TLO PROTESTÓW CHLOPSKICH Zainteresowanie protestami rolników mialo charakter powszechny - 90% badanych orientowalo sie w powodach protestów. Równie masowy charakter mialo zrozumienie dla racji protestujacych - 93% badanych w dniach trwania protestów uwazalo je za sluszne. Zdecydowana wiekszosc (71%) za najwazniejsza przyczyne sytuacji na wsi uwaza brak dbalosci panstwa o rolnictwo; przyczyne te w tradycyjnym charakterze rolnictwa widzi 20%, a w tym, ze chlopi nie umieja dobrze gospodarzyc 4%. Trzecia czesc Polaków uwaza, ze mieszkancy wsi zrobili dla poprawy swej sytuacji wszystko co mogli, ale zdecydowana wiekszosc (ok. 60%) sadzi, ze mogli zrobic wiecej niz zrobili (nawet, jesli zrobili duzo). 74% Polaków (a 84% mieszkanców wsi) uwaza, ze po 1989 r. na wsi sie pogorszylo, a 56% Polaków (a 59% mieszkanców wsi) uwaza, ze pogorszy sie takze po przystapieniu Polski do Unii Europejskiej. Polowa mieszkanców wsi uwaza, ze na wsi pogorszylo sie po 1989 r. i zarazem, ze pogorszy sie po przystapieniu Polski do Unii. Warszawa, luty 1999 rok OBOP Sp. z o.o., ul. Dereniowa 11, 02-776 Warszawa, tel. (0-22) 644 99 73, 648 20 44-46, fax 644 99 47, obop@obop.com.pl, www.obop.com.pl.
Cytowanie, publiczne odtwarzanie, kopiowanie oraz wykorzystanie w innej formie danych, informacji i opracowan zamieszczanych w tej publikacji jest dozwolone pod warunkiem podania zródla. Niedawna fala protestów chlopskich zwrócila powszechna uwage na sprawy wsi i rolnictwa. W wypowiedziach polityków, publicystów i ekspertów medialnych, w relacjach telewizyjnych, radiowych i prasowych, a takze w codziennych rozmowach zwyklych ludzi zarówno protesty, jak i ich przyczyny zajely miejsce pierwszorzedne. W dniach 6-8 lutego 1999 r. w szczytowej fazie protestów (4 lutego blokady dróg zostaly zawieszone i rozpoczely sie negocjacje, a 9 lutego rano podpisano porozumienie) OBOP zrealizowal w terenie ogólnopolskie badanie nad spolecznym postrzeganiem protestów i ich tla. Badanie przeprowadzono w ramach regularnego sondazu wielotematycznego, zlecanego przez Biuro Programowe Telewizji Polskiej. 1 Poprzednie raporty OBOP na temat protestów chlopskich dotyczyly poparcia dla protestów, oceny postaci Andrzeja Leppera i stosunku do rozwazanych sankcji wobec blokujacych drogi. Raport niniejszy odrywa sie od spraw biezacych, siega w glab opinii publicznej i próbuje ustalic wyobrazenia i opinie spoleczenstwa na temat ogólnej sytuacji na wsi i w rolnictwie. Poniewaz sa to takze poglady samych rolników, raport ten rzuca swiatlo na spoleczne przyczyny protestów. W interpretacji wyników tego badania nalezy miec na uwadze, ze rejestruje ono stan opinii w momencie szczególnego napiecia spolecznego i w miare oddalania sie od tego momentu, niektóre poglady, zwlaszcza bardziej niz inne nacechowane emocjami, moga ulec zmianie. Zainteresowanie i zrozumienie dla protestów rolników Protesty rolników wzbudzily w spoleczenstwie bardzo duze zainteresowanie; 90% ludzi dobrze lub bardzo dobrze orientuje sie w powodach protestów, a praktycznie nie ma nikogo (0.3%), kto by o nich nie slyszal. Zainteresowanie to jest 1 Badanie przeprowadzono miedzy 6 a 8 lutego 1999 roku na reprezentatywnej losowej próbie mieszkanców Polski powyzej 15-go roku zycia. Uzyskano 1086 wywiadów. Maksymalny blad statystyczny wynosi +/-3%, przy wiarygodnosci oszacowania równej 0.95%. 2
