Balneofizjoterapia a przemiany wolnorodnikowe i ogólnoustrojowe. Balneotherapy in Regard to Free-Radical and Systemic Changes

Transkrypt

1 PRACE POGLĄDOWE Piel. Zdr. Publ. 2014, 4, 4, ISSN Copyright by Wroclaw Medical University Jadwiga Kuciel-Lewandowska Balneofizjoterapia a przemiany wolnorodnikowe i ogólnoustrojowe Balneotherapy in Regard to Free-Radical and Systemic Changes Katedra Fizjoterapii, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu, Wrocław Streszczenie Balneofizjoterapia jest elementem medycyny uzdrowiskowej. Jest to terapia z wykorzystaniem wód leczniczych, borowiny, fizykoterapii, kinezyterapii, masażu leczniczego oraz różnych form hydroterapii. Różne formy działań leczniczych z zakresu medycyny uzdrowiskowej mają wpływ na przemiany ogólnoustrojowe i wolnorodnikowe. Wolne rodniki tlenowe, nazywane również reaktywnymi formami tlenu, to atomy, cząsteczki lub fragmenty cząsteczek zdolne do niezależnej aktywności, które zawierają jeden lub więcej niesparowanych elektronów znajdujących się na zewnętrznych orbitach. W stanie zdrowia stężenie wolnych rodników podlega ścisłej kontroli z zachowaniem równowagi między formowaniem a usuwaniem reaktywnych form tlenu. Zaburzenie tego stanu równowagi określa się jako stan szoku lub stresu tlenowego (oksydacyjnego). Szok oksydacyjny pojawia się wówczas, gdy zmniejsza się stężenie antyoksydantów, czynników zwalczających wolne rodniki tlenowe, lub gdy z różnych przyczyn wzmaga się wytwarzanie reaktywnych form tlenu. W organizmach żywych tlen reagując ze związkami organicznymi, utlenia je, nie ulegając całkowitej redukcji z powodu oddziaływania różnych czynników zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych, a skutkiem tych nieprawidłowości jest powstawanie reaktywnych form tlenu. Praca ma na celu ocenę wpływu balneofizjoterapii na przemiany wolnorodnikowe, metaboliczne i narządowe. W artykule pominięto temat wpływu zabiegów z zakresu wodolecznictwa na przemiany ogólnoustrojowe. Ze względu na złożoność i rozmiar problemu temat ten omówiono odrębnie (Piel. Zdr. Publ. 2014, 4, 4, ). Słowa kluczowe: balneofizjoterapia, przemiany ogólnoustrojowe, wolne rodniki tlenowe. Abstract Balneotherapy is a component of spa medicine. It refers to therapies that make use of spa waters, peloid, physiotherapy, kinesiotherapy, therapeutic massage and different forms of hydrotherapy. Different forms of medicinal spa treatments have an influence on free-radical and systemic changes. Oxygen free radicals also called reactive oxygen species (ROS) are atoms, molecules or parts of molecules which are capable of independent activity and contain one or more unpaired electron in outer orbitals. In a healthy organism the amount of free radicals is strictly controlled and there is a balance between formation and removal of reactive oxygen species. Disturbance of this state of balance is referred to as a state of shock or oxidative stress. Oxidative stress appears when there is a decrease in the amount of antioxidants, scavengers of oxygen free radicals, or when there is a rise in ROS generation. In living organisms, while reacting with organic compounds, oxygen oxidizes them without undergoing a total reduction because of the influence of different factors, both internal