TEMAT: Osobowośd człowieka

TEMAT: Osobowośd człowieka

Czym jest osobowośd? 2

Osobowośd - najprościej Osobowośd to stosunkowo trwałe i charakterystyczne wzory w myśleniu, emocjach i zachowaniu. Badanie osobowości zakłada, że jest jakaś konsekwencja w ludzkich zachowaniach.

Czynniki wpływające na kształt osobowości: wrodzone cechy biofizyczne (np. dzieci przypominają swoich rodziców nawet, gdy są adoptowane przez inne rodziny, bliźnięta jednojajowe są bardziej podobne niż bliźnięta dwujajowe), socjalizacja w rodzinie (np. poprzez wpływ bodźców zewnętrznych, agresja jest uwarunkowana odrzuceniem i fizycznym karaniem w dzieciostwie połączonymi ze zgodą na agresję), własna aktywnośd jednostki (np. doświadczenie bezsilności i braku autonomii w pracy może przyczynid się do poczucia zewnętrznego umiejscowienia kontroli, opartego na przeświadczeniu, że nie daje się kontrolowad tego co ma się zdarzyd; psychoterapia może również przyczyniad się do zmian osobowości.)

Czynniki wpływające na kształt osobowości: wrodzone cechy biofizyczne (np. dzieci przypominają swoich rodziców nawet, gdy są adoptowane przez inne rodziny, bliźnięta jednojajowe są bardziej podobne niż bliźnięta dwujajowe), socjalizacja w rodzinie (np. poprzez wpływ bodźców zewnętrznych, agresja jest uwarunkowana odrzuceniem i fizycznym karaniem w dzieciostwie połączonymi ze zgodą na agresję), własna aktywnośd jednostki (np. doświadczenie bezsilności i braku autonomii w pracy może przyczynid się do poczucia zewnętrznego umiejscowienia kontroli, opartego na przeświadczeniu, że nie daje się kontrolowad tego co ma się zdarzyd; psychoterapia może również przyczyniad się do zmian osobowości.)

5 głównych koncepcji dot. osobowości 1. Fizjologiczne (typologie) 2. Oparte na cechach lub czynnikach (tradycyjne) 3. Psychodynamiczne (skupienie na przeszłości) 4. Humanistyczne (skupienie na teraźniejszości) 5. Behawioralne

1. Fizjologiczne - teoria płynów cielesnych Hipokratesa i Galena Typ osobowości Sangwinik (z łaciny: Sanguis - krew) Choleryk (greckie chole - żółd) Melancholik (greckie melas chole - czarna żółd) Flegmatyk (greckie phlegma - flegma). Opis towarzyski, szczęśliwy, entuzjastyczny, ożywiony i zawsze optymistycznie nastawiony do życia niestabilny, agresywny, wybuchowy, skłonny do irytacji i nerwowy pesymista, smutny, przygnębiony i nieszczęśliwy Spokojny, apatyczny, pozbawiony entuzjazmu, refleksyjny, pasywny

Somatotypy W. Sheldona Endomorficy zrelaksowani, towarzyscy, smakosze, Mezomorficy osoby silne fizycznie, asertywne, przepełnione energią i odwagą. Ektomorficy introwertywni mózgowcy o upodobaniach artystycznych i skłonności raczej do rozmyślao o życiu niż konsumpcji i działania.

2. Podejście oparte na cechach Poszukiwanie cech rdzennych, które rozróżniają ludzi. Cecha osobowości to względnie stała właściwośd, którą można obserwowad i mierzyd u jednostki. Przykładowe cechy: pojętnośd, usłużnośd, grzecznośd, impulsywnośd.

Syt. bodźcowa Cecha (zmienna pośrednicząca) Reakcje Nieśmiałośd jako cecha Wygłaszanie mowy Przyjęcie Rozmowa z cudzoziemcem Randka Zwrot wadliwego towaru Nieśmiałośd Unikanie, wycofanie Czerwienienie się Luki pamięciowe Milczenie Niezręczne gesty Unikanie kontaktu wzrokowego

Podejście oparte na cechach lub czynnikach Ile jest cech? Gordon Allport wyróżnił ok. 4500 cech Analiza czynnikowa 5 czynników ( Wielka Piątka )

Wielka Piątka Pięcioczynnikowy model osobowości tzw. Wielka Piątka (NEO-FFI) Paula T. Costa, i Roberta R. McCrae opiera się na pięciu głównych wymiarach osobowości: neurotyzmu, ekstrawersji, otwartości na doświadczenie, ugodowości i sumienności.

Wielka Piątka Czynniki Ekstrawersja (introwersja) Ugodowośd (nieustępliwośd) Sumiennośd (chaotycznośd) Neurotycznośd (stabilnośd em.) Biegun podobny znaczeniowo rozmownośd, asertywnośd i aktywnośd (ekstrawersja) życzliwośd, serdecznośd i ufnośd (ugodow.) rzetelnośd, odpowiedzialnośd i dobre zorganizowanie (sumienn.) nerwowośd, wybuchowośd, lękliwośd (neurot.) Biegun przeciwstawny znaczeniowo (cechy) spokój, wycofanie, nieśmiałośd (introwers.) wrogośd, egoizm, nieufnośd (nieustęp.) niedbałośd, brak odpowiedzialności, brak zorganizowania (chaot.) spokojny, stabilny, zadowolony (stabiln.) Otwartośd na doświadczenie (Zamkniętośd) ciekawośd, twórczośd, inteligencja (otwart.) prosty, płytki, nieinteligentny (zamkn.)

