116 Turystyka i Rekreacja Tom 1/2005 Małgorzata Januszewska Akademia Ekonomiczna, Wrocław Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, Wałbrzych Perspektywy rozwoju uzdrowisk w Polsce Perspectives for the development of spa resorts in Poland Summary In Poland tourism in spa resorts is becoming one of priority brand products, directed towards both domestic and foreign markets. Changing social - economic reality of the country results in the necessity of developing a new model of spa resort management and searching for different sources of its financing. Activities taken up in this area encounter, however, serious difficulties. The objective of the hereby article is to point to opportunities of spa resorts deyelopment by extending and enriching their tourist product. Polish strategie documents, related to tourism, trends in spa oriented tourism, information resulting from research conducted by European institutes, as well as the author's observations, were used for the above purpose. Wstęp W Europie już w latach 70 zaczęto stopniowo odchodzić od tradycyjnego rozwoju uzdrowisk opartego na lecznictwie, w kierunku nowoczesnych form turystyki zdrowotnej. Uzdrowiska z ponadregionalnych centrów leczenia, turystyki i kultury, spełniających ważną ogólnospołeczną funkcję, stały się obszarami, w których gospodarka odgrywa rolę pierwszoplanową. Czterdzieści trzy gminy w Polsce mają status gminy uzdrowiskowej. Ich odrębność ustrojowa, specyficzne warunki funkcjonowania, wysoka atrakcyjność turystyczna, określona ustawą ścisła ochrona walorów naturalnych, sprawiają że uzdrowiska mogą wygrywać w walce konkurencyjnej o turystę nie tylko kraj owego lecz także zagranicznego. Dla osiągnięcia trwałej przewagi konkurencyjnej gmin uzdrowiskowych należy uznać nie tylko poprawę ich pozycji konkurencyjnej w krótkim okresie, ale umiejętność takiego ukształtowania swojej struktury gospodarczej, która długookresowo gwarantowałaby efektywny, korzystny rozwój, zabezpieczający wysoki poziom realnych dochodów uzdrowisk. Celem artykułu jest wskazanie możliwości rozwoju uzdrowisk poprzez wzbogacenie produktu turystycznego. Polityka turystyczna wobec uzdrowisk Wobec zmieniającej się rzeczywistości społeczno - gospodarczej kraju, konieczne stało się stworzenie nowego modelu zarządzania uzdrowiskami i poszukiwanie innych źródeł ich finansowania. Działania podejmowane w tym celu napotykają jednak poważne trudności a szczególnie wynikają one z istniejących stereotypów zakorzenionych w realiach minionych lat i są nimi stwierdzenia, że: należy zapewnić powszechny dostęp do uzdrowisk, - tylko podmioty publiczne mogą zapewnić równy dostęp do uzdrowisk, głównym celem wyjazdu do uzdrowisk jest poprawa zdrowia,
117 uzdrowiska odwiedzają ludzie chorzy i starzy, - turystyka koliduje z rozwojem funkcji zdrowotnej uzdrowisk, uzdrowiska są dobrem powszechnym, państwo powinno całkowicie albo w znacznej części finansować uzdrowiska, źródłem finansowania usług uzdrowiskowych są środki publiczne. Turystyka zdrowotna może w istotny sposób wspomóc gminy i miejscowości uzdrowiskowe, może także wpłynąć na poprawę stanu zdrowia mieszkańców Polski, przy jednoczesnym minimalizowaniu negatywnych skutków koniecznych przekształceń strukturalnych. Istotne znaczenie w tym rozwoju powinna odgrywać polityka