3. Chów zwierząt w Polsce

3. Chów zwierząt w Polsce

Produkcja zwierzęca obejmuje: chów zwierząt wszelka działalność człowieka (planowa i kontrolowana), związana z utrzymaniem zwierzęcia: zapewnieniem warunków do prawidłowego rozwoju, celem chowu jest określone wykorzystanie gospodarcze danego zwierzęcia, chów zwierząt dla mleka, mięsa lub wykorzystania do pracy (jako siła pociągowa); hodowlę zwierząt planowe działanie człowieka, który poprzez różnorodnej zabiegi, przyczynia się do ulepszenia cech dziedzicznych danego zwierzęcia, prowadzi to do zwiększenia ich wartości użytkowej (np. poprzez tworzenie nowych ras i odmian zwierząt o pożądanych przez człowieka walorach użytkowych), np. hodowla psów rasowych (psy są hodowane dla szczeniąt).

STRUKTURA PRODUKCJI GLOBALNEJ W 2016 R. PRODUKCJA ZWIERZĘCA 49,2% STRUKTURA PRODUKCJI TOWAROWEJ W 2016 R. PRODUKCJA ZWIERZĘCA 58,2% PRODUKCJA ROŚLINNA 50,8% PRODUKCJA ROŚLINNA 41,8% Chów zwierząt w ostatnich kilkunastu latach stracił nieco na znaczeniu: W latach 70. produkcja globalna zwierzęca była większa niż roślinna. W 2016 roku produkcja globalna zwierzęca stanowiła 49,2% ogólnej wartości produkcji rolniczej globalnej (produkcja roślinna wyniosła 52,5 mld zł, zaś zwierzęca 50,9 mld zł). Mimo wszystko: produkcja końcowa zwierzęca (w odróżnieniu od produkcji globalnej, nie ujmuje tych produktów pochodzących z własnej produkcji, które zostały zużyte na cele produkcyjne, np. pasz, materiału siewnego i obornika) jest nieco większa niż roślinna, w 2016 roku stanowiła około 57,5% ogólnej wartości produkcji rolniczej końcowej (produkcja roślinna wyniosła 36,3 mld zł, zaś zwierzęca 49,1 mld zł); produkcja towarowa zwierzęca (stanowiąca sumę sprzedaży produktów rolnych do skupu i na targowiskach) jest także większa niż roślinna, w 2016 roku stanowiła około 58,2% ogólnej wartości produkcji rolniczej towarowej (produkcja roślinna wyniosła 32,0 mld zł, zaś zwierzęca 44,6 mld zł);

W Polsce chów prowadzony jest: przede wszystkim w: kierunku mleczarskim (chów bydła), kierunku mięsnym (chów trzody chlewnej, drobiu oraz także i bydła) na tzw. żywiec rzeźny, w minimalnym stopniu w: kierunku rekreacyjno-sportowym.

Sposób chowu zwierząt zależy od wielu różnorodnych czynników, m.in. od: poziomu rozwoju gospodarczego regionu, warunków przyrodniczych, tradycji względów kulturowych. W Polsce wyróżnia się dwa podstawowe sposoby chowu zwierząt: chów ekstensywny występujący przede wszystkim w biedniejszych regionach Polski, słabo rozwiniętych lub o niewielkiej gęstości zaludnienia, prowadzony jest on głównie z przeznaczaniem na własne potrzeby; chów intensywny występujący głównie w regionach wysoko rozwiniętych i gęsto zaludnionych (często w otoczeniu wielkich miast); produkcja zwierzęca odbywa się na skalę przemysłową: przy użyciu nowoczesnych, najczęściej sterowanych komputerowo urządzeń, które m.in. podają zwierzętom pokarm i wodę, a także spłukują nieczystości, zwierzęta z reguły karmione są wysokowartościowymi koncentratami paszowymi zawierającymi niezbędne składniki do ich szybkiego wzrostu, chów jest całoroczny, chów odbywa się w zamkniętych pomieszczeniach.

W produkcji zwierzęcej największe znaczenie odgrywa chów: bydła, trzody chlewnej, drobiu; bardzo niewielkie znaczenie odgrywa obecnie chów: owiec (w latach 90. nastąpiła bardzo drastyczna redukcja stad), kóz, koni, królików i zająców, pszczół.

Spośród artykułów pochodzenia zwierzęcego największy udział w produkcji globalnej ma: żywiec rzeźny: wieprzowy, drobiowy, wołowy, mleko, jaja. STRUKTURA PRODUKCJI ZWIERZĘCEJ GLOBALNEJ W 2016 R. Jaja kurze 11,1% Żywiec rzeźny - bydło (bez cieląt) 11,9% Żywiec rzeźny - cielęta 0,1% Mleko krowie 29,3% Żywiec rzeźny - trzoda chlewna 23,1% Żywiec rzeźny - drób 24,5%

Chów bydła w Polsce miał największe znaczenie w latach 70. XX wieku, po czym nastąpił stały spadek jego pogłowia oraz obsady (chociaż w ostatnich latach obserwujemy znów niewielki wzrost), czyli natężenia przestrzennego chowu bydła. Spadek pogłowia jest związany z niską opłacalnością produkcji (mleka i wołowiny). 14000 12000 Od 2004 roku nastąpił jednak niewielki wzrost liczebność stad bydła. Pogłowie w tys. sztuk 10000 8000 6000 4000 2000 0 BYDŁO 1961 1970 1980 1990 2000 2005 2010 2013 2014 2015 2016 Pogłowie (dane wg FAO/GUS) w tys. sztuk Obsada (dane wg FAO/GUS) w szt./100 ha użytków rolnych 9168 10844 12649 10049 6083 5483 5724 5859,5 5920,4 5960,7 5939,0 45,1 55,5 66,5 53,5 33,0 34,5 39,2 40,1 38,9 39,6 41,5

