Wolnicka Probl Hig K Eidemiol i ws. Analiza 2014, czynników 95(2): 389-393 wływających na sożycie warzyw i owoców rzez dzieci w wieku szkolnym 389 Analiza czynników wływających na sożycie warzyw i owoców rzez dzieci w wieku szkolnym Analysis of factors affecting consumtion of fruit and vegetables in school-aged children Katarzyna Wolnicka, Joanna Jaczewska-Schuetz, Anna Taraszewska Pracownia Żywienia Zbiorowego Dzieci i Młodzieży, Zakład Żywienia i Dietetyki z Kliniką Chorób Metabolicznych i Gastroenterologii, Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa Wrowadzenie. Zachowania żywieniowe dzieci stanowią ważny element rozdrowotnego stylu życia. Częstotliwość sożywania warzyw i owoców rzez dzieci zależy od wielu czynników związanych zarówno z domem rodzinnym, miejscem zamieszkania a także wiekiem i łcią dziecka. Określenie czynników wływających na sożycie warzyw i owoców rzez dzieci może rzyczynić się do zwiększenia efektywności działań rozdrowotnych rowadzonych zarówno w szkole jak i w domu rodzinnym. Cel badań. Określenie czynników wływających na sożycie warzyw i owoców rzez dzieci w wieku szkolnym. Materiał i metody. Badanie rzerowadzono w roku szkolnym 2010/2011 w 38 szkołach odstawowych miejskich i wiejskich z ięciu wybranych województw rerezentujących region ółnocny, ołudniowy, wschodni i centralny. Oceny dokonano wśród 1255 uczniów w wieku 9 lat na odstawie analizy anonimowych ankiet oraz 3-dniowych dzienniczków sożycia. Wyniki. Średnie dzienne sożycie warzyw u chłoców wynosiło 164 g, a u dziewczynek 155 g. Średnie sożycie owoców u chłoców wyniosło 194 g, a u dziewczynek 185 g. Łączne sożycie owoców i warzyw było istotnie wyższe u chłoców. Dostęność różnego rodzaju owoców i warzyw w domu codziennie lub rzez większość dni, dawanie dzieciom warzyw i owoców do szkoły, zachęcanie do sożycia rzez rodziców wływały istotnie na średnie ich sożycie rzez dzieci. Istotnie wyższe sożycie samych warzyw odnotowano w miastach, najniższe sożycie warzyw i owoców u dzieci rodziców z wykształceniem odstawowym. Wnioski. Wływ na większe sożycie owoców i warzyw rzez dzieci mają rzede wszystkim dostęność owoców i warzyw w domu, otrzymywanie rzez dzieci owoców i warzyw do szkoły, zachowania żywieniowe rodziców. Edukacja rodziców jest nieodłącznym elementem kształtowania rawidłowych nawyków żywieniowych u dzieci. Słowa kluczowe: sożycie owoców i warzyw, dzieci, zachowania żywieniowe Probl Hig Eidemiol 2014, 95(2): 389-393 www.hie.l Nadesłano: 09.04.2014 Zakwalifikowano do druku: 20.04.2014 Introduction. Food habits of children are an imortant art of a healthy lifestyle. Frequency of consumtion of fruit and vegetables by children deends on many factors related both to the family home, lace of residence and the age and gender of the child. The determination of the factors affecting the consumtion of fruit and vegetables by children can hel to increase the effectiveness of health romotion activities conducted both at school and at home. Aim. To determine the factors affecting the consumtion of fruit and vegetables in school-aged children. Material & Methods. The study was conducted in the school year of 2010/2011 in 38 rimary schools in urban and rural areas of the five selected rovinces reresenting the northern, southern, eastern and central regions. The evaluation was erformed among 1255 students aged nine years on the basis of anonymous questionnaires and the 3-day food record