and external, and reactive oxygen species are formed as a result of these irregularities. The aim of the study is to assess the influence of balneotherapy on free-radical, metabolic and systemic changes. In the study the issue of the influence of hydrotherapeutic treatments on systemic changes was omitted. It was discussed in a separate paper because of the complexity and extent of the problem (Piel. Zdr. Publ. 2014, 4, 4, ). Key words: balneotherapy, oxygen free radicals, systemic changes. Wolne rodniki tlenowe, nazywane również reaktywnymi formami tlenu (r.f.t.), to atomy, cząsteczki lub fragmenty cząsteczek zdolne do niezależnej aktywności, które zawierają jeden lub więcej niesparowanych elektronów znajdujących się na zewnętrznych orbitach. Obecność tych elektronów wpływa na reaktywność wolnych rodników i wyzwalanie łańcuchowych reakcji oksydoredukcyj-

2 378 J. Kuciel-Lewandowska nych. Jest to stan niekorzystny również ze względu na krótką przeżywalność tych związków. Stabilność energetyczną osiąga się przez przejęcie elektronu z otaczających cząsteczek i wytworzenie pary elektronowej. Głównym źródłem wolnych rodników w ustroju są procesy oddechowe zachodzące w komórkach i katalizowane przez różne enzymy, a także procesy autooksydacji związków biologicznie czynnych, np. hemoglobiny. Działanie wolnych rodników jest równoważone przez antyoksydanty będące związkami występującymi w małych stężeniach, ale znacząco hamującymi stopień oksydacji poszczególnych molekuł [1]. Do r.f.t. zalicza się m.in.: tlen singletowy 1 O 2, anionorodnik ponadtlenkowy O 2, nadtlenek wodoru H 2 O 2 oraz rodnik wodorotlenkowy OH. W stanie zdrowia stężenie wolnych rodników podlega ścisłej kontroli z zachowaniem równowagi między formowaniem a usuwaniem reaktywnych form tlenu. Zaburzenie tego stanu równowagi określa się jako stan szoku lub stresu tlenowego (oksydacyjnego). Szok oksydacyjny pojawia się wówczas, gdy zmniejsza się stężenie antyoksydantów, czynników zwalczających wolne rodniki tlenowe, lub gdy z różnych przyczyn wzmaga się wytwarzanie reaktywnych form tlenu. Przy niewydolnym układzie antyoksydacyjnym osocza wolne rodniki uszkadzają błonę erytrocytarną obustronnie z zewnątrz i od wewnątrz, przyczyniając się do tworzenia zwiększonej ilości reaktywnych form tlenu. Dopóki jest zachowana równowaga między wytwarzaniem r.f.t. a ich usuwaniem, pozostają dla organizmu nieszkodliwe. Zakłócenie tej równowagi prowadzi do ujawnienia toksycznego działania r.f.t., m.in. w chorobach zapalnych narządu ruchu. Zostaje uruchomiona kaskada reakcji enzymatycznych warunkujących m.in. depolimeryzację kwasu hialuronowego, prowadząc do utraty sprężystości tkanek, degradacji proteoglikanów i kolagenu, utleniania białek, a także hamowania proliferacji chondrocytów [2]. Wolne rodniki biorą także udział w powstawaniu wielu innych chorób, np. miażdżycy, chorób zwyrodnieniowych układu nerwowego, m.in. choroby Alzheimera, choroby Parkinsona, stanów zapalnych, alergii, nowotworów, cukrzycy, zwyrodnienia plamki żółtej. Niszczące działanie wolnych rodników może dotyczyć praktycznie wszystkich biomolekuł, a uszkodzenia występują na poziomie cząsteczkowym lub dotyczą większych struktur, np. organelli komórkowych lub błon komórkowych. Główne skutki stresu