turystyczna państwa, która determinuje rozwój popytu jak i podaży turystycznej. Wielkość współczesnego mchu turystycznego, jego pozytywne i negatywne skutki dla społeczności terenów recepcyjnych i turystów, istotny udział turystyki w PKB i bilansie płatniczym państwa, interdyscyplinarny charakter turystyki powodują, że nikt dzisiaj nie kwestionuje roli państwa a także władz regionu w kreowaniu turystyki. Do głównych dylematów polityki wobec uzdrowisk należą skrajne poglądy, co do zadań uzdrowisk, ich funkcji i perspektyw. Wśród najważniejszych należy wymienić: 1. trądy ej a a inno wacj a, 2. zachowanie wartości walorów uzdrowiskowych a powszechny dostęp do nich, 3. lecznictwo uzdrowiskowe a turystyka uzdrowiskowa, 4. globalizacja usług uzdrowiskowych a zachowanie odrębności, 5. centra zdrowia dla wszystkich a zamknięte kręgi dla wybranych, 6. konkurencyjność a współpraca, 7. sterowanie procesami zachodzącymi w uzdrowiskach a swoboda gospodarcza, 8. powszechna prywatyzacja podmiotów uzdrowiskowych a podmioty publiczne realizujące politykę zdrowotną państwa. Podstawowe cele i kierunki polityki turystycznej państwa określone zostały w Strategii Rozwoju Krajowego Produktu Turystycznego Polski oraz w Strategii Rozwoju Turystyki na lata 2002-2006. Kontynuowanie zadań wynikających z tych dokumentów znalazło swoje odzwierciedlenie w projekcie Strategii Rozwoju Turystyki na lata 2007-2013. Ostateczny kształt nowej strategii uwzględnił także: Plan działań Polskiej Organizacji Turystycznej, Zintegrowany program rozwoju uzdrowisk ze szczególnym uwzględnieniem usług turystycznych, - Międzyresortowy program rozwoju turystyki i wypoczynku dzieci i młodzieży na lata 2001-2006. W wymienionych dokumentach istotne miejsce zajmuje turystyka uzdrowiskowa. Określono, że powinna ona stać się turystycznym produktem markowym Polski. Stąd w lutym 2004 roku opracowano Zintegrowany Program Rozwoju Uzdrowisk, ze szczególnym uwzględnieniem usług turystycznych [9]. W styczniu 2005 roku, po rocznej konsultacji ze środowiskiem uzdrowiskowym, projekt przyjęto do realizacji. Głównymi kwestiami wskazanymi w programie a wymagającymi ingerencji państwa są: - przygotowanie rozwiązań prawnych, zapewniających prawidłowe funkcjonowanie przedsiębiorstw uzdrowiskowych i gmin uzdrowiskowych, przyspieszenie rozstrzygnięć prywatyzacyjnych uzdrowiskowych spółek Skarbu Państwa, opracowanie systemu finansowego wsparcia inwestycji w uzdrowiskach. Program zakłada, że: - jego realizacja będzie miała wpływ na zahamowanie dekoniunktury gospodarczej uzdrowisk,
118 polskie uzdrowiska powinny przekształcić się w wielofunkcyjne centra zdrowia, turystyki, rekreacji, sportu i kultury, oferując różnorodny program usług dla kuracjuszy, turystów i odwiedzających, znaczącą rolę w rozwoju powinno odegrać wykorzystanie bogatych zasobów leczniczych do tworzenia polskiej marki uzdrowiskowej. Program przewiduje aktywizację gospodarczą uzdrowisk w Polsce poprzez: - poszerzenie oferty usługowej uzdrowisk, przy uwzględnieniu zasad zrównoważonego rozwoju, powiązanie rozwoju gospodarczego uzdrowiska z rozwojem lokalnym i regionalnym, uruchomienie instrumentów prawnych, ekonomicznych i społecznych na rzecz rozwoju działalności uzdrowiskowej i turystycznej. Możliwości rozwoju turystyki w uzdrowiskach Około 20 milionów ludzi w Europie (z wyłączeniem Rosji) odwiedza uzdrowiska, spędzając w nich 120 milionów osobonoclegów, co przeciętnie daje sześć noclegów na osobę. W poszczególnych państwach rozkład średniego czasu pobytu w uzdrowisku jest różny. I tak w Islandii trwa trzy tygodnie, w Polsce 13 dni, w Niemczech i Finlandii ponad 10 dni, podczas gdy w Hiszpanii 8, we Włoszech 7 a w Szwajcarii około 4 dni. Najważniejszym miejscem przeznaczenia popytu uzdrowiskowego w Europie są Niemcy, które zajmują 40% europejskiego rynku kuracyjnego, dalej Rosja 30%, Austria 10%, Wielka Brytania i Włochy po 5%, Czechy 2%, Polska 1% [l, 3]. Grupa ds. Turystyki i Zatrudnienia Komisji Europejskiej UE w 1998 roku uznała, że turystyka zdrowotna będzie najszybciej rozwijającym się segmentem turystyki do 2010 roku. Szacuje się, że wydatki na turystykę zdrowotną tylko w Niemczech wzrosną do 2010 roku do poziomu 3,65 mld Euro i stanowić będą 4,25% całkowitych wydatków niemieckich gospodarstw domowych na turystykę. Zatem tempo wzrostu wydatków na turystykę zdrowotną względem roku 2002 wyniesie 71,4% [2]. Również w Polsce, badania prowadzone przez autorkę w 2002 roku, pozwalają szacować, że zainteresowanie uzdrowiskami będzie rosło w tempie 5-8% rocznie. Obserwacja trendów w turystyce zdrowotnej oraz szacunki Komisji Europejskiej i instytucji badających rynek turystyczny pozwalaj ą uzdrowiskom optymistycznie patrzeć w przyszłość [5]. W Polsce turystyka w uzdrowiskach staje się jednym z priorytetowych produktów markowych skierowanych na rynki zagraniczne i rynek krajowy. Posiadając bogate walory naturalne o właściwościach leczniczych tj.: źródła wód mineralnych, mikroklimat itp., obszar Polski niewątpliwie wyróżnia się pod tym względem wysoką atrakcyjnością i konkurencyjnością na tle Europy. Jednak infrastruktura uzdrowiskowa i turystyczna wymaga gruntownej restrukturyzacji i znacznego doinwestowania. Na rynku krajowym jednocześnie brakuje przekonania, iż wypoczynek w uzdrowiskach nie wiąże się tylko z leczeniem ludzi chorych, ale może stanowić cały kompleks atrakcji turystycznych skupionych wokół szeroko pojętej promocji zdrowia, czyli np. dbania o urodę, sylwetkę, stosowanie zabiegów profilaktycznych zapobiegających różnym schorzeniom itp. Należy oczekiwać, że w najbliższej przyszłości obok tradycyjnego segmentu konsumentów odwiedzających uzdrowiska w ramach kuracji leczniczej coraz częściej pojawiać się będą turyści korzystający z kuracji piękności, odmładzającej, czy relaksacyjnej. Wśród ważnych czynników, które przyczyniaj ą się do rozwoju turystyki uzdrowiskowej na świecie i w Polsce należy wymienić takie jak: - proces szybkiego starzenia się społeczeństwa, moda na zdrowy tryb życia,
119 skrócenie czasu potrzebnego na regenerację organizmu poprzez zróżnicowanie i intensyfikację zabiegów (oferty weekendowe, tygodniowe lub dłuższe), poszukiwanie nieobciążonego środowiska naturalnego, popularność ośrodków elitarnych, oferujących intymność, bezpieczeństwo oraz "zamknięty obieg usług", wycofywanie się państwa z dofinansowania pobytów w uzdrowiskach, zróżnicowanie oferty tak pod względem jakościowym jak i finansowym, rozwój infrastruktury uzdrowiskowej i wzmocnienie funkcji sportowo-rekreacyjnych oraz kosmetologiczno-relaksacyjnej, wysoka popularność uzdrowisk z bogatą historią, wzrost oczekiwań kuracjuszy, dywersyfikacja