Najwięcej gospodarstw znajduje się na Podlasiu, Mazowszu i w Wielkopolsce, są to województwa o znacznej powierzchni trwałych użytków rolnych. Najmniej w województwach: zachodniopomorskim, dolnośląskim i lubuskim, są to województwa w których niegdyś istniały PGR-y, Po ich likwidacji rzadkowznawianona ich terenachprodukcję zwierzęcą. Województwa (wg danych GUS) Pogłowie zwierząt w 2016 r. na 100 ha użytków rolnych Odsetek pogłowia Mazowieckie 57,9 18,4% Wielkopolskie 59,1 16,8% Podlaskie 89,4 16,1% Kujawsko-pomorskie 47,4 8,3% Łódzkie 48,8 7,9% Warmińsko-mazurskie 43,1 7,0% Lubelskie 26,3 6,2% Pomorskie 28,9 3,5% Małopolskie 32,7 3,0% Świętokrzyskie 34,4 2,8% Opolskie 23,9 2,1% Śląskie 33,4 2,1% Dolnośląskie 11,4 1,7% Zachodniopomorskie 11,4 1,5% Podkarpackie 14,7 1,4% Lubuskie 18,9 1,2% POLSKA 41,5 100%

Chów bydła w Polsce jest prowadzony w trzech głównych kierunkach: mlecznym (głównie południowo-wschodnia i centralna Polska) główny kierunek, mięsno-mlecznym (głównie północno-zachodnia Polska; powoli jego znacznie maleje), mięsnym (głównie Wielkopolska) spożycie wewnętrzne jest stosunkowo małe, znaczna część produkcji przeznaczona jest na eksport. Największe znaczenie w chowie bydła ma: jego rasa, typowo polskie rasy bydła (np. czarno-białego bydła) wypierane są na rzecz obcych, lepszych, bardziej wydajnych ras (np. bardziej mlecznych), rasy te są specjalnie sprowadzane w tym celu do Polski z innych krajów, niejednokrotnie stosuje się także różne krzyżówki ras. charakter chowu: jednokierunkowy najbardziej wydajny, produkcja zwierzęca stopniowo ewoluuje w tym właśnie kierunku, produkty cechują się najwyższy jakością, dwukierunkowy średnio lub mało wydajny.

Od kilkunastu lat w chowie bydła zwiększa się specjalizacja produkcji oraz zmniejsza się liczba małych i średnich gospodarstw. Przyczynia się to do: wzrostu liczebności stad, poprawy jakości mięsa, wzrostu mleczności krów. Część produkcji z Polski od wielu lat jest eksportowana (nawet 90%) przede wszystkim do: Włoch, Niemiec, Holandii, Hiszpanii, Francji, Bośni i Hercegowiny, Izraela, Turcji, Uzbekistanu, Turkmenistanu i Kazachstanu, Egiptu, Hongkongu, Szwecji, Arabii Saudyjskiej, Japonii, Gabonu.

W ostatnich latach produkcja mleka, choć nieznacznie to wzrasta. w 1980 roku 16,0 mld litrów, w 1990 roku 15,4 mld litrów, w 2000 roku 11,5 mld litrów, w 2005 roku 11,6 mld litrów, w 2010 roku 11,9 mld litrów, w 2013 roku 12,4 mld litrów, w 2015 roku 12,9 mld litrów, w 2016 roku 12,9 mld litrów. Związane jest to m.in. ze wzrostem eksportu przetworów mlecznych na rynki UE (do Niemiec, Wielkiej Brytanii, Włoch) oraz inne (do Białorusi i do Chin). Mleko może być spożywane w postaci nieprzetworzonej oraz służyć do produkcji m.in. serów, masła, śmietany, jogurtów, kefirów.

W wielkości produkcji mleka w 2016 roku występowały znaczne różnice przestrzenne największą produkcję zanotowano w województwie mazowieckim i podlaskim oraz wielkopolskim (podobnie jak w 2013 roku). Województwa (wg danych GUS) Produkcja mleka w 2013 r. w tys. litrów Odsetek produkcji w 2013 r. Mazowieckie 2658 21,5% Podlaskie 2361 19,1% Wielkopolskie 1753 14,2% Łódzkie 949 7,7% Warmińsko-mazurskie 887 7,2% Kujawsko-pomorskie 872 7,1% Lubelskie 703 5,7% Pomorskie 359 2,9% Małopolskie 352 2,9% Świętokrzyskie 266 2,2% Opolskie 247 2,0% Podkarpackie 245 2,0% Śląskie 241 2,0% Dolnośląskie 189 1,5% Zachodniopomorskie 158 1,3% Lubuskie 108 0,9% POLSKA 12348,0 100% Województwa (wg danych GUS) Produkcja mleka w 2016 r. w tys. litrów Odsetek produkcji w 2016 r. Mazowieckie 2693 20,9% Podlaskie 2584 20,1% Wielkopolskie 1755 13,6% Warmińsko-mazurskie 1016 7,9% Łódzkie 990 7,7% Kujawsko-pomorskie 949 7,4% Lubelskie 759 5,9% Małopolskie 360 2,8% Pomorskie 354 2,8% Opolskie 273 2,1% Śląskie 258 2,0% Świętokrzyskie 250 1,9% Podkarpackie 216 1,7% Dolnośląskie 178 1,4% Zachodniopomorskie 147 1,1% Lubuskie 84 0,6% POLSKA 12867,2 100%

Przeciętny roczny udój mleka w ostatnich latach wyraźnie wzrósł. w 2000 roku wynosił 3668 litrów/rok, w 2005 roku wynosił 4147 litrów/rok, w 2010 roku wynosił 4487 litrów/rok, w 2012 roku wynosił 4978 litrów/rok, w 2015 roku wynosił 5395 litrów/rok, w 2016 roku wynosił już 5563 litrów/rok. Niestety wielkość ta nadal odstaje od liderów światowych, w których jest ona około dwa razy wyższa niż w Polsce.

