PROBLEMY KWALIFIKOWANIA TRWAŁYCH UŻYTKÓW ZIELONYCH DO OBSZARÓW O NIEKORZYSTNYCH WARUNKACH GOSPODAROWANIA W PLANIE ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH

Transkrypt

1 WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE 2004: t. 4 z. 1 (10) WATER-ENVIRONMENT-RURAL AREAS s Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, 2004 PROBLEMY KWALIFIKOWANIA TRWAŁYCH UŻYTKÓW ZIELONYCH DO OBSZARÓW O NIEKORZYSTNYCH WARUNKACH GOSPODAROWANIA W PLANIE ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH Roman MORACZEWSKI 1), Halina JANKOWSKA-HUFLEJT 2) 1) Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Wydział Rolnictwa i Biologii 2) Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, Zakład Łąk i Pastwisk Słowa kluczowe: bezwzględny współczynnik przydatności rolniczej gleb, dotacje, trudne warunki gospodarowania, wskaźniki waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej, S t r e s z c z e n i e W pracy wskazano na możliwe do uzyskania dopłaty związane z użytkowaniem lub zalesieniem trwałych użytków zielonych zgodnie z Planem rozwoju obszarów wiejskich i Rozporządzeniem Rady Unii nr 1257/1999. Szerzej omówiono kryteria wyznaczania i podziału na strefy obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW). Wskazano na zalecane do tego celu wskaźniki waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej (WWRPP), a jednocześnie na możliwości wyznaczania ONW w oparciu o Ustawę o podatku rolnym z 1984 r. w odniesieniu do rolniczej przydatności gleb trwałych użytków zielonych (TUZ). Przedstawiono również metodę obliczania bezwzględnych wskaźników rolniczej przydatności gleb na przykładzie 16 województw i czterech okręgów podatkowych. WSTĘP Restrukturyzacja i modernizacja naszego rolnictwa, związana z akcesją Polski do Unii Europejskiej, wymaga również nowego spojrzenia na rzeczywisty stan Adres do korespondencji: dr inż. H. Jankowska-Huflejt, Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, Zakład Łąk i Pastwisk, Raszyn; tel. +48 (22) w. 216, H.Jankowska@imuz.edu.pl

2 312 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10) i wykorzystanie trwałych użytków zielonych (TUZ). Trwałe użytki zielone charakteryzują się szczególnymi cechami przyrodniczymi i oprócz lasów spełniają główną rolę w kształtowaniu krajobrazu i stabilizacji ostoi świata roślinnego i zwierzęcego, będąc jednocześnie (od wieków) głównym źródłem tanich, naturalnych pasz objętościowych dla przeżuwaczy [JANKOWSKA-HUFLEJT, MORACZEW- SKI, ZASTAWNY, 2003]. W krajach Unii Europejskiej rola TUZ jest w pełni doceniana. Wyrazem tego jest prawnie zagwarantowane szczególne wsparcie finansowe do obszarów łąk i pastwisk, niezależnie od tzw. dotacji obszarowych, bowiem produkcja zdrowej żywności metodami nie obciążającymi środowiska naturalnego leży we wspólnym interesie wszystkich państw Europy [PLEWA, 2001]. Istotą dopłat w nich (i w innych bogatych krajach) jest właśnie jak podaje KLEPACKI [2003] z jednej strony dążenie do zachowania bezpieczeństwa żywnościowego, a z drugiej podtrzymywanie dochodów części ludności wiejskiej. Ważne jest również wykorzystanie własnych zasobów, zarówno ludzkich jak i ziemi, w celach rolniczych i pokrewnych, oraz utrzymanie aktywności gospodarczej na terenach wiejskich, nawet przyrodniczo upośledzonych. Dofinansowanie takie jest przewidziane (na wynegocjowanych warunkach) również w Polsce [Plan..., 2004]. Stwarza to szanse na przywrócenie rolnictwu i przyrodzie porzuconych i zaniedbanych w ostatnich latach tak gruntów ornych jak i obszarów TUZ. Zaniechanie gospodarowania na gruntach ornych i trwałych użytkach zielonych w Polsce, prowadzi jedynie do ich uwstecznienia, odłogowania i zarastania chwastami, krzewami, drzewami, roślinnością bagienną oraz do zaniku rzadkich populacji ptaków i roślin. Jak pokazują