wyraznie wieksze niz zainteresowanie równoczesnym protestem anestezjologów i niedawnym protestem górników (tab. 1). Tab. 1. Zainteresowanie protestami rolników i innych grup spolecznych Slyszal(a) Pan(i) zapewne o protestach... Czy orientuje sie Pan(i) dlaczego, z jakich powodów protestuja? rolników N=1086 górników N=1052 (8-11.01.1999) anestezjologów N=1052 (8-11.01.1999) bardzo dobrze sie orientuje 39 23 23 raczej dobrze sie orientuje 51 51 53 raczej sie nie orientuje, malo o 10 24 22 tym wiem nie slyszalem(am) o tym, w ogóle sie nie orientuje 0 2 2 Masowemu zainteresowaniu protestami rolników odpowiada równie masowe zrozumienie dla racji protestujacych, tj. przekonanie, ze sa one sluszne - sadzi tak 93% badanych, a tylko 6% jest przeciwnego zdania. Takze zrozumienie dla protestów rolników jest w spoleczenstwie zdecydowanie bardziej rozpowszechnione niz zrozumienie dla protestów górników, a tym bardziej - dla (kontrowersyjnego w opinii spolecznej) strajku anestezjologów (tab. 2). Jedynie w przypadku protestów rolników przekonaniem, które w spoleczenstwie dominuje jest przekonanie o calkowitej slusznosci protestów. Tab. 2. Przekonanie o slusznosci protestów rolników i innych grup Czy Pana(i) zdaniem, protesty rolników sa sluszne czy tez nie? Czy Pana(i) zdaniem, uzasadnione sa protesty rolników górników? anestezjologów? sa calkowicie 57 27 12.5 sluszne sa raczej sluszne 35 43 32 sa raczej niesluszne 4.5 14 27 sa zdecydowanie 0.5 6 16 niesluszne trudno powiedziec 3 0 13 Nota: kategorie odpowiedzi w pytaniach o górników i anestezjologów: zdecydowanie tak, raczej tak, raczej nie, zdecydowanie nie, trudno powiedziec. 3
Przy tak wysokim, przekraczajacym 90% zainteresowaniu i zrozumieniu dla protestów, spoleczne zróznicowanie tych nastawien z natury rzeczy nie moze byc duze. Niemniej jednak uznanie protestów za calkowicie sluszne wystepuje w róznych kategoriach spolecznych tym rzadziej, im bardziej kategorie te róznia sie od rolników. Uznajacych protest za calkowicie sluszny jest wiec mniej wsród ludzi z wyksztalceniem srednim, nie mówiac o wyzszym; jest ich coraz mniej w kolejnych typach miast wyróznionych wedlug wielkosci, najmniej jest ich wsród kierowników i specjalistów, ubywa ich w grupach o lepszej sytuacji materialnej. Przekonanie o calkowitej slusznosci protestujacych jest wyraznie rzadsze wsród deklarujacych wyborcze poparcie dla partii rzadzacej koalicji (AWS 48%, UW 28%) niz wsród zwolenników partii opozycji (PSL 79%, SLD 65%); sympatycy Samoobrony i ROP podobni sa sympatykom PSL (odpowiednio 82% i 77%). Sytuacja na wsi jako przyczyna protestów W czasie trwania protestów chlopskich powszechnie wyrazano opinie, ze przyczyna protestów