method. Results. The average daily intake of vegetables in boys was 164 g, in girls 155 g. The average consumtion of fruit in boys was 194 g, in girls 185 g. The total fruit and vegetable intake was significantly higher in boys. The availability of various fruit and vegetables at home every day or most days, giving children fruit and vegetables to school, and encouraging consumtion by arents significantly affected their average consumtion by children. A significantly higher intake of vegetables was recorded in the urban area, the lowest fruit and vegetable intake in children of arents with rimary education. Conclusions. A higher consumtion of fruit and vegetables by children is determined rimarily by the availability of fruit and vegetables at home, getting children fruit and vegetables for school, nutritional habits of arents. The education of arents is integral in the develoment of healthy eating habits in children. Key words: fruit and vegetable consumtion, children, nutrition habits Adres do koresondencji / Address for corresondence dr inż. Katarzyna Wolnicka Instytut Żywności i Żywienia ul. Powsińska 61/63, 02-903 Warszawa tel. 22 55 09 638, fax 22 55 09 850, e-mail: kwolnick@izz.waw.l Wstę Warzywa i owoce owinny być stałym składnikiem codziennej diety dzieci ze względu na korzyści zdrowotne wynikające z ich sożycia. Produkty te stanowią główne źródło witamin, składników mineralnych, błonnika oraz naturalnych rzeciwutleniaczy. Sożywanie warzyw i owoców zmniejsza ryzyko wielu chorób, w tym m. in. cukrzycy, otyłości, nadciśnienia,
390 Probl Hig Eidemiol 2014, 95(2): 389-393 niedokrwiennej choroby serca, niektórych nowotworów [1, 2]. Określanie czynników wływających na sożycie warzyw i owoców w rzyadku dzieci jest ważnym elementem rofilaktyki żywieniowej związanej z efektywnością odejmowanych działań w tym zakresie. Badania wielu autorów wskazują na czynniki wływające na zwiększenie sożycie warzyw i owoców u dzieci takie jak wiek, łeć, miejsce zamieszkania, sytuacja materialna rodziny, zachowania żywieniowe rodziców. Cel badań Analiza czynników wływających istotnie na sożycie warzyw i owoców rzez dzieci w wieku szkolnym. Materiał i metody Dane zostały zebrane w aździerniku 2010 roku w ramach ewaluacji rogramu Owoce w szkole na zlecenie Agencji Rynku Rolnego. Badanie obejmowało 38 szkół odstawowych, wybranych losowo, z terenu ięciu województw: mazowieckiego, odkarackiego, oolskiego, omorskiego i wielkoolskiego. Badaniem ankietowym objęto 1255 uczniów w wieku 9 lat (627 dziewcząt i 628 chłoców). W badanej gruie 54,5% stanowiły dzieci ze szkół miejskich, a 45,5% z wiejskich. Proorcje omiędzy dziećmi uczącymi się w szkołach wiejskich i miejskich badanej gruy były zbliżone do rozkładu demograficznego w Polsce (GUS 2009/2010 dla dzieci urodzonych w roczniku 2001), według którego 59,4% uczniów uczęszczało do szkół miejskich, a 40,6% do szkół wiejskich. Narzędziem badawczym były ankiety wyełniane rzez dzieci zawierające ytania dotyczące nawyków żywieniowych, częstotliwości sożycia różnych roduktów w tym warzyw i owoców, wiedzy dzieci na temat zdrowego żywienia oraz referencji żywieniowych. Dzieci wraz z rodzicami wyełniały także 3-dniowy dzienniczek sożycia. Na rzerowadzenie badania uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej działającej rzy Instytucie Żywności i Żywienia. Analizę statystyczną uzyskanych danych rzerowadzono rzy użyciu akietu Statistica 7. Normalność