Bydło dostarcza nam również mięso wołowe (wzrost produkcji w ostatnich latach) i cielęce (spadek produkcji w ostatnich latach) będące mięsem z młodego bydła (jest ono szczególnie cenne). Województwa (wg danych GUS) Produkcja żywca rzeźnego wołowego w 2016 r. w tys. t Odsetek produkcji w 2016 r. Wielkopolskie 211,4 21,7% Mazowieckie 191,2 19,7% Łódzkie 112,0 11,5% Podlaskie 98,0 10,1% Kujawsko-pomorskie 84,2 8,7% Świętokrzyskie 48,3 5,0% Lubelskie 41,8 4,3% Warmińsko-mazurskie 41,6 4,3% Małopolskie 33,6 3,5% Śląskie 27,3 2,8% Pomorskie 25,7 2,6% Dolnośląskie 17,2 1,8% Opolskie 13,1 1,3% Podkarpackie 10,2 1,0% Zachodniopomorskie 9,9 1,0% Lubuskie 6,6 0,7% POLSKA 971,9 100% Województwa (wg danych GUS) Produkcja żywca rzeźnego cielęcego w 2016 r. w tys. t Odsetek produkcji w 2016 r. Mazowieckie 1,34 22,1% Podlaskie 0,91 15,0% Lubelskie 0,71 11,7% Łódzkie 0,56 9,2% Małopolskie 0,56 9,2% Warmińsko-mazurskie 0,46 7,5% Podkarpackie 0,33 5,4% Zachodniopomorskie 0,30 4,9% Wielkopolskie 0,27 4,5% Kujawsko-pomorskie 0,14 2,3% Świętokrzyskie 0,14 2,3% Pomorskie 0,10 1,6% Śląskie 0,09 1,4% Opolskie 0,08 1,3% Dolnośląskie 0,06 1,0% Lubuskie 0,04 0,7% POLSKA 6,1 100%

Bardzo duże znaczenie, pomimo wyraźnego spadku w ostatnich latach odgrywa w Polsce chów trzody chlewnej. Spadek dotyczy zarówno pogłowia, jak i obsady. Trwa on od początku lat 90. XX wieku. 25000 20000 Pogłowie w tys. sztuk 15000 10000 5000 0 TRZODA CHLEWNA 1961 1970 1980 1990 2000 2005 2010 2013 2014 2015 2016 Pogłowie (dane wg FAO/GUS) w tys. sztuk Obsada (dane wg FAO/GUS) w szt./100 ha użytków rolnych 13434 13446 21326 19464 17122 18112 14865 11162 11265 10590 11106 66,1 68,8 112,2 103,6 93,0 113,9 101,8 76,4 77,4 72,8 77,3

Duże pogłowie trzody chlewnej wynika przede wszystkim z: dominacji w naszym kraju zbożowo-ziemniaczanej produkcji roślinnej, stanowi ona podstawę bazy żywieniową świń, łatwości i szybkości uzyskania produktu finalnego, szybki czas tuczu (chociaż w większości krajów Europy Zachodniej jest on krótszy), znacznych walorów smakowych i odżywczo-energetycznych mięsa wieprzowego, dodatkowo w wyniku ciągłych badań wprowadzane są co jakiś czas nowe krzyżówki ras typowo polskich (np. wielkiej białej i zwisłouchej) oraz obcych o specyficznych cechach.

Największe pogłowie i obsada trzody chlewnej występuje: w zachodniej Polsce (w pasie pomiędzy Wrocławiem a Gdańskiem i Olsztynem), funkcjonują tam od wielu lat najnowocześniejsze, wyspecjalizowane gospodarstwa. Najmniejsze pogłowie i obsada występuje na terenach: o niesprzyjających warunkach przyrodniczych, w których dominują małe gospodarstwa rolne. Województwa (wg danych GUS) Pogłowie zwierząt w 2016 r. na 100 ha użytków rolnych Odsetek pogłowia Wielkopolskie 233,2 35,6% Kujawsko-pomorskie 115,2 10,8% Łódzkie 115,4 10,1% Mazowieckie 49,2 8,4% Pomorskie 103,0 6,7% Lubelskie 38,9 5,0% Warmińsko-mazurskie 48,1 4,2% Opolskie 76,2 3,5% Podlaskie 29,8 2,9% Zachodniopomorskie 34,8 2,5% Śląskie 66,3 2,2% Świętokrzyskie 43,3 1,9% Dolnośląskie 21,7 1,8% Małopolskie 31,0 1,5% Podkarpackie 29,0 1,5% Lubuskie 39,7 1,4% POLSKA 77,3 100%

Trzoda chlewna dostarcza nam mięso wieprzowe. Część produkcji jest eksportowana (niestety w ostatnich latach nastąpił spadek związany, m.in. z embargiem które nałożyła Rosja i Ukraina oraz Chiny): do krajów Unii Europejskiej (Niemcy, Włochy i Czechy), Rosji, Białorusi i Ukrainy, USA i Kanady, krajów Azji Płd-Wsch.: m.in. Chin i Hongkongu. W związku z ciągłym spadkiem pogłowia, które wystąpiło w ostatnich latach, produkcja mięsa wieprzowego także wykazuje tendencję spadkową: w 2000 r. 2501 tys. t, w 2005 r. 2540 tys. t, w 2010 r. 2388 tys. t, w 2011 r. 2405 tys. t, w 2012 r. 2222 tys. t, w 2013 r. 2059 tys. t, w 2015 r. 2354 tys. t, w 2016 r. 2410 tys. t. Województwa (wg danych GUS) Produkcja żywca rzeźnego wieprzowego w 2016 r. w tys. t Odsetek produkcji w 2016 r. Wielkopolskie 624,4 25,9% Kujawsko-pomorskie 297,7 12,4% Łódzkie 268,3 11,1% Pomorskie 239,1 9,9% Mazowieckie 223,9 9,3% Lubelskie 162,3 6,7% Warmińsko-mazurskie 119,7 5,0% Podlaskie 87,9 3,6% Małopolskie 61,0 2,5% Opolskie 60,3 2,5% Świętokrzyskie 58,6 2,4% Zachodniopomorskie 51,2 2,1% Śląskie 51,0 2,1% Podkarpackie 47,4 2,0% Lubuskie 33,8 1,4% Dolnośląskie 23,2 1,0% POLSKA 2409,8 100%