3. Podejście psychanalityczne (psychodynamiczne) Trzy warstwy u Zygmunta Freuda: Id warstwa nieświadoma, popędy (najsilniejszy seks), celem zachowao jest redukcja popędów. (kieruje się zasadą przyjemności) Ego warstwa świadoma, realizacja popędów, jego naczelnym zadaniem jest rozwiązanie konfliktów między Id i Superego, (zasada realizmu) Superego funkcja kontroli, bliskie pojęciu sumienia, wszelkie wzorce i normy kulturowe, nabyte w procesie wychowania (zasada idealizmu).

Metafora góry lodowej Ego (zasada realizmu) jako mediator pomiędzy popędami Id (zasada przyjemności), a normami moralnymi Superego (zasada idealizmu). Prawdziwa motywacja jest nieświadoma (libido)

Dynamika osobowości Dynamizm osobowości polega na stałym konflikcie między warstwami. Warstwa popędowa Id dąży do realizacji, czemu przeciwdziała Superego. Ego wybiera takie formy zachowania, aby pogodzid dążenia tych warstw. Zachowanie jest wynikiem gry sił.

4. Podejście humanistyczne Człowiek dąży do samorealizacji (patrz piramida potrzeb). Nosi w sobie wartości, cele i mądrośd. Stopniowo to w sobie odkrywa. Powstrzymuje go przed tym otoczenie. Podstawowy konflikt: ja <-> otoczenie i lęk, wynikające z braku poczucia bezpieczeostwa. Człowiek dokonuje wyborów. Wewnętrzne prawdziwe ja jest źródłem wyborów właściwych. Przedstawiciele: Abraham Maslow, Carl Rogers

5. Podejście behawioralne Przedstawiciele: John Watson, Pojęcie osobowości w zasadzie sprowadzid można do zbioru wyuczonych zachowao (reakcji - nawyków). Nawyk to tendencja do reagowania w określony sposób. Człowiek uczy się przejawiad określone reakcje na określone bodźce. Teoria ta nie wyjaśnia jednak czynności ludzkich o charakterze działao świadomych, złożonych oraz dążeo człowieka w celu ich urzeczywistnienia.

TEMAT: Składniki osobowości

Składniki osobowości Składniki osobowości tworzą strukturę zwartą i wielowymiarową i nie można ich oddzielad, ponieważ jedne wpływają na drugie. Składnikami osobowości są: 1. temperament, 2. zdolności (w tym inteligencja), 3. potrzeby, 4. zainteresowania, 5. obraz własnej osoby i postawy (w tym samoocena). 20

Temperament Temperament, to zespół najbardziej stałych właściwości psychicznych człowieka, przejawiających się w jego reakcjach emocjonalnych i motoryce (motorycznyruchowy). To dynamiczny składnik osobowości uzależniony od czynników wewnętrznych, a więc od procesów pobudzania i hamowania. 21

Zainteresowania Zainteresowania to specyficzne nastawienie poznawcze i emocjonalne na przedmioty i zjawiska rzeczywistości, które ujawnia się w działaniu. Na powstanie zainteresowao wpływają warunki środowiskowe, w których człowiek żyje. Środowisko może wpłynąd zarówno na rozbudzenie zainteresowao jak i na ich tłumienie. Im głębsze i bogatsze są zainteresowania jednostki, tym bardziej wzbogaca się jej życie psychiczne i rozwija osobowośd. 22

Zdolności Zdolnościami nazywamy takie właściwości psychiczne, które warunkują pomyślne rezultaty działania. Rozwijają się one pod wpływem określonych wrodzonych zadatków fizjologicznoanatomicznych. Wrodzone zadatki wpływają na rozwój zdolności, ale ich nie wyznaczają. To one mają wpływ i umożliwiają rozwinięcie różnorodnych zdolności, np. dobry wzrok może byd podstawą osiągnięd sportowych w łucznictwie lub strzelectwie itd. 23

TEMAT: Obraz własnej osoby

Obraz własnej osoby Centralną strukturą osobowości, która zawiera wiedzę o samym sobie stanowi Struktura JA. Struktura JA jest to suma doświadczeo i poglądów dotyczących własnej osoby. Jest to inaczej obraz własnej osoby.

Ja-realne i Ja-idealne Można mówid o dwóch elementach obrazu samego siebie: Ja-realne obraz siebie spostrzeganego zgodnie z rzeczywistością (rzeczywisty obraz samego siebie). Ja-idealne obraz samego siebie przedstawiający oczekiwania danej osoby wobec siebie (pożądany obraz samego siebie).

Szczególnie istotne elementy obrazu samego siebie Obraz własnego ciała Samoocena Samoakceptacja Ulokowanie poczucia kontroli

Obraz własnego ciała Schemat ciała obraz poszczególnych części ciała, ich wzajemnych stosunków i kształtów. Osoby przywiązują szczególną wagę do niektórych elementów własnego ciała. Z obrazem własnego ciała wiążą się różnorodne emocje. Szczególnie ważną emocją jest wstyd. Ważnym elementem postrzegania własnego ciała jest spostrzeganie własnego stanu zdrowia niedocenianie, przecenianie.

Samoocena Samoocena globalna dotyczy całościowego obrazu własnej osoby. Samoocena cząstkowa jest wynikiem wartościowania wybranych obszarów,,ja. Samooceny cząstkowe mogą się diametralnie różnid: osoba może się uważad za wybitnie inteligentną, a jednocześnie za zupełnie nieatrakcyjną towarzysko.

Samoocena Samoocena wysoka i niska nie jest niekorzystna, o ile jest trafna (zdarza się rzadko). Ludzie mają tendencję do zniekształceo w ocenianiu samych siebie. Jeśli mają samoocenę wysoką, to czasem ją dodatkowo zawyżają (i odwrotnie). Poważne skutki samooceny: Przy zawyżonej samoocenie podejmowanie zbyt trudnych działao, w efekcie załamanie. Przy zaniżonej samoocenie biernośd i wycofywanie się.

