Andrzej Sapek* Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 40, 2009 r.

Transkrypt

1 Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 40, 2009 r. Andrzej Sapek* Współczesne źródła chlorków w środowisku wód śródlądowych Contemporary chloride sources in environment of inland waters Słowa kluczowe: chlor, środowisko, rolnictwo, woda. Key words: chloride, environment, agriculture, water. Chloride, from a environmental point of view, is regarded as a forgotten element, and over the years has also received not much attention. Though, in Poland the greatest mass of elements dispersing into the environment constitutes chloride, that are assessed as 5 million t per year. Similar is the chloride load flowing from Polish territory into the Baltic Sea. That made about 23% of all dissolved substance carried down in this way. The main sources of chloride are waters from dewatering of the coal mines and chemical industry. With the total atmospheric precipitation is deposing about t Cl per year. The participation of agriculture in chloride dispersion, due to application of potassium fertilizers, is not greater than 5%, that makes that an only important source of chloride excess in water are the animal wastes stored on farm. 1. wprowadzenie Coenen [2004] twierdzi, że chlor jest zapominanym pierwiastkiem w rozważaniu jego obiegu w środowisku. Nie jest pierwiastkiem postrzeganym jako zagrożenie dla środowiska w umiarkowanym klimacie, prócz małych enklaw gleb zasolonych. Chlor stanowi 0,045% masy skorupy ziemskiej (litosfery), z której jest uwalniany w procesie wietrzenia minerałów skałotwórczych. Chlor w przyrodzie występuje głównie w postaci nieorganicznej anionu chlorkowego (Cl 1- ) i tylko w saletrze chilijskiej jego część występuje w postaci chloranu (VII). Ostatnio zwraca się uwagę na jego niewielkie ilości występujące w związkach organicznych. * Prof. dr hab. Andrzej Sapek Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, ul.hrabska 3, Raszyn; tel.: ; a.sapek@imuz.edu.pl 455

2 Andrzej Sapek Anion chlorkowy jest uznawany jako składnik zachowawczy w środowisku, w którym pozostaje w postaci nieulegającej zmianom, jako rozpuszczony w wodzie lub w postaci łatwo rozpuszczalnych soli, nie tworzy bowiem nierozpuszczalnych związków oraz nie jest sorbowany, ani przez materiał glebowy, ani też przez osady denne w wodach powierzchniowych. Nie jest również emitowany do atmosfery. Takie właściwości chlorków powodują, że towarzyszą one obiegowi wody i ostatecznie z wodami powierzchniowymi trafiają do mórz i oceanów lub są wymywane do wód wgłębnych, w których, podobnie jak w morzach, ulegają zagęszczeniu. Chlorki są obecne we wszystkich organizmach żywych, w których ogrywają znaczną rolę w zachowaniu ciśnienia osmotycznego. Są one również podstawowym składnikiem roztworu fizjologicznego w organizmie człowieka. W żywieniu roślin chlorki są uważane jako mikroelement, a w żywienia zwierząt jako składnik podstawowy. Naturalnym źródłem chlorków w środowisku jest wietrzenie skał krzemianowych, rozpuszczanie złóż soli kuchennej oraz w mniejszym zakresie z innych soli zawierających ten składnik. Sole te wydobywa się do celów spożywczych i przemysłowym, więc są one podstawowym źródłem antropogenicznego wnoszenia chlorków do środowiska. Celem niniejszego opracowania jest opis zachowania się chlorków w środowisku klimatu umiarkowanego, dominującego w Polsce, na tle ich antropogenicznego pochodzenia, zwłaszcza z rolnictwa i obszarów wiejskich. 2. Pochodzenie chlorków w środowisku Chlorki są obecne we wszystkich wodach występujących w przyrodzie. W wodach powierzchniowych największe stężenie chlorków jest w wodzie morskiej, wynosi ono średnio 19 g Cl dm -3 i jest przeciętnie 2200 razy większe niż w wodzie rzecznej 8,6 mg Cl dm -3 [Polański, Smulikowski 1969]. To ostanie stężenie można przyjąć jako tło w rozpatrywanych zasobach wód słodkich, które w mniejszym lub w większym stopniu uległy wzbogaceniu w ten składnik. Polskie wymagania odnośnie stężenia chlorków w wodzie są nadzwyczaj liberalne. W wodzie powierzchniowej I klasy dopuszczalne stężenie nie może przekraczać 100 mg Cl dm -3, a w wodzie podziemnej 25 mg Cl dm -3 [Rozporządzenie Ministra Środowiska 2004]. Obecnie chlorki docierają do zasobów wody z różnych źródeł. Najważniejszym z tych źródeł jest opad atmosferyczny, a następnie zabiegi odwadniania kopalń, bytowa działalność ludności, produkcja przemysłowa i rolna, a także odśnieżanie i odmrażanie dróg. Stałym rozproszonym źródłem chlorków, występującym na obszarze całego kraju, jest opad atmosferyczny, mimo że stężenie chlorków w wodzie opadowej jest stosunkowo małe. Stwierdzono, że wraz z mokrym opadem jest wnoszone na powierzchnię ziemi w Polsce rocznie ok. 12 kg Cl ha -1, a przeciętne stężenie chlorków w wodzie opadowej wynosi 3,1 mg Cl dm 3 [Sapek, Nawalany, Barszczewski 2003, Sapek, Nawalany 2004, Sapek, Nawalany 2006, Banaszuk 2007]. Łącznie z mokrym opadem wnoszone jest więc ok. 456