oksydacyjnego to: przez blokowanie grup SH (tiolowych) uszkodzenie enzymów i niektórych białek, wzmożony rozpad lub zmiany w DNA (kwasie dezoksyrybonukleinowym) prowadzące do mutacji i zmian cytotoksycznych, aktywacja peroksydacji lipidów, uszkodzenie struktur komórkowych, przede wszystkim mitochondriów, zwiększenie przepuszczalności błon komórkowych z następową ich depolaryzacją na skutek desynchronizacji stężenia wapnia Ca 2+, a skutkiem końcowym tych przemian jest utrata integralności błon komórkowych. Obserwuje się ponadto zaburzenie wewnątrzkomórkowej równowagi, hemolizę krwinek czerwonych, agregację płytek krwi, inaktywację białek transportowych, zmianę funkcji antygenowych komórek, aktywację potencjału zapalnego makrofagów [3]. Niezależnie od negatywnych funkcji wolne rodniki spełniają ważną rolę fizjologicznych substancji niezbędnych w regulacji wewnątrzkomórkowych dróg sygnałowych. Funkcjonują jako tzw. drugie przekaźniki, pośredniczą w procesie wzrostu komórek, różnicowania, proliferacji, programowania i apoptozy [4]. Fizjologiczne wartości stężenia wolnych rodników aktywują system alarmowy uruchamiający syntezę enzymów antyoksydacyjnych oraz zmiataczy drugiego typu. Takie fizjologiczne zależności pozwalają na utrzymanie komórki we właściwej równowadze redoks [5]. Wolne rodniki są istotnym elementem prawidłowego metabolizmu komórkowego, bez którego nie przebiegałoby wiele procesów fizjologicznych. Ludzki organizm ma kilka mechanizmów, zarówno regulujących wytwarzanie wolnych rodników, jak i ograniczających lub naprawiających. System zapobiegający utlenianiu zawiera kilka składników (przeciwutleniaczy). Antyoksydant (przeciwutleniacz) jest to substancja, która będąc w niewielkiej ilości w stosunku do utlenianego substratu, znacząco ogranicza jego utlenianie. W warunkach równowagi ustrojowej wolne rodniki są eliminowane bądź unieczynniane w różny sposób, tj. przez obniżenie stężenia tlenu, zamianę rodników w substancje nierodnikowe, np. alkohole, wiązanie jonów metali Fe +2 lub Cu 1+, hamując zapoczątkowanie powstawania OH. Do systemu obrony antyoksydacyjnej należą: antyoksydanty endogenne wytwarzane przez organizm: a) enzymatyczne (enzymy antyoksydacyjne): dysmutaza ponadtlenkowa, peroksydaza glutationowa, katalaza; głównym zadaniem tych enzymów jest blokowanie reakcji wolnych rodników ze związkami biologicznymi stanowiącymi składnik komórek, metabolizują wolne rodniki do mniej toksycznych produktów, b) nieenzymatyczne: kwas linolenowy, poliamidy, albumina, bilirubina, glutation, kwas moczowy, ceruloplazmina, transferyna, koenzym Q10; związki te mają różne punkty uchwytu [6, 7]. Glutation dezaktywuje nadtlenek wodoru, nadtlenki organiczne oraz inne wolne rodniki, a także chelatuje toksyczne jony metali i wpływa na detoksykację endo- i egzogennych związków elektrofil-