Samoakceptacja Można utożsamiad z samooceną. Kształtuje się od wczesnego dzieciostwa. Gdy rozbieżnośd między Ja-idealne a Ja-realne jest zbyt duża, a jednostka nie może sobie z tym poradzid, może dojśd do napięcia i zaburzeo w obrębie osobowości. (brak akceptacji własnej osoby).

Poczucie kontroli Koncepcja J. Rottera człowiek może byd przeświadczony, że on sam i jego zachowanie poddane są kontroli z zewnątrz, bądź też uważa, że to on kontroluje swoją sytuację i zachowanie. Człowiek może się postrzegad jako: Przedmiot oddziaływao zewnętrznych - bez możliwości kontroli tego, co się z nim dzieje. (zewnętrzne ulokowanie kontroli) Podmiot autonomiczny mający wpływ na to, co robi, mający pełną świadomośd poczynao i biorący odpowiedzialnośd za skutki. (wewnętrzne ulokowanie kontroli)

Obraz samego siebie Obraz samego siebie jest taką organizacją informacji o samym sobie, która wykazuje dużą stałośd. Stałośd obrazu samego siebie jest jednym z zasadniczych czynników pozwalających zachowad człowiekowi własną tożsamośd.

TEMAT: Inteligencja a rozwiązywanie problemów

Inteligencja Specyficzną zdolnością odnoszącą się do sfery intelektualnej jest inteligencja. Kojarzymy inteligencję z sukcesami w szkole, awansami w pracy i odpowiednim postępowaniem w stosunku do innych itp. Od dziecka zdobywamy wiedzę na temat naszych zdolności. Nie jest ona jednoznacznie rozumiana przez psychologów. Zazwyczaj traktowana jest jako cecha, pewien aspekt osobowości wyjaśniający, dlaczego ludzie postępują w sposób adaptacyjny i nowatorski.

Niektóre definicje inteligencji,,inteligencja jest ogólną zdolnością umysłową wpływającą na stopieo sprawności działao wymagających udziału procesów uczenia się i myślenia. (J. Strelau) Inteligencja - zdolnośd jednostki do zrozumienie świata oraz pomysłowośd w radzeniu sobie z jego wyzwaniami; oznacza trafną orientację w świecie, skuteczne rozwiązywanie problemów (przystosowanie się do swojego środowiska, korzystanie z doświadczeo, wybieranie odpowiednich strategii postępowania itd.). (D. Wechsler)

Rozkład ilorazu inteligencji w populacji Źródło: Zimbardo, 1999, s.562

Rozkład IQ w populacji (skala Wechslera) ZAKRES WYNIKÓW ODSETEK POPULACJI KRÓTKA CHARAKTERYSTYKA IQ 130 i więcej 2 Bardzo wysoki 120 129 7 Wysoki 110 119 16 Ponadprzeciętny 100 109 25 Przeciętny wyższy 90 99 25 Przeciętny niższy 80 89 16 Poniżej przeciętnego 70 79 7 Pogranicze upośledzenia Poniżej 70 2 Upośledzenie umysłowe

Czy inteligencję dziedziczymy? (źródło: Zimbardo, 1999, s. 568) Korelacje ilorazu inteligencji Bliźnięta jednojajowe - wychowywane razem - wychowywane osobno 0,86 0,72 Bliźnięta dwujajowe - wychowywane razem 0,60 Rodzeństwo -wychowywane razem -wychowywane osobno 0,47 0,24 Rodzic/dziecko 0,40 Przybrany rodzic/dziecko 0,31 Kuzyni 0,15

Związki pomiędzy dziedzicznością, środowiskiem a ilorazem inteligencji 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1 - najniższa klasa społeczna (źródło: Zimbardo, 1999, s. 569) 2 3 4 - najwyższa klasa społeczna średni I.I. ojców średni I.I. synów Badania z lat 70 XX wieku

Teorie inteligencji Większośd psychologów się zgadza, że inteligencja stanowi poznawczą podstawę osiągnięd szkolnych i wiąże się: z rozumieniem złożonych idei, skutecznym przystosowaniem się do otoczenia, uczeniem się na podstawie doświadczenia, rozumowaniem i rozwiązywaniem problemów. Nie ma jednak między psychologami zgody co do natury i źródeł inteligencji.

Teorie czynnikowe Wielu badaczy zakłada, że na inteligencję składa się jeden lub więcej rodzajów zdolności umysłowych zwanych czynnikami. Alfred Binet (1905) uważał, że na inteligencję składa się kilka wzajemnie powiązanych czynników. Inni badacze postulowali liczbę czynników wahającą się od 1 do 100.

Zdolności umysłowe wg L. Thurstone a Amerykaoski psycholog Louis Thurstone sugerował istnienie dziewięciu odrębnych czynników, które nazwał podstawowymi zdolnościami umysłowymi. Dowodził, że możemy uzyskiwad wysokie wyniki w zakresie płynności słownej (np. szybko rymowad), ale nie podnosi to skuteczności rozwiązywania zadao matematycznych. Jednakże między poszczególnymi zdolnościami występuje pewien związek. Np. osoba obdarzona zdolnościami rozumowania ma większą szansę posiadanie bogatego słownika i wyższych zdolności matematycznych.

Podstawowe zdolności umysłowe

Czynniki J. P. Guilforda W wyniku wieloletnich badao psycholog J. P. Guilford rozszerzył listę zdolności do setek czynników. Im więcej czynników, tym bardziej się na siebie nakładają. Np. szereg czynników wyróżnionych przez Guilforda dotyczy rozwiązywania problemów matematycznych i dokonywania operacji na liczbach.