Jednym z bardziej niedocenianych w Polsce jest chów owiec. 6000 Pogłowie zostało zredukowane z 4,9 mln szt. w roku 1985 do 244 tys. szt. w 2016 roku, powodem redukcji był spadek opłacalności produkcji wełny, produkowana w Polsce wełną była gorsza niż pochodzącą z Nowej Zelandii i Australii. 5000 Pogłowie w tys. sztuk 4000 3000 2000 1000 0 OWCE 1961 1970 1980 1990 2000 2005 2010 2013 2014 2015 2016 Pogłowie (dane wg FAO/GUS) w tys. sztuk Obsada (dane wg FAO/GUS) w szt./100 ha użytków rolnych 3494 3199 4207 4158 362 316 258 249 201 221 244 17,2 16,4 22,1 22,1 2,0 2,0 1,8 1,7 1,4 1,5 1,7

Najwięcej gospodarstw specjalizujących się w hodowli owiec znajduje się na terenach o słabszych glebach i dużym odsetku łąk i pastwisk: na południu Polski (Karpaty na Podhalu i w Bieszczadach oraz w Sudetach), w województwie pomorskim i wielkopolskim, miejscami na wschodzie Polski (np. wschodnie Podlasie i Polesie Lubelskie). Województwa (wg danych GUS) Pogłowie zwierząt w 2016 r. na 100 ha użytków rolnych Odsetek pogłowia Małopolskie 14,4 32,1% Podlaskie 1,8 8,1% Podkarpackie 3,2 7,6% Wielkopolskie 1,0 7,0% Lubelskie 1,0 6,1% Pomorskie 1,9 5,8% Łódzkie 1,3 5,3% Śląskie 3,4 5,2% Dolnośląskie 1,4 5,0% Kujawsko-pomorskie 1,0 4,3% Warmińsko-mazurskie 1,0 4,2% Mazowieckie 0,3 2,6% Lubuskie 1,3 2,0% Świętokrzyskie 1,0 1,9% Zachodniopomorskie 0,6 1,9% Opolskie 0,4 0,9% POLSKA 1,7 100%

Głównym powodem hodowli owiec jest produkcja mięsa baraniego (tzw. baraniny). Niestety nie jest ona w naszym kraju szczególnie ceniona (głównie ze względu na jej specyficzny zapach) mimo, że odznacza się dużą wartością odżywczą. W związku niewielkim pogłowiem owiec, produkcja mięsa baraniego jest w ostatnich latach niewielka i generalnie (poza ostatnim rokiem) spada: w 2000 r. 5,6 tys. t, w 2005 r. 4,6 tys. t, w 2010 r. 3,6 tys. t, w 2011 r. 3,4 tys. t, w 2012 r. 3,0 tys. t, w 2013 r. 3,4 tys. t, w 2015 r. 2,4 tys. t, w 2016 r. 2,8 tys. t. Województwa (wg danych GUS) Produkcja żywca rzeźnego baraniego w 2016 r. w tonach Odsetek produkcji w 2016 r. Małopolskie 457 16,5% Mazowieckie 395 14,3% Podlaskie 290 10,5% Lubelskie 257 9,3% Pomorskie 251 9,1% Kujawsko-pomorskie 198 7,1% Śląskie 196 7,1% Wielkopolskie 188 6,8% Warmińsko-mazurskie 142 5,1% Podkarpackie 128 4,6% Dolnośląskie 80 2,9% Łódzkie 77 2,8% Zachodniopomorskie 42 1,5% Świętokrzyskie 36 1,3% Opolskie 30 1,1% Lubuskie 4 0,1% POLSKA 2771 100%

Owce dostarczają nam także wełny (niegdyś Polska była ważnym jej eksporterem). Niestety w związku z możliwością otrzymania wełny z włókien sztucznych oraz lepszej jakościowo (także i tańszej) z Australii i Nowej Zelandii (główni producenci), jej produkcja znacznie spadła (choć w ostatnich latach zaczyna nieco wzrastać): w 2000 r. 1322 t, w 2005 r. 998 t, w 2010 r. 620 t, w 2011 r. 775 t, w 2012 r. 688 t, w 2013 r. 682 t, w 2015 r. 701 t, w 2016 r. 774 t. Województwa (wg danych GUS) Produkcja wełny owczej w 2016 r. w tys. kg (tonach) Odsetek produkcji w 2016 r. Małopolskie 153,9 19,9% Śląskie 67,6 8,7% Podlaskie 67,1 8,7% Podkarpackie 66,1 8,5% Lubelskie 60,6 7,8% Wielkopolskie 53,7 6,9% Pomorskie 52,3 6,8% Łódzkie 44,3 5,7% Dolnośląskie 40,4 5,2% Kujawsko-pomorskie 40,4 5,2% Lubuskie 31,5 4,1% Mazowieckie 30,4 3,9% Warmińsko-mazurskie 26,1 3,4% Świętokrzyskie 16,5 2,1% Zachodniopomorskie 14,4 1,9% Opolskie 8,7 1,1% POLSKA 774,0 100%

Na niektórych terenach, szczególnie górskich owce, mimo, iż dają stosunkowo niewiele mleka, są hodowane także w celu uzyskania mleka owczego. Zjawisko to jest szczególnie nasilone na Podhalu gdzie powstaje produkt regionalny, zwany oscypkiem (ser owczy), produkowany zgodnie ze specjalną recepturą. Chów owiec w Polsce daje jeszcze pewną ilość skór i futer.