jest sytuacja wsi i rolnictwa - na wsi jest zle. Opinia ta zyskala range wyobrazenia zbiorowego i praktycznie nikt jej nie kwestionowal. Uczestnicy debaty publicznej róznia sie natomiast znaczeniem, jakie przypisuja poszczególnym powodom zlej sytuacji na wsi polskiej. Powody te mozna podzielic na trzy grupy. Pierwsza grupa to czynniki historyczne: historia, blizsza i dalsza sprawila, ze polskie rolnictwo jest tradycyjne i malo nowoczesne. Druga grupa ma charakter polityczny - panstwo nie dba o rolnictwo. Trzecia grupa powodów zwiazana jest z samymi rolnikami - nie umieja dobrze gospodarzyc. Zbadano, jaka wage ludzie przypisuja poszczególnym czynnikom, w czym widza najwazniejsze zródlo obecnego polozenia wsi (tab. 3). Tab. 3. Tlumaczenie zlej sytuacji na wsi Jak Pan(i) sadzi, dlaczego na wsi jest tak zle? Prosze podac jeden najwazniejszy powód: polskie rolnictwo jest tradycyjne i malo nowoczesne 20 panstwo nie dba o rolnictwo 71 chlopi nie umieja dobrze gospodarzyc 4 na wsi wcale nie jest tak zle 2 trudno powiedziec 3 4
Zwraca uwage silna koncentracja odpowiedzi na braku dbalosci ze strony panstwa (71%) jako najwazniejszej przyczynie tego, ze na wsi jest tak zle. Tradycyjny charakter polskiego rolnictwa uznalo za najwazniejsza przyczyne 20% badanych, a tylko 4% odpowiedzialnymi za sytuacje na wsi czyni przede wszystkim samych rolników. Zdecydowana wiekszosc Polaków mysli wiec podobnie jak protestujacy rolnicy. Sposób tlumaczenia i atrybucja odpowiedzialnosci za zla sytuacje wsi zalezy od podstawowych czynników polozenia spolecznego. Panstwo winia przede wszystkim sami mieszkancy wsi (86%), a zwlaszcza rolnicy (92%), ale im dalej od wsi, tym rzadziej ludzie obwiniaja panstwo. Popularnosc pogladu, ze to przede wszystkim brak dbalosci panstwa sprawil, ze na wsi jest tak zle maleje wyraznie wraz z wyksztalceniem i wzrostem wielkosci miasta, w którym sie mieszka. Wsród ludzi z wyzszym wyksztalceniem przewaza juz (45%) poglad, ze glówna przyczyna tego, ze na wsi jest tak zle, jest tradycyjny charakter rolnictwa, a w wielkich miastach ci, którzy sytuacje wsi tlumacza przede wszystkim brakiem dbalosci panstwa nie stanowia nawet polowy badanych (zob. tab. 4). Miejsce zamieszkania Tab. 4. Miejsce zamieszkania polskie rolnictwo jest tradycyjne i malo nowoczesne Dlaczego na wsi jest tak zle? panstwo nie chlopi nie na wsi wcale dba o umieja nie jest tak rolnictwo dobrze zle gospodarzyc trudno powiedziec wies 8 86 1 1 2 miasto do 23 67 3 3 4 100 tys. miasto 101-26 63 4 2 5 500 tys. miasto pow. 500 tys. 41 44 12 2 1 5
Na sposób tlumaczenia sytuacji na wsi wplywa tez miejsce w strukturze uwarstwienia, wlasna sytuacja materialna i orientacja polityczna. Kierownicy i specjalisci sa jedyna kategoria, w której wiekszosc za glówna przyczyne tego, ze na wsi jest zle uwaza nie polityke panstwa, lecz tradycyjny charakter rolnictwa. Jedynym elektoratem, który tak mysli jest hipotetyczny elektorat UW (51%); kazdy inny przyczyne te widzi w panstwie - elektorat AWS (62%) jest tu blizszy