utworzenia regionalnej strefy wolnego handlu, Wschodniej Grupy Współpracy Gospodarczej (EAEG), inicjatywy ASEAN + 3 czy zapoczątkowane w 2005 roku Szczyty Azji Wschodniej. Wspominane dwie wizje współpracy regionalnej w dużej mierze wskazują na geopolityczne, ideologiczne i gospodarcze napięcia pomiędzy krajami azjatyckimi dotyczącymi natury i zakresu instytucjonalnych ram integracji i współpracy regionalnej. Literatura About PAFTAD. http://paftad.org/about Acharya A.: Constructing a Security Community in Southeast Asia. ASEAN and the Problem of Regional Order. Routledge Taylor & Francis Group, Nowy Jork 2009. Fijałkowski Ł.: Regionalny wymiar bezpieczeństwa w Azji Południowo-Wschodniej. Normy instytucje ład regionalny. Uniwersytet Wrocławski, Wrocław. 12 Overview. http://www.aseansec.org/64.htm (12.09.2011).
Procesy integracyjne w Azji wybrane zagadnienia 291 History. http://www.apec.org/about-us/about-apec/history.aspx Huang X.: Politics in Pacific Asia An Introdction. Palgrave MacMillan, Nowy Jork 2009. International Relations of Asia. Red. D. Shambaugh i M. Yahuda. Rowman & Littlefield Publishers, INC., Plymouth 2008. Introduction & History. http://www.pecc.org/about-us/about-us Nawrot K.: Determinanty rozwoju gospodarczego ASEAN. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2008. Oficjalna strona PBEC. http://www.pbec.org/# Overview. http://www.aseansec.org/64.htm Studia Azjatyckie. Red. B. Drelich-Skulska. Prace Naukowe. Uniwersytet Ekonomiczny, Wrocław 2008. Tay S.: Asia Alone The Dangerous Post-crisis Divide from America. John Wiley & Sons (Asia) Pte. Ltd., Singapore 2010. Wan M.: The Political Economy of East Asia Striving for Wealth and Power. A Division of Congressional Quarterly Inc., Waszyngton 2008. ASIAN INTEGRATION OVERVIEW Summary A vision of united, free of USA influence Asia, is an increasingly recurring subject in discussions among Asian leaders. Often is it spoken of free trade zone, Asian Money Fund or an universal Asian currency; all in order to allow Asia to follow the example of post-war Europe, rising above internal divisions and conflicts, creating a community, and, subsequently, an union. Goal of this paper is to present chosen subjects concerning integration processes of Asia regions, with special attention devoted to APEC and ASEAN, two organisations being examples of two visions of Asian integrations Pacific and Eastern.