rozkładu zmiennych ciągłych weryfikowano rzy omocy testu Shairo-Wilka. Z uwagi na normalność rozkładu analizowanych arametrów, ich charakterystyki statystyczne rzedstawiono jako średnie arytmetyczne i odchylenia standardowe. Porównań międzygruowych wartości zmiennych ciągłych dokonano rzy omocy jednoczynnikowej analizy wariancji ANOVA z bezośrednimi orównaniami testem osthoc Tukeya. Jako granicę istotności różnic rzyjęto =0,05. Wyniki Średnie dzienne sożycie warzyw u chłoców wynosiło 164 g, a u dziewczynek 155 g. Średnie sożycie owoców u chłoców wyniosło 194 g, a u dziewczynek 185 g. Łączne sożycie owoców i warzyw było istotnie wyższe u chłoców (tab. I). Dostęność różnego rodzaju owoców w domu codziennie lub rzez większość dni wływała istotnie na średnie sożycie owoców rzez dzieci. Dzieci mające dostę do owoców w domu codziennie lub rawie codziennie sożywały 195 g owoców, odczas gdy dzieci mające dostę do owoców rzadziej sożywały ich istotnie mniej 164 g. Dawanie rzez rodziców dzieciom rzygotowanych do zjedzenia, krojonych owoców między osiłkami codziennie lub rawie codziennie wływało istotnie na zwiększenie sożycia owoców rzez dzieci (odowiednio 200 g vs 182 g). Przynoszenie owoców do szkoły rzez dzieci codziennie lub rawie codziennie również istotnie zwiększało sożycie owoców (tab. II). Możliwość kuienia owoców w skleiku szkolnym nie zwiększała istotnie statystycznie średniego sożycia owoców rzez dzieci. Na odstawie tej analizy nie można jednak wnioskować o braku wływu dostęności owoców w skleikach na ich sożycie rzez dzieci onieważ w badanej gruie dostę do owoców w skleikach szkolnych miała zbyt mała grua dzieci (tab. II). Dostęność różnego rodzaju warzyw w domu codziennie lub rzez większość dni wływała istotnie na średnie sożycie warzyw rzez dzieci. Dzieci mające dostę do warzyw w domu codziennie lub rawie codziennie sożywały 162 g warzyw, odczas gdy dzieci mające dostę do warzyw rzadziej sożywały ich istotnie mniej 149 g. Przynoszenie do szkoły rzez dzieci warzyw codziennie lub rawie codziennie również istotnie zwiększało ich sożycie (tab. III). Możliwość kuienia warzyw w skleiku szkolnym nie zwiększała istotnie średniego sożycia warzyw rzez dzieci. Wynikało to rawdoodobnie z faktu, że w badanej gruie dostę do warzyw w skleikach szkolnych miała zbyt mała grua dzieci (jeszcze mniejsza niż w rzyadku owoców) (tab. III). Asortyment skleików szkolnych ozostawia wiele do życzenia. Nieokojącym zjawiskiem jest ograniczony dostę do warzyw i owoców w skleikach szkolnych. Łączne sożycie warzyw i owoców nie różniło się istotnie w miastach i na wsi. Istotnie wyższe sożycie samych warzyw odnotowano w miastach (tab. IV). W niniejszym badaniu wykazano, że najniższe sożycie owoców i warzyw łącznie zaobserwowano u dzieci rodziców z wykształceniem odstawowym. Natomiast największe sożycie warzyw oraz warzyw i owoców łącznie było w gruie dzieci, których rodzi-
Wolnicka K i ws. Analiza czynników wływających na sożycie warzyw i owoców rzez dzieci w wieku szkolnym 391 ce deklarowali wykształcenie wyższe (bez istotności statystycznej) (tab. V). Dochód netto rodziców na jednego członka rodziny nie wływał istotnie na średnie sożycie warzyw i owoców rzez dzieci (tab. VI). W tabelach I-VI znajdują się wyniki średniego sożycia warzyw i owoców badanych dzieci w oszczególnych kategoriach. Dyskusja WHO zaleca sożywanie minimum 400 g warzyw i owoców dziennie [3]. Wyniki niniejszego badania