Teoria inteligencji wielorakiej Gardnera Howard Gardner postuluje istnienie siedmiu rodzajów inteligencji, a każdy uznaje za odrębną inteligencję. Każda inteligencja ma jego zdaniem odrębne podłoże nerwowe w różnych obszarach mózgu. Rodzaje inteligencji: inteligencja językowa, Inteligencja logiczno-matematyczna, umiejętności przestrzenno-relacyjne, inteligencja muzyczna, umiejętności motoryczne, umiejętności interpersonalne (wrażliwośd interpersonalna)., talenty intrapersonalne (wrażliwośd intrapersonalna).

Inteligencja emocjonala Peter Salovey i John Mayer teoria inteligencji emocjonalnej, spopularyzowana przez Daniela Golemana. Umiejętności społeczne i emocjonalne stanowią pewien rodzaj inteligencji. Inteligencja emocjonalna (IE) przypomina wyróżnione przez Gardnera umiejętności intrapersonalne i interpersonalne. Teoria IE zakłada, że orientacja w uczuciach własnych i cudzych zostaje wyuczona w dzieciostwie.

Inteligencja emocjonalna Wiąże się z takimi umiejętnościami jak: samoświadomośd, samokontrola, empatia, sztuka dobrego słuchania, rozwiązywanie konfliktów, współpraca.

Metody pomiaru osobowości» Opierają się na założeniu, że przyszłe zachowania człowieka można przewidywad, jeżeli w wiarygodny sposób zmierzy się jakąś próbkę jego dotychczasowych zachowao. Jeden ze sposobów pomiaru osobowości polega na zastosowaniu skal oceny zachowania, za pomocą których można ocenid zachowanie w takim środowisku, jak klasa szkolna lub oddział szpitalny. Częściej jednak używa się wystandaryzowanych testów psychologicznych obiektywnych lub projekcyjnych.

TESTY OBIEKTYWNE Polegają na tym, że osoba badana proszona jest o odpowiedź na pewną wystandaryzowaną (tj. mającą zawsze tę samą treśd i postad) grupę pytao lub opinii. Czasami zadaniem badanego jest odpowiedzied na każde pytanie tak" lub nie", czasami proszony jest o zaznaczenie, jak dalece każda z opinii odnosi się do niego (jak trafnie go opisuje); kiedy indziej idzie o to, by badany wybrał jedną z kilku zaproponowanych możliwości. Niektóre testy mają charakter skali z wymuszonym wyborem.

Przykładowe pytania wchodzące w skład kwestionariusza przedstawiają się następująco: Mój ojciec był dobrym człowiekiem. Bardzo rzadko dokuczają mi bóle głowy. Dłonie i stopy mam zwykle dosyć ciepłe. Nigdy nie zrobiłem czegoś niebezpiecznego tylko po to, aby przeżyć dreszczyk emocji. Pracuję w dużym stresie. P N P N P N P N P N

TESTY PROJEKCYJNE Nie ma jasnych, dobrych" czy w ogóle precyzyjnie określonych odpowiedzi. Osobom badanym pokazuje się jakieś wieloznaczne bodźce, jak plamy Atramentowe czy niejasne rysunki, z prośbą, aby opowiedziały, co na nich widzą. Zakłada się, że umożliwia to ludziom projekcję (dosłownie: rzutowanie) własnej osobowości na ich wypowiedzi. Treśd wypowiedzi wyraża nie tylko sam bodziec, ale i osobowośd człowieka opowiadającego, co ów bodziec przedstawia. Dwa najbardziej popularne testy projekcyjne to: - Test Plam Atramentowych Rorschacha; - Test Apercepcji Tematycznej Murraya.

TEMAT: Pojęcie sytuacji trudnej i rodzaje sytuacji trudnych

Trzy rodzaje sytuacji Wyróżnia się trzy rodzaje sytuacji: Sytuacja normalna Sytuacja optymalna Sytuacja trudna

Sytuacje normalna Sytuacja normalna jej elementy tworzą możliwie ustalony, możliwy do przewidzenia układ. Warunki wykonania czynności są przystosowane do zadao, przyjętych metod i możliwości podmiotu. Zadania są możliwe do wykonania.

Sytuacja optymalna Sytuacja optymalna występuje wtedy, gdy przebieg czynności i ich efekty, a także warunki wykonania są na najlepszym z możliwych poziomów.

Sytuacja trudna Sytuacja trudna istnieje wtedy, gdy przebieg aktywności podstawowej jest zakłócony, a prawdopodobieostwo wykonania zadania jest mniejsze niż w sytuacji normalnej. W sytuacji trudnej zadania stojące przed podmiotem, przynajmniej w początkowej fazie, stoją powyżej jego możliwości. Zmusza to do podwyższenia możliwości lub różnego rodzaju czynności obronnych.

Typy sytuacji trudnych Wyróżnia się kilka typów sytuacji trudnych: Sytuacje zagrożenia Sytuacje przeciążenia Sytuacje zakłócenia Sytuacje deprywacji Sytuacje konfliktowe

Sytuacja zagrożenia Sytuacja zagrożenia występuje wtedy, gdy następuje zagrożenie istotnej dla danej osoby wartości. Wartości fizyczne (np. życie, zdrowie) Wartości społeczne (np. godnośd, dobre imię, kontakt z rodziną)

Sytuacja przeciążenia Sytuacja przeciążenia występuje wtedy, gdy jednostka wykonuje określone czynności na granicy swoich możliwości fizycznych i psychicznych. Czynności wymagają zbyt wiele wysiłku. Okazjonalnie pojawiające się przeciążenie powoduje zmęczenie i zniechęcenie, natomiast stale utrzymująca się sytuacja przeciążenia powoduje stan chronicznego napięcia emocjonalnego, objawiającego się brakiem równowagi emocjonalnej.

Sytuacje zakłócenia Sytuacje zakłócenia polegają na tym, że jednostka nie może efektywnie wykonywad podjętych czynności, ponieważ na drodze ich realizacji pojawiają się rozmaite przeszkody. (np. brak informacji, zaburzenia pamięci itp.)