najnowsze dane Spisu Rolnego, w 2002 r. było już ha odłogów i ugorów na gruntach ornych oraz ha na trwałych użytkach zielonych. Razem ha. Porzucone przez rolników obszary, wyłączone z ich rolniczego użytkowania, stanowią ponad 20,1% obecnego stanu użytków rolnych ogółem. Zgodnie z projektem Planu rozwoju obszarów wiejskich PROW [2004] w ramach promowania zrównoważonego ich rozwoju przewidziane są różne rodzaje dopłat, w tym część z nich do użytków zielonych. W opracowaniu przedstawiono warunki uzyskania tych dopłat oraz starano się scharakteryzować kryteria wyodrębniania i zasady ustalania ich wartości granicznych w odniesieniu do tzw. obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania ONW, gdyż do nich kwalifikuje się ponad 50% użytków rolnych Polski, w tym właśnie najczęściej z dużym udziałem trwałych użytków zielonych. MOŻLIWE DOPŁATY DO TUZ Dopłaty do użytków zielonych oprócz tzw. bezpośrednich (podstawowych) oraz płatności do produkcji zwierzęcej (związanych z powierzchnią TUZ) mogą wynikać z realizacji programów rolno-środowiskowych i związanych z dobrosta-

3 R. Moraczewski, H. Jankowska-Huflejt: Problemy kwalifikowania trwałych użytków nem zwierząt, z tytułu zalesiania użytków rolnych, w tym użytków zielonych o małej przydatności, oraz położenia tych użytków w ramach tzw. obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) [MORACZEWSKI, JANKOWSKA- -HUFLEJT, 2003]. Znaczne finansowanie przewidziane jest w odniesieniu do łąk i pastwisk, położonych w obrębie obszarów chronionych czyli objętych programami rolno-środowiskowymi [MORACZEWSKI, JANKOWSKA-HUFLEJT, 2004]. I tak dopłaty mogą być przeznaczone na utrzymanie łąk jednokośnych, o wysokich walorach przyrodniczych, lecz zagrożonych degradacją (koszone ręcznie dopłata większa 236,74 euro ha 1, koszone mechanicznie mniejsza 91,74 euro ha 1 ), łąk półnaturalnych dwukośnych 201,82 euro ha 1, pastwisk ekstensywnych, wypasanych kwaterowo 68,80 euro ha 1, pastwisk nizinnych z wypasem tradycyjnym 91,74 euro ha 1, pastwisk górskich położonych na wysokości do 350 m n.p.m. 52,75 euro ha 1, natomiast powyżej 350 m n.p.m. 128,43 euro ha 1. Przewidziane dopłaty z tytułu zalesienia gruntów rolnych o niskiej przydatności, obejmują wszystkie siedliska łąkowo-pastwiskowe, należące do IV okręgu podatkowego (klasa VI, VIz, i ewentualnie kl. V, gdy znajdują się na obszarach w granicach ONW lub o spadku powyżej 9º). Działanie to, oprócz zwiększenia lesistości, przyczyni się także do utrzymania i wzmocnienia ekologicznej stabilności obszarów zalesionych. Wsparcie finansowe ma objąć koszty założenia uprawy oraz jej pielęgnacji i ochrony przed zwierzyną, a jego wielkość uzależniona jest od bonitacji gleby, od rodzaju zalesienia 1) i od ukształtowania terenu, czyli od tzw. czynników fizjograficznych. Na stokach o nachyleniu większym niż 12 koszty zalesień mają się zwiększać o 40% w stosunku do gleb występujących w korzystnej konfiguracji. Dodatkowo przez 5 lat ma być wypłacana premia pielęgnacyjna, a przez 20 lat premia dodatkowa (w przeliczeniu na 1 ha zalesionych gruntów) jako rekompensata dochodów utraconych z tytułu przekształcenia gruntów rolnych w grunty leśne [MORACZEWSKI, JANKOWSKA-HUFLEJT, 2003]. W projekcie Planu... przewiduje się, że 80% kosztów związanych z zalesieniem i ochroną przed zwierzyną będą pokrywane z budżetu UE, a 20% kosztów będzie stanowił wkład beneficjanta. Dopłatami w celu wyrównania szans rozwoju objęte będą też obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), zgodnie ze stanem trudności działań w różnych sferach rolnictwa. 1) Pomoc finansowa do zalesienia gruntów klasy VIz i ewentualnie VI nie dotyczy plantacji choinek świątecznych i drzew szybko rosnących rodzaju topoli lub wierzby i nie będzie przyznawana rolnikom korzystającym z renty strukturalnej.