3 Balneofizjoterapia a przemiany wolnorodnikowe 379 nych. Wśród innych ważnych działań glutationu należy wymienić: regenerację antyoksydantów, odtwarzanie uszkodzonych elementów komórkowych, szczególnie lipidów, białek i DNA, utrzymywanie równowagi redoks w komórce, regulację wewnątrzkomórkowego metabolizmu i wzrostu, wpływ na różnicowanie się komórek oraz proces apoptozy [8]. Szczególna aktywność glutationu wydaje się skłaniać do poszukiwań możliwości modulowania poziomu tego związku w ustroju; antyoksydanty egzogenne dostarczone z zewnątrz: witaminy C, A, E, karotenoidy, ksantofile, polifenole. Związki te bezpośrednio uczestniczą w reakcjach wolnorodnikowych, wpływają na przekazywanie sygnałów komórkowych, aktywność enzymów i genów biorących udział w procesach śmierci komórkowej i naprawy DNA [9]. Inny podział antyoksydantów określa tzw. trójstopniową linię obrony. Pierwszą są enzymy antyoksydacyjne i białka wiążące jony pierwiastków. Mechanizm obrony polega na blokowaniu powstawania wolnych rodników oraz reakcji ze związkami biologicznie czynnymi. Drugą linią są wymiatacze wolnych rodników. W środowisku wodnym działają antyoksydanty hydrofilne: witamina C, kwas moczowy, glutation, w środowisku lipofilnym karotenoidy, witamina E [10]. Omówienie W światowej literaturze niewiele jest doniesień na temat terapii z wykorzystaniem naturalnych surowców leczniczych. W krajach, w których istnieje wieloletnia tradycja korzystania z balneoterapii jest obecna nieco większa aktywność w tej dziedzinie medycyny. Z pewnością zainteresowanie balneoterapią wynika również z posiadania zasobów surowców naturalnych wykorzystywanych w medycynie uzdrowiskowej, które, jak wykazują badania geologiczne i balneochemiczne, są w Polsce ogromne. Zabiegi borowinowe mają kompleksowe działanie: termiczne, mechaniczne, fizykochemiczne, hormonalne, bodźcowe, enzymatyczne, immunomodulacyjne i bakteriobójcze. Do zabiegów używa się rozdrobnioną borowinę do średnicy ok. 2 mm, podgrzaną do temperatury C. W terapii stosuje się kąpiele całkowite i częściowe, zawijania całkowite i częściowe, tzw. fasony oraz tampony okulistyczne, donosowe, dopochwowe, dorektalne. Największe przegrzanie ciała występuje po zawijaniach. Dzięki małemu przewodnictwu cieplnemu czas spadku temperatury w przedziale C wynosi dla borowiny 70 min, porównywalnie dla piasku jest to 30 min, a dla wody 20 min. Składniki borowiny przenikają przez skórę, gromadząc się w warstwie rogowej naskórka i głębiej, dzięki rozpulchniającemu działaniu saponin i kwasów huminowych. Kwasy huminowe resorbują z powierzchni skóry wydalane z głębiej położonych tkanek produkty uboczne przemiany materii. Z potem zostają wydalone sole, tłuszcze, cholesterol i kwas moczowy. Podczas zabiegów borowinowych są również wchłaniane do krwiobiegu niektóre składniki mineralne i organiczne. Taki mechanizm działania borowiny wpływa na likwidację ognisk zapalnych oraz pobudza systemy zwalczające. Przyspieszona przemiana materii oraz zwiększone przekrwienie tkanek powodują wchłanianie i usuwanie z ustroju metabolitów odpowiedzialnych za wywołanie stanu zapalnego. Naczynia krwionośne nerek zachowują się tak samo jak naczynia skóry pod wpływem ciepła, w związku z czym podczas zabiegów borowinowych zwiększa się wydzielanie moczu przez nerki. Miejscowe przegrzanie tkanek powoduje zwiększenie metabolizmu komórkowego oraz przekrwienie głęboko położonych mięśni, stawów i leżących wokół tkanek. Przyczynia się to do ich rozluźnienia, a w rezultacie zmniejszenia bólu oraz zwiększenia elastyczności mięśni i ruchomości stawów. Hipertermia powoduje zwiększenie pojemności minutowej serca, przyspieszenie akcji serca i zwiększenie objętości wyrzutowej serca [11]. Zabiegi borowinowe wykazują działanie mechaniczne, które polega na nacisku ciężkiej masy borowinowej powodującym odpływ krwi żylnej i chłonki w zastojach obwodowych i przy drażniącym wpływie ocierającej się o skórę borowiny, zbliżonym działaniem do masażu. Zawarte w borowinie składniki chemiczne i biologiczne działają przeciwzapalnie, drażniąco, ściągająco, bakteriostatycznie i bakteriobójczo na skórę i błony śluzowe, pobudzają pracę kory nadnerczy oraz czynność wydzielniczą jajników. Działanie hormonalne borowiny wykorzystuje się w ginekologii, przejawia się m.in. częściowym uzupełnianiem niedoborów hormonów, które są zawarte w borowinie w bardzo niewielkich ilościach [12]. Wśród innych czynników wpływających na metabolizm i całkowity potencjał antyoksydacyjny (Total Antioxidant Status TAS) ustroju należy wymienić wysiłek fizyczny i działanie zabiegów fizykalnych. Badania wykazały, że regularna aktywność fizyczna jest swoistym czynnikiem, który zwieksza stężenie przeciwutleniaczy. Systematyczny wysiłek fizyczny aktywuje stres oksydacyjny uwalniający mechanizmy adaptacyjne, które zwiększają stężenie antyutleniaczy w organizmie. Możliwą drogą aktywowania mechanizmów adaptacyjnych jest uwolnienie kinazy proteinowej aktywowanej miogenem (MAPKs), która inicjuje przemianę jądrowego czynnika NF-KB. Niektóre enzymy układu antyoksydacyjnego, m.in. dysmuta-

4 380 J. Kuciel-Lewandowska za ponadtlenkowa, mają miejsce wiązania NF-KB, który jest czynnikiem zwiększającym ich aktywność [13]. Badania kliniczne wykazały zwiększenie wartości TAS pod wpływem umiarkowanej i stopniowanej intensywności aktywności ruchowej. Wysiłek długotrwały i o maksymalnym obciążeniu wywołuje natomiast zaburzenia równowagi antyoksydacyjnej wraz z pobudzeniem układu immunologicznego [14, 15]. Szeroki cykl badań obejmujący wpływ wysiłku fizycznego na potencjał oksydacyjny osocza prowadzono równolegle w wielu ośrodkach i uzyskano różne wyniki [16 19]. Oceniając zdolności organizmu do walki z wolnymi rodnikami, musimy pamiętać, że równowaga w układzie redoks u człowieka zależy od: stopnia wytrenowania [20], ogólnej aktywności fizycznej, charakteru i intensywności wykonywanego wysiłku oraz wieku. Dlatego też często uzyskiwane wyniki bywały niejednoznaczne, wykazywano zarówno zwiększenie, jak i zmniejszenie potencjału antyoksydacyjnego ustroju. Wiadomo, że nadmierny wysiłek fizyczny prowadzi do stresu oksydacyjnego, nasilając procesy utleniania [21]. Z wiekiem zwiększa się skłonność do uwalniania wolnych rodników oraz maleją zdolności antyoksydacyjne ustroju, co może być wynikiem niewłaściwej diety lub też toczących się procesów chorobowych. U osób ze schorzeniami przewlekłymi, np. chorobami zapalnymi układu kostno-stawowego aktywność fizyczna nie zawsze wpływa korzystnie na zwiększenie TAS, a wręcz go obniża, co często jest wynikiem jego obniżonego wyjściowego stężenia. Wartość TAS w surowicy poniżej 0,78 mmol/l i wysiłek fizyczny powyżej 593 kj wpływają na pogłębienie już obecnego niedoboru antyoksydantów w osoczu krwi [22]. Szczególną rolę w przemianie wolnorodnikowej pełnią zabiegi z zakresu termoterapii, w tym szczególnie krioterapii. Zabiegi takie są uznawane za formę terapii tylko w przypadku stosowania temperatur poniżej 100 C. Niskie