3 Współczesne źródła chlorków w środowisku wód śródlądowych 370 tys. t Cl r -1. Niewiele mamy informacji o ładunku chlorków wnoszonych z suchym opadem. W Polsce nie prowadzi się takich pomiarów. Walter i Hemin [2002] uważają, że z suchym opadem wnosi się od ok. 25 do 30% chlorków wnoszonych z opadem na powierzchnię Ziemi, a zatem szacunek ładunku chlorków wnoszony z całkowitym opadem atmosferycznym na powierzchnię Polski zwiększyłby się do ok. 470 tys. t Cl r -1. Chlorki w opadzie pochodzą głównie z rozpylania wody morskiej, unoszenia pyłów, a także z emisji kwasu solnego i chlorku amonu. Zrzut zasolonej wody z kopalni, zwłaszcza w Polsce, jest największym punktowym źródłem chlorków. Ich stężenie zwiększa się wraz z poziomem czerpania wody, dlatego w miarę coraz głębszego drążenia szybów zwiększa się ładunek zrzucanych chlorków. Najwięcej soli pochodzi z kopalń węgla kamiennego ok tys. t Cl r -1, a następnie z kopalń rudy miedzi ok. 460 tys. t Cl r -1 oraz pozostałych kopalń ok. 400 tys. t Cl r -1 [Lipiński 1987]. Ładunek chlorków z przemysłu chemicznego pochodzi głównie z zakładów sodowych produkujących metodą Solvay a ok. 850 tys. t Cl r -1, a z innych wytwórni ok. 300 tys. t Cl r -1 [Lipiński 1987; Raport Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska 2000]. Bezpośrednim, antropogenicznym źródłem chlorków jest wydobycie soli kuchennej i solanki do celów spożywczych, a także innych. Chlorki są składnikiem żywności i są doń wprowadzane jako podstawowy i niezbędny dodatek w postaci soli kuchennej chlorku sodu (NaCl), która jest stosowana także do konserwacji żywności. Człowiek spożywa dziennie przeciętnie od 6 do 12 g chlorków, z czego najwyżej 1% pochodzi z wody do picia [BCMW- LAP 2003]. Ponadto chlorek sodu jest składnikiem większości środków czystości. Chlorki spożyte i chlorki zawarte w środkach czystości trafiają prawie w całości do ścieków bytowych, a chlorki zawarte w niespożytej żywności i innych odpadach bytowych trafiają w większości na wysypiska śmieci. Te ostatnie są również liczącym się źródłem zanieczyszczania wody chlorkiem. Sól kuchenną i chlorek wapnia stosuje się do odmrażania dróg, również w osiedlach wiejskich. Mogą to być duże ilości. W przydrożnym śniegu w Brytyjskiej Kolumbii (Kanada) znajdowano przeciętnie 4 g Cl dm -3 [BCMWLAP 2003]. O rozmiarze skutków odladzania świadczy przykład z północno-wschodnich terenów Stanów Zjednoczonych, gdzie stosowano rocznie od 545 do kg Cl km -2, w wyniku czego w próbce spływu powierzchniowego pobranej w Chicago w lutym 2004 r. omawiane stężenie wynosiło od 5,7 do 8,9 g Cl dm 3 [Panno i in. 2006, Thunqvist 2004]. Autorzy ci opisali inne źródło rozpraszania chlorków, jeszcze mało popularne w Polsce, jakim jest domowe uzdatnianie wody wodociągowej przez usuwanie jej twardości w systemie wymieniaczy jonowych. Rodzina składająca się z trzech do czterech osób zużywa dziennie w tym celu przeciętnie 2,3 kg NaCl. Produkcja rolna jest również istotnym źródłem wzbogacania wody w chlorki. Nawozy potasowe są stosowane głównie w postaci chlorku potasu (KCl), prócz tego sól kuchenna jest dodawana do paszy dla zwierząt wraz dodatkami mineralnymi, a na pastwisku w postaci lizawek kamiennej soli kuchennej. 457