wskazują na nie wystarczającą ilość sożywanych warzyw i owoców w orównaniu do zaleceń. Ponadto w tej samej gruie stwierdzono, że tylko 23% badanych dzieci sożywało warzywa i owoce 4-5 razy dziennie, a więc zgodnie z zaleceniami, w każdym osiłku. Badania Wolnickiej, Jaczewskiej-Schuetz rzerowadzone na gruie 380 uczniów szkół warszawskich wykazały, że warzywa i owoce nie są sożywane codziennie rzez 35,8% uczniów [4]. Z raortu Instytutu Matki i Dziecka wynika, że tylko co szósty 13-latek sożywa owoce 2 razy dziennie lub częściej. Wśród uczniów wiejskich odsetek sożywających owoce soradycznie (nigdy lub najwyżej 1 raz w tygodniu) był 2-krotnie większy niż wśród uczniów z miast. Zależność między częstością sożywania warzyw a masą ciała nastolatków była istotna statystycznie u chłoców. Tabela I. Średnie sożycie warzyw i owoców rzez dzieci w zależności od łci Table I. Average consumtion of fruit and vegetables by children according to gender Sożycie Dziewczęta Chłocy Średnia SD Średnia SD owoce 185,2 112,7 194,4 120,8 0,168 warzywa 155,2 78,2 163,8 81,6 0,057 razem 335,4 149,4 353,0 159,4 0,045 W gruie chłoców i dziewcząt sożywających warzywa co najmniej 2 razy dziennie, nadmiar masy ciała wystęował najrzadziej [5]. Podobnie wyniki badania Wolnickiej, Jaczewskiej-Schuetz mogą sugerować, że rzed wystąieniem otyłości może chronić sożywanie warzyw i owoców rzynajmniej 1-2 razy dziennie, a jeszcze silniejszym czynnikiem ochronnym może być sożywanie warzyw i owoców 3-5 razy dziennie [4]. Na częstotliwość sożycia warzyw i owoców rzez dzieci wływa wiele czynników, rzede wszystkim dostęność w domu rzygotowanych do sożycia warzyw i owoców, zachowania żywieniowe rodziców/oiekunów. Z licznych badań wynika, że czynnikami wływającymi na sożycie warzyw i owoców są także sytuacja materialna rodziny oraz wykształcenie rodziców. W metaanalizie oceniającej 98 badań nad czynnikami warunkującymi sożycie warzyw i owoców wśród dzieci i młodych dorosłych (wiek 6-18 lat) (ierwsze badanie z 1958 roku; najnowsze badania 2005) stwierdzono, że czynnikami, wływającymi na sożycie warzyw i owoców, leiej oisanymi i oartymi licznymi dowodami są: wiek, łeć, status sołeczno-ekonomiczny, referencje, sożycie warzyw i owoców rzez rodziców, dostęność warzyw i owoców w domu [6]. Z rzerowadzonego badania wynika, że na ilość sożycia warzyw i owoców ma wływ rzede wszystkim dostęność tych roduktów w domu. Dzieci, które otrzymywały okrojone i rzygotowane do sożycia owoce istotnie zwiększały sożycie tych roduktów. Podobnie wyglądała zależność między dostęnością a ilością sożycia w rzyadku warzyw. Dzieci mające dostę do różnych rodzajów warzyw w domu zwiększały wielkość ich sożycia. Kolejnym czynnikiem zwiększającym sożycie warzyw i owoców było dawanie dziecku rzygotowanych warzyw i owoców do szkoły. Dzieci, które zabierały do szkoły II śniadanie z dodatkiem warzywa lub owocu wy- Tabela II. Średnie sożycie owoców rzez dzieci w zależności od wybranych zmiennych Table II. Average fruit consumtion by children according to selected variables Zachowania żywieniowe owoce Codziennie/rzez większość dni Rzadziej Średnie sożycie SD Średnie sożycie SD Czy w domu masz dostę do różnych rodzajów owoców? 194,8 118,9 163,7 101,9 0,001 Czy rodzice dają ci rzygotowane do zjedzenia, krojone 200,5 120,5 181,7 113,4 0,005 owoce między osiłkami? Czy rzynosisz owoce ze sobą do szkoły? 215,7 116,6 181,6 115,8 0,000 Czy możesz kuić owoce w skleiku szkolnym? 