temperatury są czynnikiem stymulującym, dlatego powszechnie stosuje się określenie kriostymulacja. Zabieg ten wywołuje obniżenie temperatury zewnętrznych powłok ciała, dochodzi do zwężenia powierzchniowych naczyń krwionośnych. Po zabiegu naczynia krwionośne rozszerzają się, prowadząc do zwiększenia przepływu skórnego oraz utrzymującego się kilka godzin przekrwienia tkanek. Niska temperatura wywołuje zwiększenie wydzielania ACTH (hormonu adrenokortykotropowego), adrenaliny, noradrenaliny, endorfin, testosteronu, zwiększenie odporności humoralnej i komórkowej ustroju, przyspieszenie metabolizmu komórkowego [23]. Niskie temperatury mają wpływ na równowagę peroksydacyjno-antyoksydacyjną organizmu [24, 25]. Zaobserwowano zarówno zwiększenie, jak i zmniejszenie aktywności w tym zakresie pod wpływem niskich temperatur. Niska temperatura aktywuje w ustroju wiele reakcji zwiększających wytwarzanie wolnych rodników przez większe wydzielanie katecholoamin będących źródłem wolnych rodników, a jednocześnie zmniejszających wytwarzanie wolnych rodników przez neutrofile, zwiększenie przekrwienia i zwiększony dopływ tlenu, uruchomienie mechanizmów termoregulacyjnych. Zwiększenie zaś aktywności układu antyoksydacyjnego jest prawdopodobnie wynikiem zwiększonego metabolizmu komórkowego, co potwierdza wiele badań prowadzonych również na zwierzętach. Korzystne zmiany adaptacyjne pod wpływem indukowanego stresu oksydacyjnego wywołanego kriostymulacją utrzymują równowagę oksydacyjno-redukcyjną organizmu [26]. Miller et al. stwierdzili, że kriostymulacja wpływa na aktywację elementów antyoksydacyjnych oraz na zmniejszenie stresu oksydacyjnego u chorych na stwardnienie rozsiane [27]. Pulsujące pole magnetyczne niskiej częstotliwości należy do zabiegów często stosowanych w lecznictwie uzdrowiskowym. Działanie tej formy energii w kontekście procesów oddychania komórkowego podlega ciągłym obserwacjom. Doniesienia z obserwacji badawczych wydają się dość sprzeczne, ponieważ część autorów potwierdza, że pod wpływem pola magnetycznego wzmagają się procesy wolnorodnikowe ze skutkiem apoptozy komórkowej [28], część obserwacji wskazuje na zwiększenie stężenia endogennych antyoksydantów. Wielu autorów sugeruje ponadto wpływ pola magnetycznego na procesy uszkadzania DNA komórkowego i indukcję procesów nowotworowych. W badaniach prowadzonych przez Sosnowskiego et al. stwierdzono zwiększenie wartości TAS w osoczu pod wpływem pola magnetycznego o małej częstotliwości [29]. Autorzy pracy potwierdzają, że mechanizm wzrostu układów antyoksydacyjnych nie jest jasny. Założyli, że pod wpływem pola magnetycznego nastąpiło zwiększenie stężenia wolnych rodników, co wpłynęło na zwiększenie aktywności systemów antyoksydacyjnych. Oczywiście, większość tych obserwacji dotyczy również badań na zwierzętach prowadzonych w warunkach laboratoryjnych. W ocenie wyników klinicznych jest to zabieg, w wyniku którego ustępuje wiele dolegliwości i objawów chorobowych. Świadczą o tym liczne badania Sieronia et al. [30]. Różne formy energii fizycznej wywołują zwiększenie tempa powstawania wolnych rodników w ustroju: ultrafiolet, ultradźwięki, laseroterapia. Wiele przedstawionych dotychczas danych w piśmiennictwie, które dotyczą energii, nie zawsze jest jednoznacznych. Wpływ różnych form zabiegów