4 314 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10) OBSZARY O NIEKORZYSTNYCH WARUNKACH GOSPODAROWANIA (ONW) Do ONW zalicza się obszary górskie o ograniczonej przydatności rolniczej (ze względu np. na wysokość n.p.m., klimat, nachylenie pól), obszary nizinne na których występuje zanik funkcji rolniczych (słabe gleby, niskie zaludnienie, ekstensywne gospodarowanie, efekty ekonomiczne niższe od średniej krajowej) oraz obszary ze szczególnymi utrudnieniami gospodarowania lub ograniczeniami w produkcji. Wyróżniono je w celu wyrównania szans rozwoju obszarów wiejskich w ramach jednego z priorytetów PROW promowanie zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich zgodnie z rozdz. V, art Rozporządzenia rady UE nr 1257/1999. Należy więc stwierdzić, że propozycje w nim zawarte wychodzą naprzeciw potrzebom rolników znajdujących się, z przyczyn przyrodniczych, w trudnych warunkach gospodarowania, zgodnie z tym co pisał ŁOJEWSKI [2003 s. 31], że po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej środki publiczne powinny popłynąć w regiony najbardziej zacofane. Wsparcie finansowe związane z ONW ma zahamować wyludnienie tych obszarów, podtrzymać ich żywotność oraz przeciwdziałać degradacji ekologicznej. Stwarza rolnikom możliwości pełnego wykorzystania potencjału, jakim dysponują, bez naruszenia istniejącej równowagi środowiskowej. Powinno wpłynąć na poprawę spójności społeczno-gospodarczej regionów. Umożliwi rolnikom skorzystanie z podwyższonego o 10% wsparcia inwestycji modernizacyjnych, jak również zachęci młodych rolników do przejmowania gospodarstw, dla których pomoc inwestycyjna może być większa o 5%. Zachowuje więc ciągłość gospodarowania na terenach trudnych poprzez wyrównanie dochodów rolników tam gospodarujących. Plan rozwoju obszarów wiejskich w Polsce [2004] przewiduje pomoc finansową stosownie do stanu trudności w różnych strefach działania rolniczego. Zgodnie z Rozporządzeniem Rady UE nr 1257/1999 do obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) w Polsce zaliczono: obszary górskie, obszary nizinne i obszary ze specyficznymi utrudnieniami (tab. 1). Podstawą wydzielenia tych obszarów jest wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej WWRPP 2) oraz gęstość zaludnienia i udział ludności związanej z rolnictwem. Płatnością mogą być objęte tylko te działki rolne, które sklasyfikowano jako grunty orne, sady, ogródki przydomowe (o powierzchni co najmniej 0,1 ha), trwałe użytki zielone. Dopłatę do ONW będzie mógł otrzymać posiadacz (właściciel lub dzierżawca) gospodarstwa większego od 1 ha położonego w całości lub części w granicach ONW, jeśli będzie stosował zasady zwykłej dobrej praktyki rolniczej 2) Wskaźnik ten w Polsce wynosi średnio wg Planu..., [2004] pkt. (wg Waloryzacji... [1981] pkt.) w stosunku do 100 w Europie Zachodniej, natomiast maksymalna jego wartość teoretyczna wynosi 130 pkt., a rzeczywista w Polsce 111 pkt. (najniższa 31pkt.).