elektoratowi SLD (73%) niz UW (42%). Protestujacy rolnicy za swe polozenie winili panstwo, wiec do panstwa adresowali swe zadania. Sondaz wykazuje, ze ta sama logika obowiazuje w calym spoleczenstwie - dostrzeganie w panstwie glównej przyczyny zlej sytuacji na wsi popycha do uznania racji protestujacych. Ci, którzy winia panstwo, tylko wyjatkowo (2%) nie uznaja protestów za sluszne, a az 69% z nich uznaje je za calkowicie sluszne. Wsród tych, którzy winia za to historie, za calkowicie sluszne uznaje protesty tylko 32%, a samych chlopów 21% (zob. tab. 5). Tab. 5. Tlumaczenie sytuacji na wsi a zrozumienie dla protestów Jak Pan(i) sadzi, dlaczego na wsi jest tak zle? polskie rolnictwo jest tradycyjne i malo nowoczesne panstwo nie dba o rolnictwo chlopi nie umieja dobrze gospodarzyc sa calkowicie sluszne sa raczej sluszne sa raczej niesluszne sa zdecydowanie niesluszne trudno powiedziec 31 54 11 1 3 70 28 1 0 1 21 50 21 3 5 W dyskusjach wokól protestów rolniczych pojawial sie jednak takze niesmialy watek odpowiedzialnosci samych chlopów za swe polozenie. Czy sami mieszkancy wsi, domagajacy sie dzialan ze strony panstwa, zrobili dla poprawy swej sytuacji wszystko, co mogli? - pytano. Pytanie to, w uproszczonej postaci, OBOP zadal próbie wszystkich Polaków (zob. tab. 6). 6
Tab. 6. Ocena wlasnej aktywnosci wsi Jak Pan(i) sadzi, czy sami mieszkancy wsi zrobili dla poprawy swej sytuacji wszystko co mogli? zrobili wszystko co mogli 32 wiele zrobili, ale mogli wiecej 33 malo zrobili, choc mogli wiecej 26 nic nie zrobili 3 trudno powiedziec 7 Tylko trzecia czesc Polaków uwaza, ze mieszkancy wsi zrobili dla poprawy swej sytuacji wszystko co mogli, a zdecydowana wiekszosc sadzi, ze mogli zrobic wiecej niz zrobili (choc z kolei polowa tej wiekszosci sadzi, ze chlopi zrobili duzo). Poglady te sa w spoleczenstwie silnie zróznicowane. Przekonanie, ze chlopi zrobili wszystko co mogli jest pospolite i dominuje na wsi (45%), a zwlaszcza wsród rolników (57%), wsród ludzi z wyksztalceniem podstawowym (43%), ludzi w zlej sytuacji materialnej (43%), hipotetycznego elektoratu PSL (40%) i Samoobrony (54%). Jest ono natomiast rzadkie na drugim krancu skal spolecznych: w wielkich miastach (15%), wsród kierowników i specjalistów (20%) oraz prywatnych przedsiebiorców (16%), ludzi z wyzszym wyksztalceniem (18%) i w dobrej sytuacji materialnej (17%), zwolenników UW (8%) - w kategoriach tych dominuje przekonanie, ze sama wies zrobila malo, choc mogla byla zrobic wiecej. Zakresy kategorii spolecznych na obu biegunach spoleczenstwa, rzecz jasna, zachodza na siebie. Tab. 7.Wyksztalcenie a ocena wlasnej aktywnosci wsi Czy sami mieszkancy wsi zrobili dla poprawy swej sytuacji wszystko, co mogli? Wyksztalcenie zrobili wszystko wiele zrobili, ale malo zrobili, nic nie zrobili trudno powiedziec co mogli mogli wiecej choc mogli wiecej podstawowe 43 27 17 2 10 zasadnicze zawod. 39 38 16 3 4 srednie 23 34 33 3 8 wyzsze 18 25 49 2 6 7