W latach 90. XX w. rozpoczęto z krótkookresowym sukcesem reaktywację chowu: 700 600 w latach 50. XX w. pogłowie kóz wynosiło około 800 tys. sztuk, potem nastąpił bardzo znaczny spadek poniżej 100 tys. sztuk, koza nie pasowała do koncepcji dostatniej, socjalistycznej wsi będąc symbolem ubóstwa (dostarczała ona niewiele mleka). w 2000 r. wzrost do 190 tys. szt., po czym spadek do około 80 tys. szt. w 2013 r. UWAGA: dane do roku 2002 podano w przybliżeniu! Pogłowie w tys. sztuk 500 400 300 200 100 0 KOZY 1961 1970 1980 1990 2000 2005 2010 2013 2014 2015 2016 Pogłowie (dane wg FAO) w tys. sztuk Obsada (dane wg FAO/GUS) w szt./100 ha użytków rolnych bd bd bd bd 190 141 122 81,7 81,7 81,7 41,9 bd bd bd bd 1,0 0,9 0,8 0,6 0,6 0,6 0,3

Hodowlę kóz prowadzi się głównie ze względu na ich: mleko mięso produkty te wyróżniają się: niską zawartością cholesterolu wybitnymi walorami smakowymi, właściwościami antyalergicznymi, są polecane dla alergików uczulonych na białko krowie. Zwierzęta te są łatwe w opasie i mało wybredne (jeśli chodzi o karmę), a produkty z nich pozyskiwane pozwalają na uzyskanie dość wysokiego zysku. Chów prowadzony jest zwykle przez małe gospodarstwa rolne. Zwykle same zajmują się one uzyskiwaniem z kóz produktów do sprzedaży.

Łączna liczba tych zwierząt w 2016 roku wyniosła 41,9 tys. sztuk. Największe hodowle kóz prowadzone są w czystych obszarach Polski (mało przemysłu), głównie: w Małopolsce, w rejonie podgórskim i górskim: w województwie podkarpackim i śląskim, na Lubelszczyźnie. Województwa (wg danych GUS) Pogłowie zwierząt w 2012 r. na 100 ha użytków rolnych Odsetek pogłowia Małopolskie 2,3 14,6% Podkarpackie 1,6 10,6% Lubelskie 0,7 10,1% Wielkopolskie 0,4 7,6% Dolnośląskie 0,7 7,2% Świętokrzyskie 1,2 6,9% Mazowieckie 0,3 6,8% Warmińsko-mazurskie 0,6 6,3% Łódzkie 0,5 5,7% Śląskie 1,2 5,1% Podlaskie 0,4 4,4% Lubuskie 0,7 3,3% Pomorskie 0,4 3,2% Kujawsko-pomorskie 0,3 3,2% Zachodniopomorskie 0,3 3,1% Opolskie 0,3 1,8% POLSKA 0,6 100%

Koza dostarcza nam corocznie bardzo niewielkie ilości mięsa koziego. Województwa (wg danych GUS) Produkcja żywca rzeźnego koziego w 2016 r. w t Odsetek produkcji w 2016 r. Małopolskie 3 15,8% Wielkopolskie 3 15,8% Podkarpackie 2 10,5% Lubelskie 2 10,5% Śląskie 1 5,3% Pomorskie 1 5,3% Łódzkie 1 5,3% Dolnośląskie 1 5,3% Kujawsko-pomorskie 1 5,3% Mazowieckie 1 5,3% Warmińsko-mazurskie 1 5,3% Świętokrzyskie 1 5,3% Zachodniopomorskie 1 5,3% Podlaskie 0 0,0% Lubuskie 0 0,0% Opolskie 0 0,0% POLSKA 19 100%

Od początku obecnego stulecia drób odgrywa ważną rolę w żywieniu Polaków. Obecnie Polska należy do ścisłej czołówki producentów mięsa drobiowego w Unii Europejskiej. 180000 UWAGA: Do 2002 r. w statystykach ujęto drób w wieku 6 m-cy i więcej; od 2004 r. do 2014 drób pow. 2 tygodni, od 2015 r cały drób. 160000 Pogłowie w tys. sztuk 140000 120000 100000 80000 60000 40000 20000 0 DRÓB (ogółem) 1961 1970 1980 1990 2000 2005 2010 2013 2014 2015 2016 Pogłowie (dane wg FAO/GUS) w tys. sztuk 71858 85498 84901 71512 54554 125073 142460 129121 133086 153209 148864

W 2016 roku pogłowie drobiu wynosiło około 148,9 mln sztuk drobiu, 100% większość stanowiły kury, trzymane w systemie chowu klatkowego, szybko rośnie ekologiczny chów wolnowybiegowy oraz ściółkowy. Wzrost znaczenia w ostatnich latach obserwujemy w chowie kur i indyków. 90% 80% Pogłowie w % 70% 60% 50% 40% 30% Indyki Gęsi Kaczki Kurczaki 20% 10% UWAGA: Do 2002 r. w statystykach ujęto drób w wieku 6 m-cy i więcej; od 2004 r. do 2014 drób pow. 2 tygodni, od 2015 r cały drób. 0%