Sytuacja deprywacji Sytuacja deprywacji jest to pozbawienie danej osoby czegoś, co jest jej w danej chwili niezbędne. Np. pragnienie, głód, opuszczenie przez osobę bliską.

Sytuacja konfliktu Sytuacje konfliktowe mogą dotyczyd dążeo jednej osoby (konflikty motywacyjne) lub dążeo dwóch albo więcej osób (konflikty interpersonalne). Konflikty motywacyjne polegają na tym, że osoba znajduje się w zasięgu przeciwstawnych oddziaływao różnych czynników lub wartości i z dwóch celów swego działania musi wybrad jeden. Towarzyszy mu silne napięcie emocjonalne.

TEMAT: Stres korzystny i stres niekorzystny Stefan M. Marcinkiewicz

Stres w pracy zawodowej Każda praca, której specyfika wiąże się z kontaktem z drugim człowiekiem wytwarza napięcia nerwowe, czyli jest źródłem stresu. W takim wypadku istotne staje się umiejętnośd radzenia sobie z napięciami, czyli radzenia sobie ze stresem. 65

Biochemiczne podstawy stresu Podstawą fizjologiczną stresu jest szereg reakcji zachodzących w organizmie, które nazwano reakcją walcz lub uciekaj.

Mobilizacja organizmu W organizmie, aby się szybko zmobilizowad walki lub ucieczki, występuje zbiór takich reakcji jak: z mózgu: ciało migdałowate wysyła sygnał do wzgórza, przysadka nadnercza wydziela hormon- adrenalinę, szybkie bicie serca, wzrost ciśnienia tętniczego, wątroba wydziela do krwi więcej cukru, wzrost częstotliwości oddychania, organizm pobiera więcej tlenu, trawienie ulega spowolnieniu, a krew z narządów wew. dopływa do mięśni, następuje zaopatrzenie dużych mięśni w znajdujący się w krwi w cukier, czego efektem jest napięcie mięśni, źrenice rozszerzają się dopuszczając więcej światła, pocenie się, aby ochłodzid ciało. 67

Psychiczne skutki reakcji biochemicznej zwiększona koncentracja, zwiększona wrażliwośd wszystkich zmysłów, przyspieszenie procesów myślowych, polepszenie pamięci.

Stres ogólna definicja Stres jest reakcją adaptacyjną w postaci szeregu negatywnych emocji (strachu, lęku, złości itp.), która wynika z dostrzeżenia różnicy pomiędzy naszymi możliwościami, a wymogami sytuacji. 69

Stres jako reakcja na zmianę Stres jest normalną reakcją na zmianę, z którą stykamy się w życiu, i w której uczestniczymy. Nowa sytuacja wymaga, byśmy dostosowali sie do nowych warunków. 70

Czynniki wywołujące stres stresory: sytuacje zagrażające życiu lub zdrowiu, sytuacje stwarzające zagrożenie dla poczucia własnej wartości, zadania o wysokim stopniu trudności, uczucie braku kontroli nad wydarzeniami, sytuacje pozbawienia wartości lub rzeczy, które są ważne dla funkcjonowania jednostki.

Normalny schemat reakcji stresowej

Potoczne mniemanie Stres w powszechnym odbiorze jest uważany za zjawisko szkodliwe. W rzeczywistości działanie niepożądane przynosi jedynie stres zbyt silny (przekraczający indywidualne możliwości adaptacyjne jednostki) lub długotrwały.

GŁÓWNE TEZY 1. STRES JEST NORMALNĄ REAKCJĄ ZWIAZANĄ Z PROCESAMI ŻYCIA. MOBILIZUJE ORGANIZM DO DZIAŁANIA. 2. BRAK REAKCJI STRESOWEJ OZNACZA ŚMIERĆ ORGANIZMU.

Stan mobilizacji do działania Stres jest niezbędny do tego, aby w ogóle podjąd działanie. Kiedy nas mobilizuje, określamy go mianem stresu korzystnego (eustres). Gdy jest zbyt silny, przekracza optymalny poziom i zaczyna nam szkodzid mówimy o stresie szkodliwym (dystres). 75

Eustres i dystres 76

TRZY FAZY REAKCJI STRESOWEJ Przyglądając sie ludzkiemu zachowaniu, które zmienią sie pod wpływem narastających emocji, można wyodrębnid trzy fazy reakcji organizmu na stres: mobilizacji (alarmowa), adaptacji (odporności), destrukcji (wyczerpania).

Fazy reakcji stresowej

Stres przewlekły Gdy człowiek podlega stresowi przez dłuższy czas, zaczyna on nieśd ze sobą niepokojące objawy w różnych sferach funkcjonowania człowieka. Wtedy nie służy organizmowi do konstruktywnej mobilizacji ani do obrony, a zaczyna poważnie szkodzid. 79

Objawy stresu przewlekłego reakcje fizyczne organizmu ból głowy drżenie rak zimne ręce nadmierne pocenie sie bóle w klatce piersiowej brak apetytu ból brzucha nudności zaburzenie trawienia podwyższone ciśnienie nadwrażliwośd na bodźce szczękościsk wysypka blady odcieo skóry dreszcze napięcie i bóle mięśni problemy ze snem trudności w oddychaniu 80

Objawy stresu przewlekłego w emocjach i myśleniu chwiejnośd emocjonalna niepokój lęk gniew nieracjonalnośd myśli nieufnośd uczucie zmęczenia niecierpliwośd drażliwośd brak tolerancji wobec innych gonitwa myśli obniżona samoocena poczucie bezsilności i braku kontroli nad działaniami pesymizm 81