Ocena wlasnej aktywnosci wsi ma samodzielny (niezalezny od sposobu tlumaczenia zlej sytuacji na wsi) i interesujacy wplyw na stopien zrozumienia dla protestów (tab. 8). Tab.8. Wplyw sposobu tlumaczenia zlej sytuacji na wsi oraz oceny wlasnej aktywnosci wsi na zrozumienie dla protestów Dlaczego na wsi jest tak zle? tradycyjny charakter rolnictwa brak dbalosci panstwa zrobili wszystko co mogli malo zrobili, choc mogli wiecej zrobili wszystko, co mogli malo zrobili, choc mogli wiecej 65 21 77 63 Nota: Liczby oznaczaja odsetki przekonanych o calkowitej slusznosci protestów w poszczególnych kombinacjach czynników wyjasniajacych. Gdy wine za zla sytuacje na wsi sklada sie na panstwo, to malo istotne jest co sadzi sie o wlasnej aktywnosci chlopów. Gdy jednak zródla tej sytuacji widzi sie w tradycyjnym charakterze rolnictwa, to ocena wlasnej aktywnosci chlopów ma zasadnicze znaczenie dla zrozumienia protestów. Wplyw tych czynników jest maksymalny wtedy, gdy ludzie uwazaja, ze wies zrobila wszystko co mogla, a panstwo o wies nie dba, a minimalny jest w sytuacji, gdy ludzie uwazaja, ze glówna przyczyna zlej sytuacji w rolnictwie jest jego tradycyjny charakter, a chlopi sami zrobili malo, choc mogli wiecej. Zrozumienie dla zadan wsi zalezy wiec nie tylko od tego, co sadzi sie o panstwie, ale i od tego co sadzi sie o chlopach. Wies polska w drodze od socjalizmu realnego do Unii Europejskiej Protestujacy chlopi i ich rzecznicy twierdzili, ze po 1989 r. na wsi sie pogorszylo, i ze jest to skutek zmian gospodarczych uruchomionych przez plan Balcerowicza. W sondazu az 84% mieszkanców wsi (a 89% rolników) stwierdzilo, ze ogólnie biorac, po 1989 roku, na wsi sie pogorszylo; bardziej szczególowa opinie, ze pogorszylo sie zdecydowanie wyrazilo 40% mieszkanców wsi, a 60% rolników (tab. 9). Sondazowym odkryciem moze byc natomiast stwierdzenie, iz przekonanie, ze rok 1989 przyniósl wsi pogorszenie nie jest tylko narzekaniem chlopskim, ale jest w Polsce powszechne. 8
Tab. 9. Ekonomiczne konsekwencje roku 1989 dla wsi Czy, ogólnie biorac, po 1989 roku na wsi poprawilo sie czy pogorszylo? zdecydowanie sie poprawilo 4 raczej sie poprawilo 13 raczej sie pogorszylo 41 zdecydowanie sie pogorszylo 33 trudno powiedziec 9 Nie ma takiej grupy spolecznej, która bylaby przeciwnego zdania. Ale pewne zróznicowanie istnieje: wyzsze wyksztalcenie, zamieszkanie w duzym i wielkim miescie, wlasna dobra sytuacja materialna, sympatie polityczne skierowane ku AWS i UW lagodza surowosc oceny. Projekcja wlasnej dobrej sytuacji, zwiazki z partiami posolidarnosciowymi, slabszy kontakt ze wsia sprawiaja, ze rzeczy widzi sie nieco inaczej. Przekonanie mieszkanców wsi, ze po 1989 r. na wsi sie pogorszylo pomaga wyjasnic ich protesty. Wies nie tylko nie uwaza sie za beneficjenta systemowych zmian gospodarczych, ale w - jak widac - powszechnym odczuciu jej mieszkanców, jest jej ofiara. Przekonanie, ze na wsi po 1989 r. sie pogorszylo sprzyja tez temu, ze ogól spoleczenstwa ma zrozumienie dla protestujacych rolników. Wsród badanych, których zdaniem na wsi po 1989 roku sie pogorszylo, 