zatrudnienia w przedsiębiorstwach uzdrowiskowych [6, 7]. W 2003 r. polskie uzdrowiska przystąpiły do budowy programu krajowego produktu markowego "Uzdrowiska polskie" [8], którego celem jest: podniesienie konkurencyjności uzdrowisk polskich na tle uzdrowisk europejskich, a tym samym uzyskanie wzrostu ich atrakcyjności, aktywizacja gospodarcza uzdrowisk polskich, zrównoważony rozwój gmin uzdrowiskowych, rozwój marki Turystyka uzdrowiskowa 1. Przy okazji prac nad nową ustawą uzdrowiskową trwa dyskusja dotycząca perspektyw rozwoju uzdrowisk. Jej wyniki wskazują na konieczność poczynienia jednoznacznych rozstrzygnięć poprzez: - wyznaczenie głównego kierunku rozwoju uzdrowisk przez znalezienie wspólnego mianownika turystyki zdrowotnej i lecznictwa uzdrowiskowego a zatem i wskazania właściwego resortu odpowiedzialnego za wspieranie tej działalności, określenie kryteriów uznawania gminy lub jej części za uzdrowisko, określenie czynników (norm), które decydują o uznaniu rodzaju uzdrowiska, zagwarantowanie jednolitości i porównywalności usług uzdrowiskowych świadczonych przez różne uzdrowiska, określenie standardów jakości dla procedur leczniczych i usług bytowych. Podsumowanie Duża swoboda wyboru przez turystę miejsca spędzenia czasu wolnego przyczyniła się do zwiększenia rywalizacji między destynacjami turystycznymi. Istotną rolę na polskim rynku turystycznym odgrywają uzdrowiska. Tendencje po stronie popytu pozwalają twierdzić, że wzrost zainteresowania turystów krajowych i zagranicznych polskimi kurortami będzie utrzymywał się w następnych latach. Uzdrowiska oraz podmioty działające na rzecz kuracjuszy, a zlokalizowane na obszarze uzdrowiskowym, będą stale dostosowywać się do zmieniających się potrzeb popytu tury stycznego. Zmiany te skutkować będą podniesieniem atrakcyjności turystycznej uzdrowisk, poprawą istniejącej i budową nowej infrastruktury uzdrowiskowej oraz wzbogaceniem oferty o usługi dodatkowe, w tym szczególnie: rekreacyjne, relaksacyjne, odmładzające i upiększające. Zapisy w dokumentach strategicznych pozwalają sądzić, że państwo istotnie włączy się we wspieranie uzdrowisk poprzez uruchomienie odpowiednich instrumentów finansowo - prawnych, umożliwiających lepszy i spójni ej szy ich rozwój. Literatura 1. DaneEuropeanSpasAssociationwww.espa-ehv.com 2. Das Profil der Wellness - Reisenden, Institute Fur Freizeitwirtschaft, Munchen - Forum Wellness ITB Berlin 2004
120 T\ 3. Goodrich J.N.: Health Tourism: A new positioning strategy for tourism destination. W: Journal of International Consumer Marketing, The Haworth Press, Inc. Vol.6, No.3/4 4. Januszewska M. 2004: Konkurencyjność gmin uzdrowiskowych. W: Brol R. [red.] Gospodarka lokalna i regionalna w teorii i praktyce, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej nr 1023, AE, Wrocław 5. Januszewska M. 2004: Rola turystyki zdrowotnej w rozwoju gmin uzdrowiskowych, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Prace Naukowe nr 1043, Wrocław 6. Januszewska M., Unia szansą dla uzdrowisk, w: Wiadomości Turystyczne nr 69 (15)/2004, 7. Program rozwoju turystyki w Województwie Zachodniopomorskim na lata 2003-2006 - www.zrot.org.pl 8. Strona internetowa Stowarzyszenia Gmin Uzdrowiskowych RP - www.sgurp.pl 9. www.mg.gov.pl Rozumiana jako turystyka zdrowotna realizowana w uzdrowiskach.