5 R. Moraczewski, H. Jankowska-Huflejt: Problemy kwalifikowania trwałych użytków Tabela 1. Kryteria kwalifikacji do poszczególnych stref obszarów ONW i szacowane stawki dopłat 3) wyrównawczych, euro ha 1 Table 1. Qualification criteria for particular zones of LFA and estimated rates of subsidies (euro ha 1 ) Strefa Zone Górska Mountain Nizinna* I Lowland* I Nizinna* II Lowland* II Obszary ze specyficznymi utrudnieniami Areas of specific features Kryteria zaliczenia do strefy Criteria miejscowości (obręby geodezyjne), w których połowa użytków rolnych znajduje się na wysokości powyżej 500 m n.p.m. Tereny te wymagają zwiększonych nakładów pracy, środków do produkcji, sprzętu przy jednoczesnym zawężeniu możliwości użytkowania localities (geodetic districts) where half of croplands is situated above 500 m a.s.l. The areas require increased labour input, specific production means and equipment at a restricted possibilities of management gminy dla których wartość WWRPP** jest wyższa niż 52 punkty i nie przekracza 72,5 pkt. tereny mało produktywne, trudne w uprawie communes for which the WWRPP index is higher than 52 points but lower than 72.5 points less productive areas difficult in farming obręby geodezyjne, o wartości WWRPP <56 pkt.; z ograniczonym potencjałem produkcyjnym, który nie może być zwiększony bez nadmiernych kosztów geodetic districts of the WWWRPP index less than 56 points with restricted productive potential, which can not be increased without excessive inputs gminy (obręby geodezyjne), gdzie wartość wskaźnika WWRPP nie przekracza 52 pkt. a produkcja jest niższa od przeciętnej z powodu małej produktywności naturalnej communes (geodetic districts) where the WWRPP index is less than 52 and production is lower than the average due to low natural productivity gminy rejonów podgórskich, o złożonych problemach wynikających z rozdrobnionej struktury agrarnej i niekorzystnej rzeźby terenu, a jednocześnie mające duże znaczenie w rozwoju turystyki communes of submountain regions of complex problems associated with dispersed structure and unfavourable relief but of importance for tourism development obręby geodezyjne, wydzielone w przeszłości w strefie podgórskiej w celu objęcia ich ulgami podatkowymi zgodnie z przepisami ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. o podatku rolnym geodetic districts once selected in submountain zone to be involved in tax relief acc, to the Act of Nov. 15th 1984 on Agricultural Taxes Dopłata Subsidy * W obu strefach nizinnych brano pod uwagę gminy, w których udział ludności związanej z rolnictwem, mierzony na poziomie gminy, wynosi minimum 15%. ** WWRPP wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej wg IUNG. * In both lowland zones, communes of at least 15% population associated with agriculture were considered. ** WWRPP evaluation index of agricultural productive space acc. to the Institute of Crops, Fertilization and Soil Science. 67,8 37,8 57,0 55,2 3) Wielkość dopłat może ulec zmianie, po zatwierdzeniu przez Komisję Europejską.

6 316 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10) (ZDPR) 4), zobowiąże się do prowadzenia gospodarstwa przez co najmniej 5 lat od otrzymania pierwszej dopłaty, nie będzie stosował w produkcji zwierzęcej m.in. substancji hormonalnych, tyreostatycznych (przeciwtarczycowych) i beta-antagonistycznych (hamujących działanie innych czynników) oraz wystąpi z wnioskiem o przyznanie dotacji. Opłaty wyrównawcze z tytułu ONW według projektu Planu [2004] będą zależały od powierzchni (obszaru) gospodarstwa. I tak: od 1 do 50 ha płatności mają wynosić 100% za każdy hektar, od 50,01 do 100 ha płatności mają być obniżone do 50% za kolejne 50 ha, a od 100,01 do 300 ha obniżone mają być do 25% za kolejne 200 ha. W gospodarstwach przekraczających 300 ha nie przewiduje się żadnej płatności do powierzchni ponad 300 ha. WSKAŹNIKI WALORYZACJI WSKAŹNIK WALORYZACJI ROLNICZEJ PRZESTRZENI PRODUKCYJNEJ Podstawą wydzielania w PROW obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) jest oprócz gęstości zaludnienia i udziału ludności powiązanej z rolnictwem - opracowana w IUNG w Puławach Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski według gmin [1981; 1993] i przyjęty wg niej syntetyczny wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej WWRPP. Waloryzacja ta opierała się na podziale administracyjnym Polski i podziale bonitacyjnym gleb z 1957 r. [Rozporządzenie..., 1957]. W odniesieniu do gleb TUZ, podział ten rozróżnia sześć klas bonitacyjnych (tab. 2), przy czym klasę VIz wprowadzono do tego podziału w 1981 r. z perspektywą przeznaczenia tych gleb pod zalesienie. Mocą ustawy o podatku rolnym z dnia 23 listopada 1984 r. gleby klasy VI i VIz zostały całkowicie zwolnione z podatku gruntowego. Natomiast syntetyczny wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej (WWRPP) wyznaczony został na podstawie nie tylko jakości i przydatności samej gleby, ale także agroklimatu, rzeźby terenu i stosunków wodnych. Odnosi się on również do obszarów mniejszych niż gmina, czyli tzw. obrębów geodezyjnych. Niezależnie od wskaźników waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej (WWRPP), opracowanych przez zespół IUNG [Waloryzacja..., 1981; 1993], ustawa o podatku rolnym z dnia 23 listopada 1984 r. także umożliwia dość dokładne wyróżnienie obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania, choć nieco inną metodą. 4) ZDPR standardy ochrony środowiska w zakresie produkcji rolnej, wynikające z obowiązujących aktów prawnych, obejmujących m.in. rolnicze wykorzystanie ścieków i osadów ściekowych, stosowanie i przechowywanie nawozów i środków ochrony roślin, czystość i porządek w gospodarstwie, gospodarkę wodną, ochronę siedlisk przyrodniczych i gleb.

7 R. Moraczewski, H. Jankowska-Huflejt: Problemy kwalifikowania trwałych użytków BEZWZGLĘDNY WSKAŹNIK ROLNICZEJ PRZYDATNOŚCI GLEB TUZ Tą samą ustawą o podatku rolnym [1984] do celów podatkowych i obrotu ziemią, wprowadzono dodatkowo podział na cztery tzw. okręgi podatkowe. Podział ten uwzględniał takie cechy jak: jakość gospodarcza użytków rolnych (warunki ekonomiczne) oraz warunki przyrodniczo-klimatyczne. Na podstawie przedstawionego podziału oraz w zależności od jakości bonitacyjnej gleb występujących w poszczególnych gminach [Waloryzacja..., 1981], każdej z nich przyznano określony okręg podatkowy [Rozporządzenie..., 1984], a każdej klasie bonitacyjnej gleb TUZ odpowiedni współczynnik przeliczeniowy n odpowiadający poszczególnym klasom gleb łąkowo-pastwiskowych, w zależności od okręgu podatkowego (tab. 2). Tabela 2. Klasy bonitacyjne gleb trwałych użytków zielonych (TUZ) i ich współczynniki przeliczeniowe w zależności od okręgu podatkowego [Ustawa..., 1984] Table 2. Classes of soils on permanent grasslands and their calculation indices in relation to the tax region [Ustawa..., 1984] Klasa gruntu TUZ Class of Okręgi podatkowe zależne od warunków ekonomicznych i przyrodniczo-klimatycznych Tax regions related to economic, natural and climatic conditions permanent I II III IV grassland n % n % n % n % I 1,70 100,0 1,55 100,0 1,40 100,0 1,30 100,0 II 1,40 82,4 1,30 83,9 1,20 85,7 1,05 80,8 III 1,20 70,6 1,10 71,9 1,00 71,4 0,90 69,2 IV 0,75 44,1 0,70 45,2 0,60 42,9 0,55 42,3 V 0,35 20,6 0,35 22,6 0,30 21,4 0,25 19,2 VI 0,15 8,8 0,15 9,7 0,10 7,1 0,05 3,8 VIz 0,15 8,8 0,15 9,7 0,10 7,1 0,05 3,8 Znając współczynniki przeliczeniowe n odpowiadające poszczególnym klasom gleb łąkowo-pastwiskowych w zależności od okręgu podatkowego można obliczyć średni bezwzględny wskaźnik przydatności rolniczej gleb trwałych użytków zielonych P x dla każdego dowolnego obszaru, wykorzystując przy tym następujący wzór: Sp n P x = 100 gdzie: P x średni bezwzględny wskaźnik przydatności rolniczej gleb TUZ, Sp procentowy udział poszczególnych klas bonitacyjnych gleb TUZ w ogólnym areale użytków zielonych,

8 318 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10) n współczynnik przeliczeniowy odpowiadający poszczególnym klasom gleb łąkowo-pastwiskowych, w zależności od danego okręgu podatkowego [Rozporządzenie..., 1984]. Bezwzględne wskaźniki rolniczej przydatności gleb TUZ są średnimi ważonymi, obliczonymi na podstawie procentowego udziału poszczególnych klas bonitacyjnych gleb w gminach, aktualnie należących do 16 województw [ABC..., 1998]. Podczas opracowywania tych wskaźników korzystano z Ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. o podatku rolnym, wykazu urzędowego nazw miejscowości w Polsce [1982], Waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski wg gmin [1981; 1993] oraz z ABC województw Polski [1998]. Obliczoną według podanego wzoru przydatność rolniczą gleb trwałych użytków zielonych dla obecnych szesnastu województw oraz czterech okręgów podatkowych przedstawiono w tabelach 3. i 4. Tabela 3. Powierzchnia łąk i pastwisk [GUS, 2001] oraz bezwzględny wskaźnik rolniczej przydatności ich gleb (stan z 1998 r.) (obliczenia własne autorów) Table 3. Areas of meadows and pastures [GUS, 2001] and absolute index of agricultural usefulness of soils (as. of 1998) (authors own calculations) Województwo Voivodship Powierzchnia TUZ Grassland area ha P x = Sp n 100 Udział TUZ w powierzchni, % Percentage share of permanent grasslands in: użytków rolnych ogółem total croplands województwa voivodship Dolnośląskie , ,8 15,5 Kujawsko-pomorskie , ,7 8,4 Lubelskie , ,4 13,6 Lubuskie , ,4 10,7 Łódzkie , ,1 10,6 Małopolskie , ,7 12,3 Mazowieckie , ,2 14,2 Opolskie , ,9 11,3 Podlaskie , ,0 18,5 Podkarpackie , ,0 14,7 Pomorskie , ,9 11,8 Śląskie , ,5 12,2 Świętokrzyskie , ,2 11,4 Warmińsko-mazurskie , ,3 18,3 Wielkopolskie , ,5 11,1 Zachodnio-Pomorskie , ,7 11,5 Polska Poland , ,5 13,1

9 R. Moraczewski, H. Jankowska-Huflejt: Problemy kwalifikowania trwałych użytków Tabela 4. Powierzchnia użytków rolnych (UR) i TUZ w Polsce i ich procentowy udział w poszczególnych okręgach podatkowych oraz bezwzględny wskaźnik rolniczej przydatności gleb TUZ (obliczenia własne autorów) Table 4. Areas of croplands and permanent grasslands in Poland, their percentage share in particular tax regions and absolute index of agricultural usefulness of grassland soils (authors own calculations) Okręgi Regions ha % Powierzchnia użytków rolnych ogółem Total cropland area w tym trwałe użytki zielone grasslands Sp n ha % P = x 100 I , ,3 0,7044 II , ,0 0,6004 III , ,8 0,5270 IV , ,9 0,3551 Razem Total * 100, ** 100,0 Średnia ważona Weighed average 0,5745 * stan z roku ** stan z roku * as of ** as of Okazuje się (tab. 3 i 4), że zarówno wskaźniki oparte na Waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski wg gmin [1981; 1993], jak i na tzw. okręgach podatkowych [Ustawa..., 1984] (bezwzględny wskaźnik rolniczej przydatności gleb) mogą stanowić dobrą podstawę do wydzielania obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW). Ustawa o okręgach podatkowych uwzględniając w swojej ocenie także warunki przyrodniczo-gospodarcze, umożliwia określenie tzw. bezwzględnych wskaźników rolniczej przydatności gleb, w tym także gleb trwałych użytków zielonych. Średni wskaźnik (współczynnik) wyliczony dla Polski wg Waloryzacji... [1981; 1993] wynosi 0,5711, a wg okręgów podatkowych 0,5745. Różnice są więc znikome. Tereny o niskich wartościach tych wskaźników będą wymagały szczególnej pomocy do ich zaktywizowania i zrównoważenia poziomu życia ludności tam pracującej. Terenami takimi są najczęściej obszary o dużym udziale trwałych użytków zielonych z reguły zajmujących gorsze stanowiska niż inne użytki rolne. Według danych statystycznych GUS [2001], trwałe użytki zielone aktualnie zajmują około 21,5% w ogólnej powierzchni użytków rolnych, ale w poszczególnych województwach ich udział jest dość zróżnicowany [ABC..., 1998; Waloryzacja..., 1981; 1993; Wykaz..., 1982]. Na przykład w woj. kujawsko-pomorskim TUZ stanowią tylko 12,5% ogólnej powierzchni użytków rolnych, podczas gdy w woj. podlaskim aż 30%, a w woj. warmińsko-mazurskim nawet powyżej 32%. Jeszcze bardziej zróżnicowane są średnie bezwzględne wskaźniki rolniczej przydatności tych gleb, gdyż wynoszą od 0,8150 w woj. opolskim - do 0,3471 w woj. podlaskim (tab. 3). Z

10 320 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10) tego wynika, że nie tylko powierzchnia i udział trwałych użytków zielonych (TUZ) w powierzchni użytków rolnych (UR) decydują o trudnych warunkach gospodarowania w gminie czy województwie, lecz również ich jakość, zwłaszcza że słabe i bardzo słabe użytki zielone stanowią ponad 37% ich ogólnej powierzchni [MORA- CZEWSKI, 2001]. Jeszcze większych różnic można się dopatrzyć między najlepszymi TUZ a najsłabszymi, porównując je wg okręgów podatkowych 5) (tab. 4). W ich wyznaczaniu brano pod uwagę klasy bonitacyjne gleb, warunki ekonomiczne i przyrodniczoklimatyczne, a więc te czynniki, które mogą ograniczać i obniżyć wartość gospodarczą TUZ i ich racjonalne wykorzystanie. Z analizy danych tabeli 3. i 4. oraz danych statystycznych [Waloryzacja..., 1981; 1993] wynika, że to trwałe użytki zielone przede wszystkim woj. podlaskiego, a także częściowo i woj. mazowieckiego, łódzkiego i świętokrzyskiego należą do obszarów o trudnych warunkach do gospodarowania i one właśnie powinny być w pierwszej kolejności uwzględniane w programach wspomagania w ramach tzw. wspierania działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW). WNIOSKI 1. Wszystkie działania zmierzające do poprawy sytuacji dochodowej mieszkańców wsi łącznie z działaniem na rzecz rent strukturalnych i wspierania gospodarstw niskotowarowych są niezbędne i godne najwyższego uznania. Pogłębiający się dysparytet dochodowy w rolnictwie i na obszarach wiejskich oraz pogarszający się poziom życia na wsi powoduje, że stosowanie instrumentów poprawiających sytuację dochodową mieszkańców wsi i zwiększających ich konkurencyjność staje się konieczne. 2. Do wydzielania obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) mogą służyć zarówno wskaźniki opracowane przez IUNG, oparte na Waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski wg gmin [1981; 1993], jak i proponowane przez autorów, oparte na tzw. okręgach podatkowych [Ustawa..., 1984]. Ustawa o okręgach podatkowych uwzględnia w swojej ocenie także warunki przyrodniczo-gospodarcze. Umożliwia zatem określenie tzw. bezwzględnych wskaźników rolniczej przydatności gleb, w tym także gleb trwałych użytków zielonych. 3. Przekonanie rolników o celowości rozwoju produkcji rolnej wszędzie tam, gdzie pozwalają na to warunki przyrodnicze, i gdzie działania te nie będą sprzeczne z wymogami ekologicznymi, wymaga akcji informacyjno-szkoleniowej. Ko- 5 Szczegółowy wykaz gmin należących do poszczególnych okręgów podatkowych można znaleźć w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 14 grudnia 1984 r. [Rozporządzenie..., 1984]

11 R. Moraczewski, H. Jankowska-Huflejt: Problemy kwalifikowania trwałych użytków nieczne jest bowiem upowszechnianie znajomości nowych regulacji prawnych, aby jej brak nie stał się narzędziem eliminowania z rynku. Wiąże się to równocześnie ze wspieraniem postępu w rolnictwie (technologicznego, technicznego, biologicznego, hodowlanego, organizacyjnego), jak i tworzenia nośników tego postępu i rozwoju doradztwa 4. Ze względu na ograniczoność środków finansowych ważne jest powiązanie wszystkich ponoszonych środków z innymi instrumentami polityki rolnej, aby wykorzystać efekt mnożnikowy w celu zwiększenia korzyści z realizowanej polityki. Realizacja wszystkich zawartych w projekcie PROW zasad dotyczących działań w zakresie: rent strukturalnych, wspierania działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), dopłat do gospodarstw niskotowarowych, wspomagania przedsięwzięć rolno-środowiskowych, zalesiania gruntów ornych, dostosowania gospodarstw rolnych do standardów UE, wspierania grup producentów rolnych, pomocy technicznej i realizacji płatności obszarowych może wydźwignąć nasze rolnictwo z zapaści, jaką nam przyniosła transformacja ustrojowa. Będzie to jednak zależało od dobrej woli rządu, polityków, czy działaczy samorządowych oraz sprawności organizacyjnej służby doradczej rolników, do której autorzy niniejszego opracowania pragną się także przyłączyć. LITERATURA ABC województw Polski, Rzeczpospolita, wrzesień październik. JANKOWSKA-HUFLEJT H., MORACZEWSKI R., ZASTAWNY J., Potencjał produkcyjny trwałych użytków zielonych w Polsce i możliwość poprawy jego wykorzystania. W: Potencjał produkcyjny polskiego rolnictwa i możliwości jego wykorzystania w aspekcie integracji europejskiej. Pam. Puł. z. 132 specj. s KLEPACKI B., Organizacyjno-ekonomiczne uwarunkowania wykorzystania potencjału polskiego rolnictwa. W: Potencjał produkcyjny polskiego rolnictwa i możliwości jego wykorzystania w aspekcie integracji europejskiej. Pam. Puł. z. 132 specj. s ŁOJEWSKI S., Polska a globalizacja. Dziś Prz. Społ. nr 12 (159) s MORACZEWSKi R., Systemy bonitacyjne trwałych użytków zielonych w Polsce. Wiad. Melior. nr 1 s MORACZEWSKI R., JANKOWSKA-HUFLEJT H., Perspektywy wykorzystania trwałych użytków zielonych po wejściu Polski do Unii Europejskiej. Wiad. Melior. nr 4 s MORACZEWSKI R., Jankowska-HUFLEJT H., Dotacje na utrzymanie ekstensywnych łąk i pastwisk jako szansa dla użytków odłogowanych i opuszczonych. Wiad. Melior. nr 2 s Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Projekt, Warszawa: MRiRW. PLEWA J., Polskie rolnictwo w drodze do Unii Europejskiej. Zesz. Nauk. AR Krak. z. 78 s Rocznik statystyczny rolnictwa i obszarów wiejskich, Warszawa: GUS. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 grudnia 1984 r. w sprawie podatku rolnego. Dz.U nr 58 poz Rozporządzenie Rady Ministrów zmieniające Rozporządzenie z dnia 4 czerwca 1956 r. w sprawie klasyfikacji gruntów. Dz.U nr 5 poz. 21. Ustawa z dnia15 listopada 1984 r. o podatku rolnym. Dz.U nr 52 poz. 52.

12 322 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 4 z. 1 (10) Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie bydła, Warszawa: GUS. Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej według gmin, Pr. zesp. Red. T. Witek. Puławy: IUNG A-56 (suplement) ss Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej według gmin, Pr. zesp. Red. T. Witek. Puławy: IUNG. Wykaz urzędowy nazw miejscowości w Polsce T. 1, 2 i 3. Warszawa: Wydaw. Minist. Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska, GUS. Roman MORACZEWSKI Halina JANKOWSKA-HUFLEJT PROBLEMS IN QUALIFYING PERMANENT GRASSLANDS TO LESS FAVOURED AREAS IN THE PLAN FOR THE DEVELOPMENT OF RURAL AREAS Key words: absolute index of agricultural usefulness of soils, evaluation indices of agricultural productive space, less favoured managing conditions, subsidies S u m m a r y The paper indicates possibly available subsidies associated with the use or afforestation of permanent grasslands according to the Plan for the development of rural areas and the Decree of EC No. 1257/1999. Criteria for selection and division of zones in less favoured areas (LFA) are discussed in details. Recommended evaluation indices of agricultural productive space and a possibility of selecting LFA based upon the Act on Agricultural Taxes of 1984 in relation to agricultural usefulness of soils on permanent grasslands are indicated. A method of calculating absolute indices of agricultural usefulness of soils tested in 16 voivodships and 4 tax regions is presented. Recenzenci: dr inż. Jan Kowalczyk prof. dr hab. Stanisław Łojewski Praca wpłynęła do Redakcji r.

13