62% uznaje protesty rolników za calkowicie sluszne, a wsród badanych, których zdaniem na wsi sie poprawilo, o protestach mysli tak 48%. Do negatywnej oceny ekonomicznych konsekwencji roku 1989 r. dla wsi dochodza obawy wsi zwiazane z przystapieniem Polski do Unii Europejskiej. Jedynie 20% mieszkanców wsi uwaza, ze po przystapieniu Polski do Unii na wsi sie poprawi, w tym 1% uwaza, ze zdecydowanie sie poprawi; dla rolników liczby te wynosza odpowiednio 14% i 4%. 37% mieszkanców wsi (a 46% rolników) uwaza, ze na wsi raczej sie pogorszy, a dodatkowe 22% mieszkanców wsi i 28% rolników uwaza, ze zdecydowanie sie pogorszy. Co wiecej, spoleczenstwo mysli zasadniczo podobnie: 26% sadzi, ze sie poprawi, 56% - ze sie pogorszy. 9
Na wsi dominujaca postawa wobec przyszlosci jest pesymizm. Znajduje on uzupelnienie w pogladach ogólu spoleczenstwa na temat przyszlosci na wsi. Dobrze wyrazaja go odpowiedzi na pytanie o to, kiedy zycie ludzi na wsi sie poprawi (tab. 10). Tab. 10. Oczekiwania poprawy zycia na wsi Jak Pan(i) mysli, kiedy zycie ludzi na wsi zdecydowanie sie poprawi? wies ogól spoleczenstwa w ciagu najblizszych paru lat 8 9 za 5-10 lat 23 27 za kilkanascie lat 27 27 nie wczesniej niz za 20 lat 13 13 nigdy 10 7 trudno powiedziec 19 17 Wyobrazenie o dzisiejszej psychospolecznej sytuacji na wsi polskiej daje jednak dopiero zestawienie ocen jej mieszkanców dotyczacych przeszlosci z ich nastawieniami wobec przyszlosci - zestawienie ocen ekonomicznych konsekwencji 1989 r. i przewidywanych konsekwencji wejscia Polski do Unii Europejskiej (tab. 11). Tab.11. Polaczona ocena ekonomicznych konsekwencji roku1989 i przystapienia Polski do Unii Europejskiej wsród mieszkanców wsi (n=398). Czy, ogólnie biorac, po 1989 roku na wsi poprawilo sie czy pogorszylo? zdecydowanie sie poprawilo raczej sie poprawilo raczej sie pogorszylo zdecydowanie sie pogorszylo Czy, ogólnie biorac, po przystapieniu Polski do Unii Europejskiej na wsi poprawi sie czy pogorszy? zdecydowanie sie poprawi raczej sie poprawi raczej sie pogorszy zdecydowa nie sie pogorszy trudno powiedziec 0 0 0,5 3 0.5 0.25 4 3 0.5 1 0.25 10 19 4 7 1 4 14 14 11 trudno powiedziec 0 1 1 1 0 Okazuje sie, ze polowa (51%) wszystkich mieszkanców wsi uwaza, ze po 1989 r. na wsi sie pogorszylo i zarazem po przystapieniu Polski do UE znów sie pogorszy. 4% uwaza ze sie poprawilo i znów sie poprawi, a 7%, ze sie poprawilo, ale sie pogorszy. Optymistycznym wskaznikiem jest 15% tych, którzy uwazaja, ze po 1989 r. sie 10
pogorszylo, ale po wejsciu do Unii Europejskiej sie poprawi. Zdecydowanie dominujaca liczebnie grupa, masa, sa wiec ci mieszkancy wsi, którzy czuja, ze wies znalazla sie w potrzasku historii. Oceniaja, ze wies, a najpewniej oni sami, stracila na zmianie ustrojowej i boja sie, ze wies straci ponownie - tym razem na integracji z Europa, a wszystko to w odstepie zaledwie kilkunastu lat. Sytuacja, w jakiej znalazla sie ta grupa moze zrodzic na wsi masowe poczucie alienacji i beznadziejnosci, ze wszystkimi tego konsekwencjami. 11