196,3 112,3 188,6 117,7 0,407 Tabela III. Średnie sożycie warzyw rzez dzieci w zależności od wybranych zmiennych Table III. Average vegetable consumtion by children according to selected variables Zachowania żywieniowe warzywa Codziennie/rzez większość dni Rzadziej Średnie sożycie SD Średnie sożycie SD Czy w domu masz dostę do różnych rodzajów warzyw? 162,1 80,9 149,5 75,9 0,025 Czy rzynosisz warzywa ze sobą do szkoły? 171,9 82,8 157,6 79,5 0,042 Czy możesz kuić warzywa w skleiku szkolnym? 166,1 73,9 158,9 80,5 0,403
392 Probl Hig Eidemiol 2014, 95(2): 389-393 Tabela IV. Średnie sożycie warzyw i owoców rzez dzieci w zależności od miejsca zamieszkania Table IV. Average consumtion of fruit and vegetables by children according to lace of living (urban/rural) Sożycie Miasto Wieś Średnia SD Średnia SD owoce 188,5 115,1 191,4 118,6 0,661 warzywa 164,3 79,4 154,5 80,3 0,030 razem 347,1 152,0 341,5 157,2 0,522 kazywały większe sożycie tych roduktów. W asekcie wyników niniejszego badania konieczna staje się edukacja rodziców w zakresie rzygotowywania II śniadania dla dziecka do szkoły. Prawidłowo rzygotowane II śniadanie wływa ozytywnie na jakość diety zwiększając odaż warzyw i owoców w codziennym jadłosisie. Czynnikami zwiększającymi sożycie warzyw i owoców u dzieci są także zachowania żywieniowe rodziców: zachęcanie dzieci do sożywania warzyw i owoców oraz dawanie dobrego rzykładu czyli sożywanie tych roduktów rzez rodziców. Zależność tą otwierdzają także inne badania, według których konsumcja warzyw i owoców może wzrastać, jeśli rodzice dają dzieciom dobry rzykład i zachęcają je do jedzenia warzyw i owoców [7, 8]. Czynnikiem wływającym na zachowania żywieniowe w tym na sożycie warzyw i owoców może być miejsce zamieszkania, jednak wyniki badań w tym zakresie nie są jednoznaczne. W niniejszym badaniu nie było statystycznych różnic w sożyciu owoców i warzyw ogółem omiędzy dziećmi mieszkającymi na wsi a dziećmi mieszkającymi w mieście, jednak w rzyadku warzyw zaobserwowano istotnie wyższe sożycie u dzieci mieszkających w miastach. W badaniu Pieszko-Klejnowskiej i ws. rzerowadzonym na gruie 308 uczniów gimnazjów, w tym 260 uczniów z miasta i 48 ze wsi zaobserwowano, że łącznie tylko 50% uczniów sożywa codziennie warzywa. Ponad 30% badanych sożywała warzywa 3-4 razy w tygodniu. Większy rocent uczniów z miasta niż ze wsi deklarowało codzienne i 1-2 razy w tygodniu sożywanie warzyw. Wywnioskowano, iż miejsce zamieszkania ma wływ na sożywanie warzyw [9]. W licznych badaniach zaobserwowano różnice w sożyciu warzyw i owoców w zależności od łci dziecka. W niniejszym badaniu chłocy sożywali częściej łącznie owoce i warzywa jednak nie było statystycznie istotnych różnic w sożyciu samych owoców czy samych warzyw między chłocami a dziewczętami. Może się to wiązać z nieco większą wartością energetyczną diety chłoców, na którą złożyło się jedynie roorcjonalnie więcej warzyw i owoców. Wływ łci na wielkość sożycia warzyw i owoców rzez dzieci badano w 49 badaniach zebranych rzez Rasmussena i ws. W 27 badaniach wykazano, że dziewczęta mają większe/częstsze sożycie warzyw i owoców niż chłocy. W osiemnastu badaniach nie zaobserwowano żadnych różnic między sożyciem warzyw i owoców u chłoców i dziewcząt, natomiast w czterech badaniach zaobserwowano najwyższe lub najbardziej częste sożycie wśród chłoców. Wykazano, że dziewczynki i młodsze dzieci charakteryzują się na ogół większym sożyciem