4 Andrzej Sapek Przy rocznym zużyciu mineralnych nawozów potasowych w Polsce, wynoszącym 240 tys. t K 2 O, wprowadza się do gleby ok. 180 tys. t Cl. Innym źródłem chlorków są nawozy naturalne. Przeciętne stężenie chlorków w gnojowicy (zawierającej 6% suchej masy) wynosiło 1040 mg Cl dm -3 [Krapac i in. 2002, Panno i in. 2005]. Do powyższych źródeł należy zaliczyć wymianę chlorków w transgranicznym przepływie wody. Do Polski wpływa ok. 180 tys. t Cl, głównie z Ukrainy i Czech, a wypływa tylko 20 tys. t Cl [Cydzik i in. 2005]. Tabela 1. Źródła chlorków w polskim środowisku Table 1. Chloride sources in Polish environment Pochodzenie Tysiące t Cl Całkowity opad atmosferyczny 470 Woda z kopalni węgla kamiennego 1600 Woda z kopalni miedzi 460 Woda z innych kopalni 400 Woda z przemysłu sodowego 850 Woda z innych przemysłów 300 Wydobycie soli kuchennej 359 Warzenie soli kuchennej 411 Importowane nawozy potasowe 240 Międzygraniczny przepływ wody 160 Razem 5250 Ładunek chlorków wnoszony rocznie do środowiska w Polsce z rozpoznanych źródeł wynosi ok. 5 milionów t Cl (tab. 1), a ładunek chlorków odprowadzony z obszaru Polski w latach do Morza Bałtyckiego był podobnej wielkości (rys. 1). Rys. 1. Roczne ładunki chlorków wnoszone z Polski do Morza Bałtyckiego na tle odpływu wody Fig. 1. Annual loads of chloride carried from Poland into Baltic Sea on the water outflow background 458

5 Współczesne źródła chlorków w środowisku wód śródlądowych 3. Chlorki w wodzie Wprowadzanie tak dużego ładunku chlorków do środowiska skutkuje ich zwiększoną obecnością w wodach powierzchniowych, szczególnie w wodzie rzek poniżej zrzutów wód kopalnianych i przemysłu sodowego. Potwierdza to stężenie chlorków w wodzie wiślanej, które powyżej Krakowa wynosiło 1312 mg Cl dm -3, aby w Warszawie zmniejszyć się do 185 mg Cl dm -3 i nie ulec dalszemu zmniejszeniu do ujścia w Kieżmarku. Podobnie w wodzie rzeki Odry stężenie to zmniejszało się od 207 mg Cl dm -3 w Chałupkach, poprzez 136 mg Cl dm -3 we Wrocławiu do 132 mg Cl dm -3 w Krajniku. W rzekach nienarażonych na zrzut wód kopalnianych stężenie chlorków było zawsze mniejsze. Na terenach o mniejszym zaludnieniu i uprzemysłowieniu stężenie to w rzece Narwi wynosiło 19 mg Cl dm -3, a u ujścia Bugu, w Wyszkowie, już 33 mg Cl dm -3. W gęściej zaludnionym i uprzemysłowionym dorzeczu Warty stężenie chlorków osiągnęło 82 mg Cl dm -3 w rzece pod Poznaniem [Cydzik i in. 2005]. 4. Chlorki w wodzie z obszarów wiejskich Analizy składu chemicznego wody z tych obszarów prowadzono w Instytucie w ramach różnych programów realizowanych w latach Jednorazowo pobrano ponad 1500 próbek wody ze studni zagrodowych w 6 województwach, a przez wielolecie analizowano próbki wody opadowej z Falent, wody wodociągowej z ujęć zbiorczych w 3 gminach, wody ze studni zagrodowych w 22 gospodarstwach demonstracyjnych w 6 gminach oraz z gospodarstw w otulinie Biebrzańskiego Parku Narodowego (BPN) próbki wody gruntowej i wody cieków z 28 gospodarstw demonstracyjnych. Ponadto badano wodę z obiektów gleb torfowych bagna Kuwasy i torfowisk w Biebrzańskim Parku Narodowym, gdzie pobierano próbki wody z cieków i wody gruntowej z torfów. W sumie omówiono wyniki analizy ponad 10 tys. próbek wody [Sapek 2008a]. Pod koniec ubiegłego wieku zagadnienie jakości wody ze studni zagrodowych stało się aktualne i odpowiednie rozpoznanie było niezbędne do propagacji zwiększenia poziomu sanitacji wsi oraz budowy gminnych ujęć wody do picia. Przeprowadzone analizy próbek wody z ponad półtora tysiąca studni wykazały, że prócz zanieczyszczenia azotami w większości próbek stwierdzono nadmierne stężenia potasu, sodu i właśnie chlorków, których średnie stężenie przewyższało 60 mg Cl dm -3 tab. 3 [Ostrowska i in. 1999]. Stwierdzono, że najczęstszym źródłem chlorków były nawozy naturalne składowane w licznych gospodarstwach bezpośrednio na gruncie zagrody [Sapek, Sapek 2007]. W studniach z gospodarstw z Biebrzańskiego Parku Narodowego (BPN), w których zaniechano produkcji rolnej i utrzymywania inwentarza żywego, omawiane stężenie było znacznie mniejsze, zwłaszcza w wodzie ze studni wierconych (tab. 2). 459