Objawy stresu przewlekłego w zachowaniach wybuchy płaczu stosowanie używek objadanie się szybkie tempo mówienia unikanie kontaktów z ludźmi nerwowe tiki spowolnienie reakcji nerwowośd ruchów prowokowanie konfliktów 82

Objawy stresu przewlekłego w sprawności intelektualnej osłabienie pamięci obniżenie efektywności pracy intelektualnej obniżenie tempa pracy intelektualnej częste pomyłki uczucie pustki w głowie trudności w koncentracji 83

Sprawdź swój poziom stresu przewlekłego Dwóch amerykaoskich badaczy: Thomas Holmes i Richard Rahe w 1967 r. opracowało skalę stresujących wydarzeo życiowych (stresorów). Można w ten sposób sprawdzid swój poziom stresu przewlekłego. 84

Stres przewlekły a prawdopodobieostwo choroby Z badao Holmesa i Rahe'a wynika zależnośd statystyczna pomiędzy stresorami, a prawdopodobieostwem zapadnięcia na poważną chorobę: 150 199 jednostek stresu = 37-procentowa szansa choroby w ciągu kolejnych 2 lat 200 299 jednostek stresu = 51-procentowa szansa choroby w ciągu kolejnych 2 lat ponad 300 jednostek stresu = 79-procentowa szansa choroby w ciągu kolejnych 2 lat

Skutki stresu przewlekłego Efektem stresu przewlekłego może byd częstsze zapadanie na różnego rodzaju choroby (np. infekcje wirusowe, nadciśnienie, zawał serca). Czasami nadmierny stres jest przyczyną uzależnieo (alkoholizm, narkomania). Ważne jest aby odnaleźd swój konstruktywny, sposób na radzenie sobie ze stresem. 86

Różnice indywidualne w reakcji stresowej Ludzie w odmienny sposób reagują na taką samą sytuację. To, co dla jednego jest łatwe, dla innego może stanowid duży problem i wywoływad napięcie. Innymi słowy, reakcja na dana sytuacje oraz sposób radzenia sobie ze stresem związane są z indywidualnymi możliwościami człowieka.

Stres a osobowośd Dwóch kardiologów kalifornijskich Mayer Friedman i Roy Rosenman zauważyło, że ludzie zapadający na zawał serca wyróżniają się w okresie przedchorobowym określonym modelem zachowania. (TYPA)

Kwestionariusz Sprawdź czy jesteś typem A czy typem B?

Stres a osobowośd Typ A Typ B stała walka o osiągnięcie celu - sukcesu za wszelką cenę wrogie nastawienie do otoczenia poczucie presji czasu stały pośpiech nadmierna rywalizacja łatwo wyrażana agresja niecierpliwośd zmierzanie do celu bez walki brak wrogości do otoczenia brak presji czasu i pośpiechu skłonnośd do współpracy umiarkowana agresja cierpliwośd

Stres a osobowośd Typ A Typ B stała walka o osiągnięcie celu - sukcesu za wszelką cenę wrogie nastawienie do otoczenia poczucie presji czasu stały pośpiech nadmierna rywalizacja łatwo wyrażana agresja niecierpliwośd zmierzanie do celu bez walki brak wrogości do otoczenia brak presji czasu i pośpiechu skłonnośd do współpracy umiarkowana agresja cierpliwośd

Stres a osobowośd Osoby prezentujące wzorzec zachowania typu A są skuteczne na poziomie społecznym - szczególnie w pracy zawodowej, na poziomie psychologicznym doświadczają zarówno satysfakcji jak i emocji negatywnych, zaś na poziomie fizjologicznym płacą wysokie koszty. Możliwa jest samodzielna lub przy pomocy psychoterapeuty zmiana typu zachowania z niekorzystnego A na typ B - o wiele bardziej korzystny.

TEMAT: Radzenie sobie ze stresem Stefan M. Marcinkiewicz

Radzenie sobie ze stresem Psychologowie wyróżnili wiele sposobów na odstresowanie, które można ująd w trzy grupy metod: techniki poznawcze - związane z rozpoznaniem i zrozumieniem swoich reakcji na stres, techniki relaksacyjne, np. dwiczenia oddechowe, aktywnośd fizyczną, np. bieganie. 94

Techniki poznawcze Techniki poznawcze. Skuteczną metodą bardziej przystosowawczego radzenia sobie ze stresem jest zmiana naszych ocen sytuacji stresowych i naszych samospełniających się przekonao. Często sami stresujemy sie na własne życzenie, myśląc w sposób nieracjonalny. 95

Nieracjonalne myśli Przykłady nieracjonalnych myśli: ładniejszym ode mnie zawsze sie udaje, zawsze wszystko ja musze robid, a na koocu mają do mnie pretensje, w moim wieku nie znajdę pracy, widzę przyszłośd w ciemnych barwach, niczego nie da się przewidzied, nie dogadam się z nim, on jest zbyt uparty. 96

Eksperyment Zróbmy mały eksperyment. Wyobraź sobie cytrynę. Jest żółta, soczysta i kwaśna. Przekrajasz ją na pół i wkładasz do ust. Zagryzasz. A teraz sprawdź, co właśnie dzieje sie w Twoich ustach. 97

Eksperyment Z bardzo dużym prawdopodobieostwem można stwierdzid, że ślinianki zaczęły pewnie intensywnie pracowad i wyprodukowały szybko większą ilośd śliny. Tak właśnie działa nasz mózg. Kiedy o czymś myślimy, wysyła do naszego organizmu sygnały, a organizm zaczyna zachowywad się tak, jakby nasze wyobrażenia były rzeczywistością. 98

Jak sobie radzid z nieracjonalnymi myślami? Jeśli mamy problem z nierealistycznymi przekonaniami, należy z nimi walczyd. Kiedy nieracjonalne myśli pojawiają sie w naszej głowie, mówid im: STOP. Należy zastępowad je myślami budującymi. Jeżeli mamy kłopot z dostrzeżeniem nieracjonalności tych myśli, warto porozmawiad o nich z kimś bliskim. 99

Stres a samoocena Podstawą profilaktyki antystresowej jest pozytywne myślenie o sobie samym. Należy myśled o swoich zaletach i dotychczasowych osiągnięciach. Pracowad nad wadami, ale nie zużywad energii na negatywne myślenie o sobie.

Techniki relaksacyjne Pojęcie relaks odnosi się do technik mających na celu odprężenie zarówno ciała jak i psychiki, oraz do wszystkich działao dających organizmowi poczucie oddalenia od sytuacji stresującej. Relaksacja to inaczej odprężenie, wewnętrzny spokój, wewnętrzne wyciszenie, uspokojenie, oddalenie się. Techniki relaksacyjne od dawna były popularne w kulturach Wschodu (np. Indie, Chiny). 101

Techniki relaksacji Do najczęściej stosowanych technik relaksacji należą: medytacja relaksacja neuromięśniowa kontrolowane oddychanie 102

Medytacja b) medytacja-skoncentrowanie myśli na pewnej relaksującej czynności (np. oddychaniu), rzeczy (np. rodzynkach). Dzięki temu odwracamy naszą uwagę od problemów, które wywołały napięcie i stres. 103

Relaksacja neuromięśniowa relaksacja neuromięśniowa gdy odczuwamy stres napinamy mięśnie, technika ta polega na naprzemiennym napinaniu i rozluźnianiu poszczególnych grup mięśni (trening Jacobsona) lub na stopniowym rozluźnianiu poszczególnych partii mięśni (trening Schultza). 104

Edmund Jacobson Edmund Jacobson (1888-1983) amerykaoski fizjolog specjalizował się w medycynie wewnętrznej, psychiatrii i psychologii. Dowiódł, że zmniejszanie napięcia w układzie mięśniowym bardzo istotnie pomaga zmniejszyd niepokój i inne problemy emocjonalne. Zmniejszenie napięcia mięśni działa uspokajająco i relaksująco na centralny system nerwowy, przeciwdziałając dolegliwościom psychosomatycznym.

Dwiczenie trening Jacobsona Trening Jacobsona to popularna nazwa techniki relaksacyjnej Progresywnego Relaksu Mięśni, której pomysłodawcą był Edmund Jacobson. Podstawowym elementem Treningu Progresywnej Relaksacji jest nauka napinania i rozluźniania różnych grup mięśniowych.

Fazy napinania i rozluźniania mięśni Faza NAPINANIA, trwa 5 7 sekund, to jest czas jaki zabiera wczucie się we wrażenia jakie płyną z napiętego mięśnia. Faza ROZLUŹNIANIA, trwa ok. 30 sek., w tym czasie należy zwrócid uwagę na przyjemne uczucie rozluźnienia, która pogłębia się w momencie w którym napięcie odchodzi. Zwród uwagę na różnicę pomiędzy stanem napięcia i rozluźnienia danej grupy mięśniowej.

3. Ćwiczenie trening Schultza Trening autogenny Schultza polega na wywołaniu poprzez autosugestię doznao podobnych do stanu hipnozy (świadomośd jest zachowana) oraz wewnętrznej medytacji. System dwiczeo opracował i opublikował w 1932 Johannes Schultz, korzystając z metod stosowanych w jodze oraz medytacji zen, bez ich mistyczno-religijnego aspektu.

Elementy treningu Schultza Trening składa się z 6 elementów, które z siebie wynikają i następują po sobie: uczucie ciężaru, uczucie ciepła, regulacja pracy serca, regulacja swobodnego oddychania, uczucie ciepła w całym organizmie, uczucie chłodu na czole.

Trening Schultza Początkowo dwiczenia nie powinny byd długie (3-5 minut - tylko uczucie ciężaru), później do 10 minut (uczucie ciężaru i ciepła), finalnie 15-20 - wszystkie elementy. Dwiczenia przeprowadzamy w pokoju przewietrzonym, cichym, z dobrą temperaturą powietrza (ok. 20 stopni C). Trzeba rozluźnid kołnierzyk, pasek i inne krępujące ciało części garderoby.

Kontrolowane oddychanie kontrolowane oddychanie - kiedy jesteśmy zdenerwowani, mamy strasznie płytki oddech. Można nauczyd się go kontrolowad i oddychad prawidłowo: głęboko, torem przeponowym. 111

Kontrolowane oddychanie Oddychanie jest pomostem miedzy ciałem a umysłem i wpływa zarówno na jedno, jak i drugie. Przeżywane przez nas emocje natychmiast odbijają sie w sposobie oddychania.

Nieprawidłowe oddychanie Gdy się denerwujemy, oddech przyspiesza, robi się płytki, urywany. Często też zatrzymujemy oddech, napinamy brzuch. Z kolei sposób oddychania wpływa na nasze emocje. Gdy oddychamy nieprawidłowo, wzrasta nasz niepokój, odczuwamy zmęczenie, znużenie lub nieprzyjemne pobudzenie. 113

Głębokie oddychanie Umiejętnośd prawidłowego i świadomego oddychania pozwala na: obniżanie poziomu własnych obaw i zachowanie spokoju, unikanie wpadania w panikę, lepsze radzenie sobie z emocjami, kontrolowanie własnych reakcji, zmniejszanie bólu, poprawę zdolności koncentracji, pokonywanie zmęczenia, dodawanie sobie energii, podnoszenie jakości snu, wzmacnianie i lepsze wykorzystywanie głosu. 114

Ćwiczenia oddechowe Oddychanie głębokie, przeponowe sprzyja lepszemu radzeniu sobie ze stresem. Przykładowe dwiczenie: 115

Wskazówki służące zwiększeniu odporności na stres 1) utrzymuj kontakt z naturą, 2) miej czas dla siebie, zrób sobie przyjemnośd, 3) porozmawiaj z kimś, kto chce ciebie wysłuchad, 4) stosuj techniki relaksacyjne, 5) uprawiaj sport, 6) zdrowo się odżywiaj, 7) rozwijaj w sobie poczucie humoru, 116

Wskazówki służące zwiększeniu odporności na stres 8) naucz się dobrego gospodarowania czasem, 9) stawiaj sobie realistyczne cele, 10) nie bądź perfekcjonistą pozwól sobie na błędy, 11) nie kłopocz się rzeczami, na które nie masz wpływu. Należy pamiętad, że lepszemu radzeniu sobie ze stresem sprzyja optymizm, pewnośd siebie i świadomośd swoich mocnych oraz słabych stron. 117

Temat: Wsparcie społeczne a stres

Kontakty społeczne a dobrostan psychiczny Z perspektywy psychologii wsparcie społeczne stanowi podstawę dobrostanu psychicznego jednostki. Pozwala na uporanie się z własnymi emocjami, które są efektem oddziaływao sytuacji trudnych. W naszej wiedzy potocznej zawarte jest przekonanie, że znajomi, przyjaciele, krewni mogą byd pomóc nam w trudnych sytuacjach.

Odwiedzenie chorego w szpitalu Przykładem może byd reguła kulturowa, która nakazuje odwiedzenie chorego w szpitalu. Jak wskazują niektóre badania psychologiczne pacjenci tym szybciej dochodzą do zdrowia, im częściej odwiedzają ich partnerzy.

Wsparcie społeczne Wsparcie społeczne jest informacją dającą podmiotowi przekonanie, że jest otoczony troską miłością i szacunkiem oraz, że jest członkiem sieci wzajemnych zobowiązao.

Cechy wsparcia społecznego istnieje osoba wspierająca, poszukująca, odbierająca lub otrzymująca wsparcie, podejmowana jest przez uczestników w sytuacji trudnej, w toku interakcji dochodzi do wymiany emocji, informacji, instrumentów, dóbr materialnych, wymiana może byd jednostronna lub dwustronna, kierunek dawca biorca może byd zmienny,

Cechy wsparcia społecznego skutecznośd wymiany zależy od możliwości i orientacji dawcy oraz oczekiwao biorcy, celem wsparcia jest podtrzymanie i zniwelowanie napięcia poprzez towarzyszenie, wymianę emocji, tworzenie poczucia przynależności, bezpieczeostwa, zbliżenie do rozwiązania problemu.

Rodzaje wsparcia społecznego Wsparcie emocjonalne Wsparcie informacyjne Wsparcie instrumentalne Wsparcie rzeczowe Wsparcie duchowe

Wsparcie emocjonalne Wsparcie emocjonalne przekazywanie podtrzymujących, uspokajających emocji, w celu stworzenia poczucia przynależności, bezpieczeostwa, podwyższenia samooceny;

Wsparcie informacyjne Wsparcie informacyjne (inaczej poznawcze) wymiana informacji umożliwiających lepszą orientację w sytuacji, problemie oraz uzyskanie informacji zwrotnych od osoby wspieranej dotyczących skutków podejmowanych działao,

Wsparcie instrumentalne Wsparcie instrumentalne przekazywanie konkretnych instrukcji o sposobach postępowania,

Wsparcie rzeczowe Wsparcie rzeczowe świadczenie pomocy materialnej (rzeczowej, finansowej) lub bezpośrednie działanie na rzecz osób potrzebujących;

Wsparcie duchowe Wsparcie duchowe pomoc w sytuacjach kryzysu egzystencjalnego, sytuacjach terminalnych, nasyconych cierpieniem i lękiem.

Badania Berkmana i Syme (1965) Prowadzone były przez 17 lat, objęły zakresem 7 tys. kobiet i mężczyzn. Związek między więzami społecznymi i towarzyskimi (kontakt z przyjaciółmi i krewnymi, małżeostwo oraz przynależnośd do kościoła lub jakiejś grupy) a przedwczesną śmiercią jest niezależnym i pewniejszym wskaźnikiem zdrowia i długowieczności niż: wiek, płed, rasa, status socjoekonomiczny, samopoczucie fizyczne i zachowania wpływające na zdrowie, takie jak palenie, spożywanie napojów alkoholowych, przejadanie się, aktywnośd fizyczna oraz korzystanie z profilaktyki medycznej, jak również łączenie czynności chroniących zdrowie.

Pozbawienie więzi społecznych U ludzi pozbawionych więzi społecznych występowało zwiększone ryzyko zgonu z powodu choroby wieocowej, udaru, raka, chorób układu oddechowego, przypadłości żołądkowo-jelitowych i wszelkich innych przyczyn śmierci. Stwierdzono więc zależnośd między obecnością więzi społecznych a umieralnością.

Badania Cohena Cohen przeprowadził badania polegające na aplikowaniu 276 ochotnikom (od 18 do 55 lat) kropli, zawierających wirus nieżytu nosa, który jest przyczyną przeziębienia. Oszacowano uczestnictwo badanych w 12 rodzajach relacji społecznych m.in. ze współmałżonkiem, rodzicami, teściami, przyjaciółmi, współpracownikami, kolegami ze szkoły, wolontariuszami, członkami grup religijnych, towarzyskich, zawodowych.

Wyniki badao Cohena Nie u wszystkich zainfekowanych pojawiły się objawy przeziębienia. Okazało się, że im większa liczba związków społecznych, tym silniejsza ochrona przed przeziębieniem. Inne badania pokazują, że system immunologiczny osób, które przynależą do jakiejś grupy, jest mocniejszy.