warzyw i owoców niż chłocy i dzieci starsze jednak cześć rac nie wykazało różnic a kilka wskazywała na wyższe sożycie u chłoców [6]. W badaniu Pieszko-Klejnowskiej i ws. ołowa badanych gimnazjalistów sożywa codziennie warzywa. Co czwarty uczeń odał, że jada warzywa 3-4 razy w tygodniu. Pozostali rzyznali, że w ich jadłosisie warzywa ojawiają się rzadziej. Codziennie warzywa częściej sożywały dziewczęta, natomiast 3-4 razy w tygodniu chłocy. Jednak nie zaobserwowano różnic istotnych statystycznie. Ponad ołowa badanych deklarowała sożywanie owoców raz dziennie. Ogółem częściej sożywali owoce chłocy (o 10%), natomiast Tabela V. Średnie sożycie warzyw i owoców rzez dzieci w zależności od wykształcenia rodziców Table V. Average consumtion of fruit and vegetables by children according to arental education Sożycie Wykształcenie odstawowe Wykształcenie średnie Wykształcenie zasadnicze zawodowe Wykształcenie wyższe Średnia SD Średnia SD Średnia SD Średnia SD owoce 156,4 97,2 189,4 117,5 198,2 117,0 190,0 117,7 0,068 warzywa 148,2 72,5 157,8 80,6 153,8 78,5 167,2 81,2 0,083 razem 304,5 126,9 342,9 151,0 345,2 154,5 350,8 161,7 0,149 Tabela VI. Średnie sożycie warzyw i owoców rzez dzieci w zależności od dochodów rodziców Table VI. Average consumtion of fruit and vegetables by children according to arental income Sożycie do 250 Średnia SD do 500 do 1000 do 1500 do 2000 do 2500 do 3000 owyżej 3000 R Searmana Średnia SD R owoce 187,0 121,8 188,6 112,7 196,1 116,2 183,9 127,2 188,9 115,6 194,7 86,8 117,9 88,2 225,5 129,1 0,157 0,000 0,877 warzywa 150,4 76,0 163,0 80,6 156,8 81,2 154,7 72,5 171,4 84,8 154,2 80,7 140,3 67,0 183,7 90,7 0,206 0,030 0,380 razem 334,6 154,8 347,6 149,1 347,3 151,9 330,8 165,9 352,6 156,2 337,1 134,9 258,2 132,8 409,2 175,5 0,060 0,000 0,976
Wolnicka K i ws. Analiza czynników wływających na sożycie warzyw i owoców rzez dzieci w wieku szkolnym 393 dwa razy dziennie statystycznie częściej owoce sożywały dziewczęta (o 13%) [10]. Z badania Dzielskiej, Kołoło, Mazur także wynika, że częstość sożywania wybranych roduktów sożywczych jest związana z łcią badanych. Zaobserwowano, że dziewczęta częściej sożywają warzywa niż chłocy. Codzienne sożycie owoców w 2002 roku deklarowało 70% dziewcząt i 61% chłoców, w 2006 r. odsetek ten wynosił jedynie 63% w gruie dziewcząt i tylko 48% w gruie chłoców. Wśród 13-latków taki sam odsetek dziewcząt (o 58%) jadał owoce w 2002 oraz 2006 roku, zaś odsetek chłoców obniżył się z 67% w 2002 roku, do 48% w roku 2006. W gruie 11-latkow wykazano, iż dziewczęta częściej jedzą warzywa niż chłocy [11]. Wyniki cytowanych badań mogą wskazywać na fakt, że wływ łci na sożycie warzyw i owoców może się ujawniać w óźniejszym wieku niż w objętej niniejszym badaniem gruie trzecioklasistów. W niniejszym badaniu wykazano, że najniższe sożycie warzyw i owoców było w gruie dzieci, których rodzice deklarowali wykształcenie odstawowe. Wiele badań otwierdza, że czynnikiem istotnie wływającym na sożycie warzyw i owoców rzez dzieci jest wykształcenie rodziców [6, 8]. Na średnie sożycie warzyw i owoców wływ może także mieć sytuacja materialna rodziny. W niniejszym badaniu nie zaobserwowano istotnie statystycznej zależności omiędzy dochodem rodziców a ilością sożytych warzyw i owoców rzez dzieci. W badaniu Dzielskiej, Kołoło, Mazur wykazano, że zamożność rodziny jest czynnikiem kształtującym zachowania zdrowotne młodzieży związane z odżywianiem. Dzieci i młodzież