6 Andrzej Sapek W wybudowanych ujęciach gminnych wodę czerpano z głębokości większej niż 60 m. Nie była ona wzbogacana z zewnętrznych źródeł powierzchniowych, co potwierdziło nie tylko małe w niej stężenia chlorków, lecz także brak korelacji ze stężeniami składników dopływających z powierzchni (tab. 2). Tabela 2. Średnie stężenie chlorków w różnego pochodzenia wodzie z obszarów wiejskich Table 2. Mean chloride concentrations in water of different origin from rural area Rodzaj wody Liczba próbek mg Cl dm -3 V% Mokry opad 909 3, Woda wodociągowa ,3 64 Studnie zagrodowe Gospodarstwa demonstracyjne ,7 91 Kopane w BNP ,4 64 Wiercone w BPN ,9 48 Cieki Gospodarstwa demonstracyjne ,6 206 Gospodarstwo w Falentach ,0 33 Na glebach torfowych Kuwasy ,9 45 W BPN ,4 34 Wody gruntowe na glebach mineralnych Łąki użytkowane ,0 66 Pastwiska ,4 86 Osiedle wiejskie Zagroda wiejska Woda gruntowa z warstwy torfowej Gleby torfowe (Kuwasy) ,4 85 Gleby torfowe w BPN (Grobla H.) ,9 71 Gleby torfowe w BPN (Gugny) 242 8,6 41 Objaśnienie: V% współczynnik zmienności; BPN Biebrzański Park Narodowy. Stan sanitarny środowiska powodował, że bardzo duże stężenie chlorków stwierdzano w wodzie gruntowej pod zagrodą wiejską. Ich podstawowym źródłem chlorków były tam miejsca składowania nawozów naturalnych oraz odchody zwierzęce rozwlekane po powierzchni podwórza [Sapek, Sapek 2007]. Średnie stężenie w tej wodzie wynosiło 272 mg Cl dm -3, a aż w 7% z 1300 badanych próbek stężenie to przewyższało 1000 mg Cl dm -3. Dużemu stężeniu chlorków towarzyszyło zawsze podobnie duże stężenie potasu, co wskazuje na odchody zwierzęce jako główne źródło tego anionu. Liczącym się źródłem chlorków w wodzie gruntowej spod zagrody są odcieki z kiszonek. Badaniami objęto również próbki wody gruntowej, do której docierały odcieki z kiszonek sporządzanych z liści buraczanych. W wodzie tej stwierdzano okresowo duże stężenie Cl, przekraczające 600 mg Cl dm -3, któremu towarzyszyło zwięk- 460

7 Współczesne źródła chlorków w środowisku wód śródlądowych szone stężenie potasu, a okresowość występowania zjawiska wynikała z terminu dostępności materiału zakiszanego (rys. 2). W osiedlach wiejskich rozpowszechniło się stosowanie soli do odladzania dróg i dojść do zabudowań. Do zabiegu stosuje się chlorek sodu lub wapnia sole łatwo wmywane w głąb gruntu. Przykładem są próbki wody gruntowej pobierane na podwórzu gospodarstwa rolnego IMUZ w Falentach. Próbki pobierano w pobliżu wjazdu na podwórze, w odległości 15 m od niezbyt uczęszczanej drogi gminnej. Stwierdzane w niektórych próbkach stężenie przekraczało 1000 Cl mg dm -3, towarzyszyło temu również zwiększone stężenie sodu i wapnia (rys. 3). W wodzie gruntowej spod użytków rolnych oznaczanie chlorków ograniczono tylko do próbek spod użytków zielonych, co wynikało ze statutowej działalności Instytutu. Na glebach mineralnych i murszowatych rozróżniono użytkowanie kośnie i pastwiskowe, a na glebach torfowych próbki pobierano z warstwy torfu oraz oddzielnie ze spągu. Tabela 3. Średnie stężenie chlorków w próbkach wody ze studni gospodarskich pobieranych w latach Table 3. Mean chloride concentrations in water samples from farm wells, sampling years Województwo Liczba próbek Średnie stężenie Cl Elbląg 26 51,1 Szczecin ,8 Nowy Sącz ,4 Kraków ,6 Ostrołęka ,2 Łomża ,7 Razem ,6 Rys. 2. Stężenie chlorków i potasu w wodzie gruntowej w pobliżu silosu na kiszonkę Fig. 2. Chloride and potassium concentrations in groundwater near the silage silo 461

8 Andrzej Sapek W próbkach wody gruntowej spod gleb mineralnych i murszowatych użytkowanych kośnie średnie stężenie Cl było istotnie mniejsze niż w wodzie gruntowej spod gleb użytkowanych pastwiskowo (tab. 2). Średnie stężenie Cl w wodzie spod użytków zielonych było ok. dwa razy większe niż mediana ich stężenia w wodach drenarskich, stwierdzona przez Igrasa [2004]. W wodzie gruntowej spod gleb torfowych na Kuwasach użytkowanych łąkowo średnie stężenie Cl było ok. dwa razy mniejsze niż spod tak samo użytkowanych gleb mineralnych. W próbkach wody gruntowej z Biebrzańskiego Parku Narodowego, gdzie zaniechano rolniczego użytkowania gleb torfowych, stężenie Cl było istotnie dwa razy mniejsze niż w próbkach z obiektów użytkowanych rolniczo w Kuwasach (tab. 2). Rys. 3. Stężenie chlorków i wapnia w wodzie gruntowej w pobliżu drogi gminnej Fig. 3. Chloride and calcium concentrations in groundwater near the local way Największe stężenie chlorków stwierdzono w wodzie cieków i kanałów melioracyjnych w gospodarstwach demonstracyjnych, w których zabiegom produkcyjnym i hodowlanym towarzyszyło stosowanie nawozów lub pasz zawierających ten składnik. Stwierdzone tam stężenie chlorków było prawie trzy razy większe niż w wodzie powierzchniowej gospodarstwa doświadczalnego IMUZ w Falentach oraz z obiektów gleb torfowych w intensywnej uprawie łąkowej na torfowisku Kuwasy. Stężenie to było bardzo małe w wodzie powierzchniowej z Biebrzańskiego Parku Narodowego, gdzie gleby są ekstensywnie uprawiane bądź zaniechano na nich uprawy (tab. 2). 5. Podsumowanie Chlorki są składnikiem wnoszonym do środowiska w Polsce wagowo w największej ilości oraz składnikiem, którego ładunek wnoszony do Morza Bałtyckiego jest też największy. Średni roczny zrzucany ładunek chlorków z lat wyniósł 5260 t Cl r -1, co stanowi aż 23% substancji rozpuszczonych odpływających z Polski rzekami do morza [Sapek, 462

9 Współczesne źródła chlorków w środowisku wód śródlądowych 2008b]. Ta masa odpływających chlorków, oparta na wiarygodnych danych monitoringowych, jest ilościowo zbliżona do szacunkowego bilansu ich źródeł (tab. 1). Podstawowym źródłem chlorków w środowisku jest przemysł wydobywczy i chemiczny. Udział rolnictwa w tym zakresie ogranicza się tylko do ok. 5%, a udział bytowej działalności ludności wiejskiej będzie podobny do ludności miejskiej, aczkolwiek na takie szacunki nie napotkano. Potwierdziło się spostrzeżenie Coenena [2004], że chlor jest pierwiastkiem zapominanym w rozważaniach nad obiegiem pierwiastków w środowisku. We współczesnych pracach naukowych dotyczących jakości wody w środowisku niezbyt często uwzględnia się obecność w nich chlorków, a jeśli nawet, to nie wykorzystuje się otrzymanych danych do identyfikacji źródeł i losów innych omawianych substancji, uważanych jako pogarszające jakość wody. Zachowawcze właściwości chlorków umożliwiają śledzenie szybkości i kierunków przemieszczania się substancji towarzyszących, a nawet samej wody. PIŚMIENNICTWO Banaszuk P Wodna migracja zanieczyszczeń obszarowych do wód powierzchniowych w zlewni górnej Narwi. Rozprawy Naukowe nr 144, Wydawnictwa Politechniki Białostockiej. Białystok British Columbia Ministry of Water, Land and Air Protection. BCMWLAP. April Ambient Water Quality Guidelines for Chloride: Overview. Coenen M Chlorine. W: Elements and their compounds in the environment, rozdział 9.2. Red. Merian E. et al. Wiley-VCH: Cydzik D., Iwaniak M., Jarosiński W., Korol R., Sokołowska E., Soszka H., Szczepański W Stan czystości rzek, jezior i Bałtyku. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa 2005: Gorlach E., Mazur T Chemia rolna. PWN, Warszawa: Igras J Zawartość składników mineralnych w wodach drenarskich z użytków rolnych w Polsce. Wydawnictwo Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach. Seria Monografie i Rozprawy Naukowe nr 13: Krapac G. Dey W.S, Smyth Ch. A., Roy W.R Impact of swine manure pits on groundwater quality. Environmental Pollution 120: Lipiński K Ochrona wód przed zasoleniem. Ochrona Środowiska. Wydawnictwo PZITS nr 521/1 (31). Ostrowska E.B., Płodzik M.A., Sapek., Wesołowski P., Smoroń S Jakość wody pitnej z ujęć własnych w gospodarstwach rolnych. Wiadomości IMUZ. t. 20, z. 1: Panno S.V., Hackley K.C., Hwang H.H., Greenberg S.E., Krapac I.G., Landsberger S., O Kelly D.J Database for the Characterization and identification 463

10 Andrzej Sapek of sources os sodium and chloride in natural waters of Illinois. Open File Series , Illinois State Geological Survey. Polański A., Smulikowski K Geochemia. Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa: 63 73, Raport Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska [2000]; Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu raz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Dz.U r. Nr 32, poz Sapek A., Nawalany P., Barszczewski J Ładunek składników nawozowych wnoszony z opadem mokrym na powierzchnię ziemi w Falentach w latach Woda Środowisko Obszary Wiejskie 3 (6): Sapek A., Nawalany P Stężenie i ładunek składników nawozowych wnoszonych z opadem atmosferycznym na powierzchnię ziemi w regionie ostrołęckim w latach Woda Środowisko Obszary Wiejskie 4 (1 (10)): Sapek A., Nawalany P Ładunek składników nawozowych wnoszonych z opadem atmosferycznym na powierzchnię ziemi na przykładzie pól doświadczalnych w Falentach. Woda Środowisko Obszary Wiejskie 6 (17 Zeszyt specjalny): Sapek A Chlorki w wodzie na obszarach wiejskich. Woda Środowisko Obszary Wiejskie 8 (1 (22)): Sapek A Źródła substancji wprowadzanych rzekami z Polski do Morza Bałtyckiego. Woda Środowisko Obszary Wiejskie 8 (2a (23)): Sapek A., Sapek B Zmiany jakości wody i gleby w zagrodzie i jej otoczeniu w zależności od sposobu składowania nawozów naturalnych. Zeszyty Edukacyjne 11/2007: Thunqvist E.L Regional increase of mean chloride concentration in water due to the application of deicing salt. The Science of The Total Environment 325 (1 3 ): Walter M. L., Hedin O Watershed-based Separation of Atmospheric Input Vectors. in: American Geophysical Union, Fall Meeting 2002, abstract #H52D American Geophysical Union, Fall Meeting 2002; abstract #H52D (1):