Drób dostarcza nam mięsa drobiowego. Produkcja żywca rzeźnego drobiowego w ostatnich latach wyraźnie wzrosła i wynosiła: w 2000 roku 754 tys. ton, w 2005 roku 1324 tys. ton, w 2010 roku 1739 tys. ton, w 2011 roku 1843 tys. ton, w 2012 roku 2089 tys. ton, w 2013 roku 2372 tys. ton, w 2015 roku 2840 tys. ton, w 2016 roku 3201 tys. ton. Województwa (wg danych GUS) Produkcja żywca rzeźnego drobiowego w 2016 r. w tys. t Odsetek produkcji w 2016 r. Mazowieckie 867,4 27,1% Wielkopolskie 537,7 16,8% Warmińsko-mazurskie 254,6 8,0% Łódzkie 190,1 5,9% Kujawsko-pomorskie 169,0 5,3% Zachodniopomorskie 163,4 5,1% Śląskie 157,5 4,9% Podlaskie 154,6 4,8% Pomorskie 132,6 4,1% Lubuskie 126,2 3,9% Lubelskie 123,8 3,9% Dolnośląskie 81,8 2,6% Świętokrzyskie 72,8 2,3% Małopolskie 58,9 1,8% Opolskie 58,4 1,8% Podkarpackie 52,6 1,6% POLSKA 3201,4 100%

W ostatnich kilkunastu latach pogłowie kur wyraźnie wzrosło. W 2016 roku w Polsce liczebność kurczaków wyniosła około 135,8 mln sztuk w 2000 roku tylko 48,3 mln sztuk (należy jednak uwzględnić fakt zmiany metodologii liczenia pogłowia w statystykach). 160000 UWAGA: Do 2002 r. w statystykach ujęto drób kurzy w wieku 6 m-cy i więcej; od 2004 r. do 2014 drób kurzy pow. 2 tygodni, od 2015 r cały drób kurzy. 140000 Pogłowie w tys. sztuk 120000 100000 80000 60000 40000 20000 0 Kurczaki 1961 1970 1980 1990 2000 2005 2010 2013 2014 2015 2016 Pogłowie (dane wg FAO/GUS) w tys. sztuk 63522 74971 79292 62755 48274 113487 130958 117053 120974 139588 135814

Chów kur dostarcza nam jaj i tzw. brojlerów czyli młodych osobników rzeźnych. Hodowla kur prowadzona jest w gospodarstwach: indywidualnych (z przeznaczaniem na własne potrzeby oraz częściowo na sprzedaż), dominuje tu system ekstensywny w produkcji (terenach rolniczych województw południowej i południowo-wschodniej części Polski) dużych, wyspecjalizowanych fermach kurzych, dominuje tu system intensywny w produkcji i produkcja towarowa (jednostki produkcyjne położone są głównie na peryferiach wielkich miast).

Największa obsada kur występuje w województwach: mazowieckim, wielkopolskim, łódzkim, kujawsko-pomorskim. Województwa (wg danych GUS) Pogłowie w 2016 r. na 100 ha użytków rolnych Pogłowie w 2016 r. w tys. szt. Odsetek pogłowia Mazowieckie 1394,4 29194,8 21,5% Wielkopolskie 1335,6 28387,9 20,9% Łódzkie 1124,1 10933,0 8,1% Kujawsko-pomorskie 862,8 8981,0 6,6% Podlaskie 694,4 7834,7 5,8% Śląskie 1571,2 6527,4 4,8% Zachodniopomorskie 593,7 5499,3 4,0% Świętokrzyskie 934,1 5082,6 3,7% Lubelskie 342,4 4922,6 3,6% Pomorskie 704,6 4782,5 3,5% Dolnośląskie 576,0 4614,4 3,4% Podkarpackie 800,3 4568,1 3,4% Małopolskie 753,9 4028,6 3,0% Lubuskie 1211,8 4017,4 3,0% Warmińsko-mazurskie 352,6 3785,9 2,8% Opolskie 613,8 2653,9 2,0% POLSKA 944,7 135814,2 100%

Kury dostarczają nam także cennych jaj kurzych. Największa ich produkcja występuje w województwie wielkopolskim i mazowieckim. Województwa (wg danych GUS) Produkcja jaj kurzych w 2013 r. w mln szt. Odsetek produkcji w 2013 r. Wielkopolskie 3469 34,5% Mazowieckie 1959 19,5% Dolnośląskie 612 6,1% Małopolskie 546 5,4% Lubelskie 456 4,5% Śląskie 402 4,0% Łódzkie 372 3,7% Kujawsko-pomorskie 351 3,5% Podkarpackie 333 3,3% Pomorskie 304 3,0% Lubuskie 299 3,0% Zachodniopomorskie 248 2,5% Świętokrzyskie 212 2,1% Podlaskie 172 1,7% Warmińsko-mazurskie 160 1,6% Opolskie 147 1,5% POLSKA 10041,9 100% Województwa (wg danych GUS) Produkcja jaj kurzych w 2016 r. w mln szt. Odsetek produkcji w 2016 r. Wielkopolskie 3797 35,8% Mazowieckie 1862 17,6% Małopolskie 664 6,3% Dolnośląskie 588 5,5% Łódzkie 493 4,7% Śląskie 437 4,1% Podkarpackie 340 3,2% Kujawsko-pomorskie 326 3,1% Zachodniopomorskie 320 3,0% Pomorskie 293 2,8% Lubelskie 293 2,8% Świętokrzyskie 270 2,5% Lubuskie 260 2,5% Podlaskie 256 2,4% Warmińsko-mazurskie 241 2,3% Opolskie 158 1,5% POLSKA 10599,6 100%