z rodzin mniej zamożnych rzadziej sożywały warzywa i owoce. Stwierdzono także istotny statystycznie sadek częstości sożywania roduktów korzystnych dla zdrowia (warzywa, owoce) na rzełomie lat 2002-2006 omimo wzrostu zamożności rodzin [11]. Wływ warunków bytowych na częstotliwość sożycia warzyw i owoców otwierdzają także inne badania, w których wykazano, że istotnie statystycznie więcej surowych warzyw i surówek sożywają dzieci w gruie gdzie warunki ekonomiczno-bytowe rodziny są dobre [5, 12, 13]. Wnioski 1. Wływ na większe sożycie owoców i warzyw rzez dzieci ma dostęność rzygotowanych, okrojonych owoców i warzyw w domu. 2. Większe sożycie warzyw i owoców rzez dzieci obserwuje się, u tych dzieci, które dostają te rodukty do szkoły (n. jako dodatek do II śniadania). 3. Czynnikami decydującymi o sożyciu warzyw i owoców są także zachowania rodziców olegające na zachęcaniu dzieci do sożywania warzyw i owoców. 4. Edukacja rodziców jest nieodłącznym elementem kształtowania rawidłowych nawyków żywieniowych u dzieci. Piśmiennictwo / References 1. Cullen KW, Baranowski T, Owens E, et al. Availability accessibility and references for fruit, 100% fruit juice and vegetables influence children s dietary behavior. Health Educ Behav 2003, 30(5): 615-26. 2. Resondek W. Etioatogeneza otyłości. Szkoła Interny dla Lekarza Rodzinnego 2010, 17, 5: 5004-07. 3. WHO Euroean Action Plan for Food and Nutrition 2007-2012. WHO, Coenhagen 2008. 4. Wolnicka K, Jaczewska-Schuetz J. Weight status related to eating behaviors of school aged children in Warsaw. Post Nauk Med 2011, 9: 724-731. 5. Mikiel-Kostyra K, Oblacińska A. Czynniki biologiczne, behawioralne i sychosołeczne kształtujące masę ciała (BMI) 13-latków. IMiD, Warszawa 2010. 6. Rasmussen M, Krølner R, Kle KI, et al. Determinants of fruit and vegetable consumtion among children and adolescents: a review of the literature. Part I: Quantitative studies. Int J Behav Nutr Phys Act 2006, 11(3): 22. 7. Pearson N, Biddle SJ, Gorely T. Family correlates of fruit and vegetable consumtion in children and adolescents: a systematic review. Publ Health Nutr 2009, 12: 267 283. 8. Elfhag K, Tholin S, Rasmussen F. Consumtion of fruit, vegetables, sweets and soft drinks are associated with sychological dimensions of eating behaviour in arents and their 12-year-old children. Publ Health Nutr 2008, 11(9): 914-923. 9. Pieszko-Klejnowska M, Stankiewicz M, Niedoszytko M i ws. Ocena sosobu odżywiania się gimnazjalnej młodzieży zamieszkującej wieś i miasto. Pediatr Wsółcz Gastroenterol Heatol Żyw Dziecka 2007, 9(1): 59-62. 10. Pieszko-Klejnowska M, Pęgiel-Kamrat J, Zarzeczna- Baran M i ws. Różnice w sosobie odżywania się młodzieży gimnazjalnej w województwie omorskim w zależności od łci. Probl Hig Eidemiol 2006, 87(4): 278-283. 11. Dzielska A, Kołoło H, Mazur J. Zachowania zdrowotne młodzieży związane z odżywianiem w kontekście czynników sołeczno-ekonomicznych kierunek zmian w latach 2002 2006. Probl Hig Eidemiol 2008, 89(2): 222-229. 12. Kamhuis CB, Van Lenthe FJ, Giskes K, et al. Perceived environmental determinants of hysical activity and fruit and vegetable consumtion among high and low socioeconomic grous in the Netherlands. Health Place 2007, 13(2): 493 503. 13. Dibsdall LA, lambert N, Bobbin RF, et al. Low-income consumers attitudes and behaviour towards access, availability and motivation to eat fruit and vegetables. Publ Health Nutr 2002, 6(2): 159-168.