5 Balneofizjoterapia a przemiany wolnorodnikowe 381 fizykalnych na powstawanie wolnych rodników oraz związanych z tym zmian ustrojowych wymaga dalszych badań. Podsumowanie Każdy element terapii uzdrowiskowej może mieć wpływ na przebieg reakcji wolnorodnikowych, przemiany ogólnoustrojowe i narządowe. Mechanizmy tych przemian nadal nie są dokładnie poznane, ponieważ badania wykazują, że dany czynnik może zmniejszać lub nasilać różne procesy. Wiele zależy od intensywności stosowanych bodźców, reaktywności ustroju, osobniczej wrażliwości, obecności innych chorób oraz genetycznie uwarunkowanych układów enzymatycznych. W pracy pominięto temat wpływu zabiegów z zakresu wodolecznictwa na przemiany ogólnoustrojowe. Ze względu na złożoność i rozmiar problemu temat ten omówiono odrębnie. Badania kliniczne niekiedy wyprzedzają badania fizjologiczne, biochemiczne lub komórkowe, stąd trudności w określaniu różnych zjawisk metabolicznych. Wydaje się, że najważniejsza jest równowaga i ważnym problemem może raczej być to, jak ją uzyskać, a przede wszystkim, jak utrzymać. Piśmiennictwo [1] Wiktorowska-Owczarek A., Nowak J.: Patogeneza i profilaktyka AMD: rola stresu oksydacyjnego i antyoksydantów. Post. Hig. Med. Dośw. (online) 2010, 64, [2] Pedzik A., Paradowski M., Rysz J.: Stres oksydacyjny a zjawiska patologiczne w ustroju. Diagn. Lab. 2008, 44, 1 7. [3] Bailey M.S., Landar A., Darley-Usmar V.: Mitochondrial proteomics in free radical research. Free. Radic. Biol. Med. 2005, 38, [4] Valko M., Leibfritz D., Moncol J., Cronin Mark T.D., Mazur M., Telser H.: Free radicals and antioxidants in normal physiological functions and human disease. Int. J. Biochem. Cell. Biol. 2007, 39, 1, [5] Droge W.: Free radicals in the physiological control of cell function. Physiol. Rev. 2002, 82, [6] Gałecka E., Mrowicka M., Malinowska K., Gałecki P.: Wolne rodniki tlenu i azotu w fizjologii. Pol. Merk. Lek. 2008, XXIV, 143, [7] Czarna M., Januszkiewicz W.: Rola mitochondriów w wytwarzaniu i usuwaniu reaktywnych form tlenu; związek z przesyłaniem sygnałów i programowaną śmiercią komórki. Post. Bioch. 2006, 52(2), [8] Bilska A., Kryczek A., Włodek L.: Różne oblicza biologicznej roli glutationu. Post. Hig. Med. Dośw. 2007, 61, [9] Gałecka E., Mrowicka M., Malinowska K., Gałecki P.: Wybrane substancje nieenzymatyczne uczestniczące w procesie obrony przed nadmiernym wytwarzaniem wolnych rodników. Pol. Merk. Lek. 2008, XXV, 147, [10] Zabłocka A., Janusz M.: Dwa oblicza wolnych rodników. Post. Hig. Med. Dośw. 2008, 62, [11] Sobolewska A., Sztance M., Pasternak K.: Składniki borowiny i jej właściwości lecznicze. Baln. Pol. 2007, 49, [12] Dyszkiewicz A., Kucharz E.: Zastosowanie jonopresoterapii stawów rąk z użyciem borowiny w leczeniu chorych na reumatoidalne zapalenie stawów. Reumatologia 2004, 42(4), [13] Fisher-Wellman K., Bloomer R.J.: Acute Exercise and oxidative stress: a 30 year history. Dyn. Med. 2009, 8, 1 (publikacja internetowa z dnia r.). [14] Mrowicka M., Bortnik K., Malinowska K., Kędziora J., Mrowicki J.: Całkowity potencjał antyoksydacyjny w osoczu sportowców po dozowanym wysiłku fizycznym. Pol. Merk Lek. 2009, XXVII, 157, [15] Karolkiewicz J., Szczęśniak Ł., Kasprzak Z., Nowak A.: Kompleksowe oddziaływanie systematycznej aktywności fizycznej i diety redukcyjnej na wybrane parametry równowagi peroksydacyjno-antyoksydacyjnej otyłych dziewcząt. Med. Sport. 