Pogłowie kaczek w ciągu ostatnich kilku lat wykazuje tendencję lekko wzrostową (wyhamowano silny spadek). Zwierzęta te: dostarczają mięso o wybitnych walorach smakowych, cechują się dużą nieśnością, są wyjątkowo odporne na trudne warunki środowiskowe. 9000 UWAGA: Do 2002 r. w statystykach ujęto kaczki w wieku 6 m-cy i więcej; od 2004 r. do 2014 kaczki pow. 2 tygodni, od 2015 r cały drób kaczy. 8000 Pogłowie w tys. sztuk 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 Kaczki 1961 1970 1980 1990 2000 2005 2010 2013 2014 2015 2016 Pogłowie (dane wg FAO/GUS) w tys. sztuk 3147 4937 3571 6466 3571 4559 2672 2593 2643 3401 3673

Chowem kaczek zajmują się głównie małe i średnie gospodarstwa rolne. Dominuje w nich ekstensywny typ chowu. Największy odsetek pogłowia krajowego kaczek występuje w województwie wielkopolskim, dolnośląskim i łódzkim. Województwa (wg danych GUS) Pogłowie w 2016 r. w tys. szt. Odsetek pogłowia Wielkopolskie 1131,2 30,8% Dolnośląskie 797,1 21,7% Łódzkie 506,0 13,8% Lubelskie 305,9 8,3% Świętokrzyskie 217,2 5,9% Mazowieckie 140,9 3,8% Podkarpackie 106,0 2,9% Małopolskie 84,1 2,3% Zachodniopomorskie 75,0 2,0% Kujawsko-pomorskie 60,3 1,6% Lubuskie 54,2 1,5% Pomorskie 52,9 1,4% Śląskie 51,5 1,4% Opolskie 51,5 1,4% Warmińsko-mazurskie 33,9 0,9% Podlaskie 5,7 0,2% POLSKA 3673,4 100%

W Polsce po chwilowym wzroście pogłowia w ostatnich latach występuje znów spadek pogłowia gęsi. Chów prowadzony jest głównie w małych gospodarstwach rolnych. 5000 UWAGA: Do 2002 r. w statystykach ujęto gęsi w wieku 6 m-cy i więcej; od 2004 r. do 2014 gęsi pow. 2 tygodni, od 2015 r cały drób gęsi. 4500 Pogłowie w tys. sztuk 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 Gęsi 1961 1970 1980 1990 2000 2005 2010 2013 2014 2015 2016 Pogłowie (dane wg FAO/GUS) w tys. sztuk 4380 3958 1537 1434 764 2018 1463 1314 1209 1213 859

Największa obsada gęsi występuje tradycyjnie na terenie województwa wielkopolskiego. Największy odsetek pogłowia krajowego gęsi występuje w województwie wielkopolskim, mazowieckim, kujawskopomorskim, łódzkim, podlaskim i lubelskim. Województwa (wg danych GUS) Pogłowie w 2016 r. w tys. szt. Odsetek pogłowia Wielkopolskie 162,0 18,9% Mazowieckie 111,8 13,0% Kujawsko-pomorskie 105,3 12,3% Łódzkie 103,8 12,1% Podlaskie 102,9 12,0% Lubelskie 101,0 11,8% Warmińsko-mazurskie 69,2 8,1% Lubuskie 26,4 3,1% Podkarpackie 16,7 1,9% Małopolskie 15,7 1,8% Świętokrzyskie 15,5 1,8% Pomorskie 12,5 1,4% Dolnośląskie 6,5 0,8% Śląskie 6,0 0,7% Zachodniopomorskie 1,9 0,2% Opolskie 1,8 0,2% POLSKA 859,0 100%

Coraz większą popularność w Polsce zdobywają indyki (w ciągu ostatnich kilkunastu lat pogłowie znacznie uległo zwiększeniu), które dostarczają bardzo dobrego jakościowo mięsa. Hodowla indyków jest prowadzona w systemie fermowym. 10000 UWAGA: Do 2002 r. w statystykach ujęto indyki w wieku 6 m-cy i więcej; od 2004 r. do 2014 indyki pow. 2 tygodni, od 2015 r cały drób indyczy. 9000 Pogłowie w tys. sztuk 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 Indyki 1961 1970 1980 1990 2000 2005 2010 2013 2014 2015 2016 Pogłowie (dane wg FAO/GUS) w tys. sztuk 809 1633 501 857 802 5008 7366 8161 8260 9007 8597

Największe pogłowie indyków w 2016 roku odnotowano w województwie warmińsko-mazurskim, wielkopolskim, mazowieckim i lubuskim. Duża obsada jest silnie powiązana z występowaniem na tym terenie dużych zakładów przetwórczych. Województwa (wg danych GUS) Pogłowie w 2016 r. w tys. szt. Odsetek pogłowia Warmińsko-mazurskie 2960,4 34,8% Wielkopolskie 1731,1 20,3% Mazowieckie 1145,6 13,5% Lubuskie 905,3 10,6% Lubelskie 409,0 4,8% Podlaskie 310,2 3,6% Kujawsko-pomorskie 300,5 3,5% Dolnośląskie 260,8 3,1% Łódzkie 122,3 1,4% Śląskie 98,9 1,2% Małopolskie 84,6 1,0% Zachodniopomorskie 70,4 0,8% Podkarpackie 37,3 0,4% Świętokrzyskie 33,3 0,4% Opolskie 28,8 0,3% Pomorskie 19,0 0,2% POLSKA 8517,4 100%

Ważnym w Polsce od niemal zawsze jest chów pszczół. Niestety ze względu na nieprzemyślaną często gospodarkę rolną (powszechne stosowanie środków ochrony roślin) dalszy rozwój chowu pszczół jest zagrożony. 3000 Obecny wzrost liczby uli wynika z popularności produktów uzyskiwanych od pszczół. 2500 Liczba w tys. uli 2000 1500 1000 500 0 ULE 1961 1970 1980 1990 2000 2005 2010 2013 2014 2015 2016 Liczba (dane wg FAO/GUS) w tys. sztuk 1204 1385 2208 1650 1300 1250 1450 1500 1525 1548 1561

Pszczoły dostarczają nam przede wszystkim miodu. Cechują go wybitne właściwości odżywcze i zdrowotne. Województwa (wg danych GUS) Produkcja miodu w 2016 r. w tys. kg Odsetek produkcji w 2016 r. Wielkopolskie 2365,7 12,5% Lubelskie 2320,4 12,3% Warmińsko-mazurskie 2141,2 11,3% Małopolskie 1710,0 9,1% Zachodniopomorskie 1468,7 7,8% Podkarpackie 1284,4 6,8% Kujawsko-pomorskie 1145,4 6,1% Dolnośląskie 1136,0 6,0% Świętokrzyskie 1079,2 5,7% Mazowieckie 939,1 5,0% Łódzkie 733,5 3,9% Lubuskie 555,9 2,9% Pomorskie 538,0 2,8% Śląskie 511,7 2,7% Podlaskie 499,2 2,6% Opolskie 464,7 2,5% POLSKA 18893,0 100%

Pogłowie koni w Polsce od wielu lat spada w 2016 r. wynosiło tylko 186 tys. sztuk: w 1938 r. wynosiło około 4 mln sztuk, w 2000 r. wynosiło 550 tys. sztuk. 3000 2500 Pogłowie w tys. sztuk 2000 1500 1000 500 0 KONIE 1961 1970 1980 1990 2000 2005 2010 2013 2014 2015 2016 Pogłowie (dane wg FAO/GUS) w tys. sztuk 2730 2585 1780 941 550 312 291 207 207 207 186

W Polsce najwięcej koni hoduje się w województwach wschodniej i centralnej Polski mazowieckim, lubelskim i podlaskim oraz w województwie małopolskim i wielkopolskim: istnieje tu tradycja hodowli, dobra baza paszowa, przeważają gospodarstwa drobne i średnie mogące utrzymać konia, ale niewystarczająco jednak zamożne, aby konia zastąpić traktorem. Najmniej koni tradycyjnie jest w województwach północnej i zachodniej Polski, stosunkowo silnie zmechanizowanych. Województwa (wg danych GUS) Pogłowie w 2016 r. w tys. szt. Odsetek pogłowia Mazowieckie 37,4 20,2% Lubelskie 20,5 11,1% Wielkopolskie 15,2 8,2% Małopolskie 14,8 8,0% Podlaskie 13,8 7,5% Warmińsko-mazurskie 13,8 7,4% Pomorskie 10,2 5,5% Podkarpackie 9,1 4,9% Dolnośląskie 8,4 4,5% Śląskie 8,2 4,4% Łódzkie 8,1 4,4% Kujawsko-pomorskie 8,1 4,3% Świętokrzyskie 6,2 3,4% Zachodniopomorskie 5,1 2,7% Lubuskie 4,0 2,2% Opolskie 2,6 1,4% POLSKA 185,5 100%

Polskie konie znane są na całym świecie ze względu na wieloletnie tradycje, jakie posiadamy w ich hodowli. Trzeba jednak zaznaczyć, że nie chodzi tu o konie w gospodarstwach rolnych tylko o szlachetne rumaki głównie czystej krwi arabskiej, trzymane w stadninach do celów rekreacyjnych i sportowych oraz do hipoterapii, np. w Janowie Podlaskim, Kozienicach, Mosznej.

Koń dostarcza nam mięsa zwanego koniną. Jego produkcja prowadzona jest głównie ze względów kulturowych. Województwa (wg danych GUS) Produkcja żywca rzeźnego koniny w 2016 r. w t Odsetek produkcji w 2016 r. Mazowieckie 5322 22,9% Podkarpackie 3110 13,4% Podlaskie 2797 12,0% Małopolskie 2633 11,3% Śląskie 2452 10,6% Lubelskie 1990 8,6% Świętokrzyskie 1984 8,5% Łódzkie 712 3,1% Dolnośląskie 482 2,1% Opolskie 447 1,9% Wielkopolskie 417 1,8% Lubuskie 299 1,3% Kujawsko-pomorskie 284 1,2% Warmińsko-mazurskie 154 0,7% Zachodniopomorskie 76 0,3% Pomorskie 68 0,3% POLSKA 23227 100%

Pogłowie królików i zajęcy od ponad trzydziestu lat mocno spadło, pomimo, iż charakteryzują się one dobrymi parametrami odżywczymi (mięso jest antyalergiczne). 5000 4500 Pogłowie w tys. sztuk 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 KRÓLIKI I ZAJĄCE 1961 1970 1980 1990 2000 2005 2010 2013 2014 2015 2016 Pogłowie (dane wg FAO) w tys. sztuk 2900 3700 3700 1900 1000 1000 632 386 386 386 350

Królik (zając) dostarcza nam bardzo cennego mięsa króliczego (zajęczego). Jego produkcja koncentruje się przede wszystkim na terenie województwa wielkopolskiego. Województwa (wg danych GUS) Produkcja żywca rzeźnego króliczego w 2016 r. w t Odsetek produkcji w 2016 r. Wielkopolskie 4693 82,4% Podkarpackie 213 3,7% Małopolskie 177 3,1% Łódzkie 160 2,8% Lubelskie 133 2,3% Mazowieckie 80 1,4% Świętokrzyskie 57 1,0% Śląskie 43 0,8% Dolnośląskie 43 0,8% Podlaskie 31 0,5% Opolskie 14 0,2% Warmińsko-mazurskie 13 0,2% Pomorskie 11 0,2% Kujawsko-pomorskie 9 0,2% Lubuskie 8 0,1% Zachodniopomorskie 8 0,1% POLSKA 5693 100%

Materiały pomocnicze do nauki Opracowane w celach edukacyjnych (niekomercyjnych) Opracowanie i redakcja: Sławomir Dmowski Kontakt: kontakt@norwid24.waw.pl WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE - KOPIOWANIE ZABRONIONE -