2002, 6(4), [16] Schwingel A., Filho D.W., Torres M.A., Petroski E.L.: Exercise session promotes antioxidant changes in brazilian soccer players. Biol. Sport 2006, 23, 3, [17] Dane S., Taysi S., Gul M., Akcay F., Gunal A.: Acute exercise induced oxidative stress is prevented in erythrocytes of male long distance athletes. Biol. Sport 2008, 25, 2, [18] Dekany M., Nemeskeri V., Gyore E., Ekes E., Gogl A., Szots G., Petrekanits M., Taylor A.W., Berkes I., Pucsok J.: Physical performance and antioxidant effects in triathletes. Biol. Sport 2008, 25, 2, [19] Marciniak A., Brzeszczańska J., Gwoździński K., Jegier A.: Antioxidant capacity and physical exercise. Biol. Sport 2009, 26, 3, [20] Woźniak B., Mila-Kierzenkowska C., Drewa G., Woźniak A., Kalinowska A., Drewa T., Krzyżyńska-Malinowska E., Górecki D., Konca J.: Postexertional oxidative stres in rowers of various age and athletic experience. Pol. J. Sport. Med. 2007, 23(4), [21] Woźniak A., Woźniak B., Mila-Kierzenkowska C., Rakowski A., Porzych M., Szmytkowska K.: The influence of wohle body cryostymulation on blood enzymatic antioxidant barier of kayakers during training. Pol. J. Sport. Med. 2007, 23(4), [22] Kopański Z., Grabowska M., Suszko R., Cichosz A.: Wpływ wysiłku fizycznego na zmiany całkowitego statusu oksydacyjnego surowicy u chorych poddanych rehabilitacji ruchowej na cykloergometrze. Post. Reh. 2006, 2, [23] Bauer J., Skrzek A.: Fizjologiczne podstawy krioterapii. Med. Sport 1999, 7(2),

6 382 J. Kuciel-Lewandowska [24] Harris M.B., Starnes J.W.: Effects of body temperature during exercise training on myocardial adaptations. Am. J. Physiol. Heart. Circ. Physiol. 2001, 280, [25] Selman C., Mclaren J.S., Himanka M.J., Speackman J.R.: Effect of long-term cold exposure on antioxidant enzyme activities in a small mammals. Free. Radic. Biol. Med. 2000, 28, [26] Woźniak A., Woźniak B., Drewa G., Mila-Kierzenkowska C., Rakowski A., Parzych M., Szmytkowska K.: Wpływ kriostymulacji ogólnoustrojowej na enzymatyczną barierę antyoksydacyjną we krwi kajakarzy podczas treningu. Med. Sport 2007, 4(6), 23, [27] Miller E., Mrowicka M., Malinowska K., Mrowicki J., Saluk-Juszczak J., Kędziora J.: Effects of whole body cryotherapy on oxidative stress in multiple sclerosis patients. J. Therm. Biol. 2010, 35, [28] Jajte J.M.: Programowana śmierć komórki w biologicznym działaniu pola elektromagnetycznego o częstotliwości sieciowej (50/60 Hz) przegląd piśmiennictwa. Med. Pracy 2000, 51(4), [29] Sosnowski P., Mikrut K., Paluszak J., Kraus H., Koźlik J., Jaroszyk F.: Aktywność enzymów antyoksydacyjnych we krwi szczurów poddanych długotrwałemu działaniu pola magnetycznego. Baln. Pol. 1999, XLI, 1 2, [30] Sieroń A., Pasek J., Mucha R.: Pole magnetyczne i energia światła w medycynie i rehabilitacji magnetoledoterapia. Acta Baln. 2007, 1, 1 7. Adres do korespondencji: Jadwiga Kuciel-Lewandowska Katedra Fizjoterapii Wydział Nauk o Zdrowiu UMW ul. Grunwaldzka Wrocław jadwiga.kuciel-lewandowska@umed.wroc.pl Konflikt interesów: nie występuje Praca wpłynęła do Redakcji: r. Po recenzji: r. Zaakceptowano do druku: r. Received: Revised: Accepted: