ROCZNIKI PEDAGOGICZNE Tom 5(41), numer

Transkrypt

1 ROCZNIKI PEDAGOGICZNE Tom 5(41), numer EWA KOPEĆ RAPORT Z PRZEPROWADZONYCH BADAŃ DOTYCZACYCH DIAGNOZY WIEDZY PEDAGOGICZNEJ POSIADANEJ PRZEZ RODZICÓW DZIECI W WIEKU WCZESNOSZKOLNYM W POWIECIE KOLBUSZOWSKIM Wychowanie to proces, który ma najwie kszy wp yw na prawid owe formowanie osobowości dziecka. Spośród wszystkich środowisk oddzia uj acych na dziecko, najbardziej sprzyjaj acym oraz maj acym najwie kszy wp yw na jego kszta towanie jest środowisko rodzinne. Jest to naturalne, pierwsze i niezast apione miejsce, w którym dziecko jest otoczone indywidualn a opiek a i ma moz liwość zaspokajania wszystkich swoich potrzeb. Z uwagi na to, z e w rodzinie wychowanie realizuje sie w sposób naturalny w warunkach codziennego z ycia, a rodzice jako pierwsi wychowawcy odgrywaj a waz n a role w z yciu dziecka, doskonalenie rodziny jako g ównego środowiska wychowawczego powinno skupiać sie na poszerzaniu określonej wiedzy pedagogicznej i psychologicznej rodziców. Dzia ania wychowawcze rodziców oparte na bogatszym zasobie wiedzy maj a wie kszy wp yw na prawid owy przebieg procesu kszta towania osobowości dziecka w rodzinie. W otaczaj acej rzeczywistości, w dobie szybkich przemian gospodarczych, politycznych i spo ecznych, wychowanie dziecka w rodzinie nie jest atwe. Trudności wychowawcze pojawiaj a sie cze sto juz u dziecka w m odszym wieku szkolnym, poniewaz rodzice cze sto uznaj a wówczas, z e jego edukacj a od tej pory powinna zajmować sie szko a, wychowawca szkolny czy katecheta. Tymczasem obowi azki rodziców wzgle dem dziecka, niezalez nie od jego wie- Dr EWA KOPEĆ Katedra Pedagogiki Katolickiej, Instytut Pedagogiki, Wydzia Zamiejscowy Nauk o Spo eczeństwie KUL w Stalowej Woli; ewa.kopec@opoczta.pl

2 58 EWA KOPEĆ ku, oprócz czynności piele gnacyjnych i zapewnienia mu bytu materialnego, dotycz a przede wszystkim starania o jego w aściwy rozwój fizyczny, psychiczny i spo eczny. Prawid owe wywi azywanie sie z tych obowi azków moz e zwie kszyć odpowiedni poziom naukowej wiedzy pedagogicznej rodziców, która stanowi waz ny aspekt wychowania dziecka w rodzinie. M odszy wiek szkolny jest dla dziecka waz nym okresem, poniewaz rozpoczyna ono nauke szkoln a. Kończy sie dla niego wiek beztroskiego dzieciństwa, w którym czas spe dza o g ównie na zabawie i z rodzicami, a zaczynaj a sie dla niego obowi azki zwi azane z chodzeniem do szko y. W tym waz nym dla dziecka okresie rodzice powinni być obecni w jego z yciu poświe caj ac mu wiele uwagi. Zaniedbania wychowawcze, które dokonane zosta y w wieku przedszkolnym czy wcześniejszym, w wieku wczesnoszkolnym cze sto daj a sie jeszcze naprawić, natomiast b e dy wychowawcze pope nione w m odszym wieku szkolnym mog a zawaz yć na ca ym późniejszym z yciu. Dlatego dziecko wczesnoszkolne potrzebuje, na tym etapie rozwojowym, pomocy i wsparcia rodziców, wymagaj acego od nich świadomego dzia ania. aczy sie to z posiadaniem gruntownej, naukowej a nie przypadkowej wiedzy pedagogicznej. 1. ELEMENTY NAUKOWEJ WIEDZY PEDAGOGICZNEJ RODZICÓW DZIECI W WIEKU WCZESNOSZKOLNYM Kszta towanie osobowości dziecka w rodzinie jest procesem z oz onym i zalez nym od licznych uwarunkowań. Jednym z nich jest wiedza pedagogiczna rodziców. Powinna ona obejmować prawid owe rozumowanie specyfiki wychowania, to znaczy to, czym ono jest, jaki jest jego cel, cechy i zasady. Poniewaz w rodzinie pierwszymi i najwaz niejszymi nauczycielami s a rodzice, wiedza pedagogiczna obejmuje tez znajomość rodziców jako wychowawców, ich prawo do wychowania dziecka oraz znajomość cech dobrego opiekuna. W wiedzy pedagogicznej rodziców potrzebna jest takz e znajomość dziecka jako wychowanka, w tym specyfiki jego rozwoju biologicznego, psychicznego, jak równiez spo ecznego. Waz nym elementem wiedzy pedagogicznej rodziców jest tez znajomość metod wychowania dziecka w rodzinie oraz umieje tne ich stosowanie. Poniewaz wychowanie wi az e sie g ównie ze świadom a dzia alności a rodziców, zakres naukowej wiedzy pedagogicznej w duz ym stopniu warunkuje efektywność tego procesu. Wychowanie to jedno z waz niejszych poje ć w pedagogice. Wi az e sie z celow a dzia alności a, która powinna być oparta na pewnym zasobie wiedzy

3 RAPORT Z PRZEPROWADZONYCH BADAŃ 59 dotycz acej dziecka, rodziców oraz samego procesu wychowania. Waz ne jest posiadanie podstawowych wiadomości, dotycz acych wychowania, jego celów i zasad wychowawczych 1. Na podstawie tej wiedzy tworz a sie umieje tności wychowawcze. Poje cie wychowanie zawiera bogat a treść, dlatego jest ono róz nie określane 2. To jedno z trudniejszych poje ć do zdefiniowania w pedagogice 3. Problem ten wynika nie tylko ze z oz oności treści, któr a oznacza to poje cie, ale równiez z waz ności praktycznych konsekwencji, jakie wi az a sie z wychowaniem 4. W potocznym znaczeniu termin ten oznacza wszelkie celowe oddzia ywania dojrza ych ludzi, czyli wychowawców, g ównie na dzieci i m odziez, czyli wychowanków, aby kszta tować w nich określone poje cia, uczucia, postawy i d az enia 5. W kaz dym procesie wychowania realizowane s a idea y i cele, jawne b adź ukryte, które s a wyprowadzane g ównie z obrazu spo eczeństwa. Realizacja określonych celów wychowania jest urzeczywistnieniem takiego kszta tu osobowości, która pozwala na uczestniczenie wychowanków w spo ecznym z yciu 6. Cel wychowania podje ty przez wychowawce jest znany tylko w przypadku świadomego wychowania, opiera sie on na określonych i świadomie powzie tych dzia aniach 7. Z oddzia ywań wychowawczych na pierwszym miejscu wyodre bnia sie zawsze te, które s a świadome i celowe 8. Naczelnym d az eniem wychowania jest ukszta towanie dojrza ej osobowości dziecka oraz aktywnej jego postawy wobec z ycia 9. Rodzina jako instytucja wychowawcza takz e realizuje cele i zadania wychowawcze 10. W rodzinie wychowanie od- 1 J. W i l k, Pedagogika rodziny, Lublin: Wydawnictwo Poligrafia Salezjańska 2002, s W. O k o ń, Wychowanie, w: Nowy s ownik pedagogiczny, oprac. W. Okoń, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Z ak 2007, s J. K u a c z k o w s k i, Pedagogika rodziny. Teoria wychowania w rodzinie, Warszawa omianki: Wydawnictwo Diecezji Rzeszowskiej Bonus Lider 2009, s W. P o m y k a o, Wychowanie, w: Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pomyka o, Warszawa: Wydawnictwo Fundacja Innowacja 1993, s S. K u n o w s k i, Podstawy wspó czesnej pedagogiki, Warszawa: Wydawnictwo Salezjańskie 1993, s K u a c z k o w s k i, Pedagogika rodziny, s K. S o ś n i c k i, Istota i cele wychowania, Warszawa: Nasza Ksie garnia 1964, s K u a c z k o w s k i, Pedagogika rodziny, s Tamz e, s E. W y s o c k a, Wzór osobowy, w: Encyklopedia pedagogiczna XXI w., red. T. Pilch, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Z ak 2008, s. 628.

4 60 EWA KOPEĆ bywa sie poprzez obecność swoich cz onków pozostaj acych ze sob a w relacji mi ości i z yczliwości 11. Charakterystyczne cechy wychowania to: z oz oność, intencjonalność, interakcyjność, relatywność oraz d ugotrwa ość 12. Oprócz znajomości tych w aściwości, dla osi agnie cia celu wychowania konieczne jest takz e przestrzeganie określonych norm i zasad wychowania 13. Wychowanie jest realizowane w róz nych środowiskach, jednak podstawowym i najwaz niejszym środowiskiem wychowawczym dla dziecka jest rodzina, a rodzice s a jego pierwszymi i najwaz niejszymi wychowawcami 14. Poprzez dzia ania rodziców dziecko uczy sie przystosowania do spo eczeństwa oraz przyswaja i utrwala sobie zachowania najbliz szych mu osób. Dla dziecka wzorem i autorytetem do naśladowania s a rodzice 15. Rodzice maj a prawo i obowi azek wychowania swoich dzieci. Jest to prawo rodziców do wychowania, które pochodzi z uczestnictwa ma z onków w stwórczym dziele Boga. Na szczególność tego prawa czy obowi azku rodziców do wychowania wp yw ma samo przekazywanie z ycia ludzkiego 16. Rodzice maj a pierwszeństwo w spe nianiu zadań wychowawczych przed innymi osobami i instytucjami 17. Z wielu waz nych funkcji wychowawczych rodziny jedn a z najwaz niejszych jest wychowanie. Najbardziej korzystne warunki dla pe nienia tej funkcji rodzicielskiej ma rodzina pe na, z oz ona z obojga rodziców oraz dzieci 11 T. K u k o o w i c z, Rodzina w procesie wychowania, w: Pedagogika rodziny na progu XXI wieku, red. A. Janke, Toruń: Wydawnictwo Edukacyjne Akapit 2004, s M. o b o c k i, Teoria wychowania w zarysie, Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls 2009, s A. S k r e c z k o, Zasady wychowawcze, w: S ownik ma z eństwa i rodziny, red. E. Ozorowski, omianki: Wydawnictwo Fundacja Pomoc Rodzinie 1999, s J. K u a c z k o w s k i, Rzeczywistość wychowawcza rodziny, Stalowa Wola Lublin: Wydawnictwo KUL 2001, s. 51; K. M a j d a ń s k i, Wspólnota z ycia i mi ości, omianki: Wydawnictwo Fundacja Pomoc Rodzinie 2001, s D. S i e m e k, Problemy wychowawcze wieku przedszkolnego, Warszawa: IWZZ 1982, s. 15; J. K u a c z k o w s k i, Niepodwaz alna godność autorytetu rodziców jako wychowawców w uje ciu Syracha, Zeszyty Naukowe KUL 2004, nr 1 (185), s J a n P a w e II, Adhortacja apostolska o zadaniach rodziny chrześcijańskiej w świecie wspó czesnym Familiaris Consortio, nr 36, w: Posoborowe dokumenty Kościo a katolickiego o ma z eństwie i rodzinie, t. I, red. K. Lubowicki, Kraków: Wydawnictwo M 1999, s Adhortacja apostolska Familiaris concortio Ojca Świe tego Jana Paw a II do biskupów, kap anów i wiernych ca ego Kościo a katolickiego o zadaniach rodziny chrześcijańskiej w świecie wspó czesnym, [nr 36], Wroc aw: Wydawnictwo Wroc awskiej Ksie garni Archidiecezjalnej TUM 2000, s. 3-6.

5 RAPORT Z PRZEPROWADZONYCH BADAŃ 61 po aczonych ze sob a siln a wie zi a emocjonaln a, w której przestrzegane s a normy, zasady, wartości i idea y 18. Rodzice s a odpowiedzialni za w aściwe wype nianie zadań wynikaj acych z ich wychowawczej funkcji, dlatego bardzo waz ne s a ich cechy osobowości 19. Wśród najwaz niejszych cech osobowości wychowawcy nalez y wskazać dobroć. W aściwość ta sprawia, z e wychowawca staje sie oddany dziecku. Rodzic prawdziwie kocha i wychowuje swoje dziecko wtedy, gdy wskazuje mu wartości i jest z nim na co dzień w trudnych chwilach 20. W rodzinie istniej a najwie ksze moz liwości wszechstronnego rozwoju dziecka 21. Rodzice stanowi a podstawowy obszar wp ywów oddzia uj acych na jego rozwój i funkcjonowanie. Powinny one być prawid owe i korzystne dla dziecka, ale mog a takz e okazać sie niew aściwe oraz stanowić źród o jego zaburzeń emocjonalnych, zaburzeń zachowania czy problemów szkolnych 22. Ma to miejsce wówczas, gdy dzia ania rodziców nie s a oparte na odpowiednim zasobie wiedzy pedagogicznej. W celu osi agnie cia wszechstronnego, prawid owego rozwoju dziecka, rodzice powinni mieć określon a wiedze pedagogiczn a dotycz ac a jego rozwoju fizycznego, psychicznego oraz spo- ecznego 23. Nie moz na wychowywać dziecka, nie znaj ac go. Znajomość dziecka jest konieczna dla jego prawid owego wychowania 24. Wychowanie dziecka w środowisku rodzinnym ma swoj a specyfike. Polega ona na tym, z e rodzice dokonuj a wobec dzieci pewnych intencjonalnych i zamierzonych zabiegów wychowawczych, usi uj ac nadać wychowaniu pewien zaplanowany kierunek 25. Dokonuje sie to g ównie za pomoc a pewnych sposobów poste powania, zwanych metodami wychowania. Rodzice, chc ac 18 o b o c k i, Teoria wychowania w zarysie, s G. Z i m a b a r d o, Psychologia i z ycie, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1999, s K. R a d z i k, Osobowość wychowawcy w systemie zapobiegawczym ks. Bronis awa Markiewicza, Marki Struga: Wydawnictwo Michalineum 1991, s M. S o b i e s z c z y k, Specyfika wychowania w rodzinie dzieci w m odszym wieku szkolnym, w: Wychowanie rodzinne w teorii i praktyce, red. A. Janke, Toruń: Wydawnictwo Edukacyjne Akapit 2008, s E. L i s o w s k a, Pedagogiczna diagnoza rodziny, w: Zagroz enia wspó czesnej rodziny, red. E. Lisowska, Kielce: Wydawnictwo Kaligraf 2008, s S o b i e s z c z y k, Specyfika wychowania w rodzinie dzieci w m odszym wieku szkolnym, s P. P o r e b a, Pedagogizacja rodziców, Studia Warmińskie 6(1969), s J. K u a c z k o w s k i, Teologia pedagogicznego wymiaru wie zi ma z eńskiej w rodzinie, Rzeszów: Wydawnictwo Diecezji Rzeszowskiej Bonus Lider 2002, s. 52.

6 62 EWA KOPEĆ dobrze wychowywać dziecko, powinni znać i umieje tnie stosować prawid owe metody wychowania dziecka w rodzinie oraz poszczególne środki wychowawcze 26. Moz na wyróz nić kolejno naste puj ace metody wychowania dziecka w rodzinie, s a to: metoda w asnego przyk adu, czyli wzoru wychowawczego, naste pnie metoda perswazji, metoda zadaniowa, metoda nagradzania oraz karania. Najwaz niejsze w tych metodach jest poste powanie rodziców METODOLOGIA BADAŃ W ASNYCH Na podstawie literatury dotycz acej metodologii badań naukowych oraz procedur zwi azanych z tym poste powaniem, przeprowadzone prace sk ada y sie z trzech etapów: przygotowania badań, ich przeprowadzenia oraz opracowania wyników z uzyskanych danych empirycznych 28. W ramach przygotowania procedury badawczej określony zosta przedmiot rozwaz ań, którym jest wiedza pedagogiczna rodziców dzieci w wieku wczesnoszkolnym w powiecie kolbuszowskim, oraz ich teoretyczno-poznawczy cel, czyli określenie zakresu tej wiedzy. Problem badawczy sformu owano w pytaniu: Jaki jest zakres wiedzy pedagogicznej rodziców dzieci w wieku wczesnoszkolnym na podstawie badań w powiecie kolbuszowskim?. Wyszczególniono takz e szczegó owe problemy badawcze wynikaj ace ze struktury poje cia, jakim jest wiedza pedagogiczna rodziców: 1. Jaka jest znajomość specyfiki wychowania, jego celów i zasad przez rodziców dzieci w wieku wczesnoszkolnym? 2. Jaka jest znajomość prawa rodziców do wychowania dziecka, ich funkcji wychowawczej oraz jakie cechy osobowości charakteryzuj a rodzica jako wychowawce? 3. Jak przedstawia sie wiedza rodziców na temat rozwoju dziecka w wieku wczesnoszkolnym? 4. Jakie metody wychowania dziecka w rodzinie s a znane i stosowane przez rodziców dzieci w wieku wczesnoszkolnym? W dalszej kolejności przyje to naste puj ac a hipoteze badawcz a: wiedza pedagogiczna rodziców dzieci w wieku wczesnoszkolnym na podstawie badań 26 M. o b o c k i, Altruizm a wychowanie, Lublin: UMCS 1998, s K u a c z k o w s k i, Pedagogika rodziny, s M. o b o c k i, Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls 2009, s

7 RAPORT Z PRZEPROWADZONYCH BADAŃ 63 w powiecie kolbuszowskim jest zróz nicowana. Z hipotezy g ównej wyodre bniono kolejne hipotezy szczegó owe odpowiadaj ace sformu owanym problemom szczegó owym: 1. Rodzice dzieci w wieku wczesnoszkolnym maj a niepe n a wiedze o wychowaniu, jego celach i zasadach wychowawczych. 2. Rodzice dzieci w wieku wczesnoszkolnym nie znaj a dokumentów prawnych, z których wynika ich prawo do wychowania, nie maj a wystarczaj acej wiedzy odnośnie do prawid owego pe nienia przez nich funkcji wychowawczych, nie potrafi a wymienić istotnych cech osobowości rodzica jako dobrego wychowawcy. 3. Wiedza rodziców o rozwoju dziecka w wieku wczesnoszkolnym zawiera liczne braki. 4. Wie kszość rodziców dzieci w wieku wczesnoszkolnym nie zna i nie stosuje metod wychowania dziecka w rodzinie. Analize problemów badawczych oraz weryfikacje sformu owanych hipotez prowadzono w kierunku szukania zalez ności pomie dzy niektórymi zmiennymi zalez nymi a zmiennymi niezalez nymi. W odniesieniu do problemów i hipotez badawczych przyje to poniz sze zmienne niezalez ne, czyli zmienne oddzia uj ace na zmienne zalez ne: 1. P eć rodziców. 2. Wiek rodziców. 3. Wykszta cenie rodziców. 4. Warunki socjalno-bytowe rodziny. 5. Aktywność zawodowa rodziców. Jako zmienne zalez ne maj ace znaczenie w pracy badawczej przyje to: 1. Wiedze o poje ciu, celach i zasadach wychowania dziecka w rodzinie przez badanych rodziców. 2. Znajomość przez badanych rodziców ich prawa do wychowania dziecka, funkcji wychowawczej rodziny oraz cech osobowości charakteryzuj acych rodzica jako wychowawce. 3. Stan wiedzy badanych rodziców o rozwoju dziecka w wieku wczesnoszkolnym. 4. Zakres wiedzy badanych rodziców o metodach wychowania dziecka w rodzinie oraz rodzaj stosowania tych metod. Na potrzeby prowadzonych prac badawczych wybrano metode sondaz u oraz technike w postaci ankiety, opracowan a na podstawie skonstruowanych 50 pytań.

8 64 EWA KOPEĆ Badania zosta y przeprowadzone w 2011 r. w województwie podkarpackim, w powiecie kolbuszowskim, w 21. (na 42 funkcjonuj ace na tym obszarze) szko ach podstawowych. Badaniami obje to 900 rodziców (61,7%), którzy pobrali formularz ankiety, jednak w rezultacie zbadano 500 respondentów, co stanowi 55,6% ogólnej liczby badanych. Na podstawie zebranego materia u badawczego dokonano analizy uzyskanych danych za pomoc a programu Microsoft Excel 2010, naste pnie utworzono tabele statystyczne przedstawiaj ace zebrane dane empiryczne z uwzgle dnieniem wartości liczbowych i procentowych. Zalez ności pomie dzy zmiennymi szukano z wykorzystaniem testu chi kwadrat, przy poziomie istotności statystycznej równej 0,05, naste pnie, w przypadku wyste powania zwi azku, si e liczono za pomoc a wspó czynnika T Czuprowa. W dalszej kolejności dokonano interpretacji wyników przeprowadzonych badań oraz jej uzasadnienia. 3. STAN WIEDZY PEDAGOGICZNEJ BADANYCH RODZICÓW NA PODSTAWIE UZYSKANYCH WYNIKÓW ANKIETOWYCH Przeprowadzone badania naukowe, a takz e zwi azana z nimi analiza statystyczna i opisowa oraz interpretacja zebranych danych ankietowych dowodzi, z e zakres wiedzy pedagogicznej rodziców dzieci w wieku wczesnoszkolnym jest zróz nicowany. Weryfikacja hipotezy pierwszej zak adaj acej, z e rodzice dzieci w wieku wczesnoszkolnym maj a niepe n a wiedze o poje ciu, celach i zasadach wychowania wykaza a, z e za oz enia te w wie kszości okaza y sie zasadne. Podstaw a dobrego wychowania dziecka w rodzinie jest prawid owe rozumienie poje cia wychowanie. Na podstawie opracowanych wyników badań moz na stwierdzić, z e wie kszość badanych rodziców (54,2%) prawid owo je rozumie, określaj ac wychowanie jako ukszta towanie osoby ludzkiej przez harmonijny rozwój w aściwości fizycznych, moralnych i intelektualnych. Jednak waz ny sposób wychowania rozumiany jako świadome i celowe dzia- anie pedagogiczne rodziców zmierzaj ace do osi agnie cia sta ych skutków i zmian rozwoju w osobowości wychowanka, uzyska o tylko 18.8% odpowiedzi rodziców. Analiza danych dowodzi, z e poziom wykszta cenia respondentów ma istotny wp yw na rozumienie tego poje cia. Szukana zalez ność pomie dzy rozumieniem poje cia wychowanie przez respondentów a ich wykszta ceniem wykaza a, z e moz na przyj ać teze o istnieniu zwi azku mie dzy tymi zmiennymi, poniewaz uzyskana wartość chi kwadrat 63,25 jest wyz sza od wartości krytycznej równej 18,31. Wspó czynnik T Czuprowa wynosz acy

9 RAPORT Z PRZEPROWADZONYCH BADAŃ 65 0,18 świadczy o niezbyt duz ej sile zalez ności pomie dzy analizowanymi zmiennymi. W wychowaniu dziecka w wieku wczesnoszkolnym waz na jest znajomość przyczyn wp ywaj acych na zachodz ace u niego zmiany fizyczne i psychiczne. Badani rodzice maj a ograniczony zakres tej wiedzy. Zdaniem wie kszości z nich (71,6%), przyczynami maj acymi najwie ksz a role w zachodz acych zmianach fizycznych i psychicznych dziecka w wieku wczesnoszkolnym s a sytuacje wychowawcze. Natomiast pozosta e przyczyny wp ywaj ace na rozwój dziecka s a mniej znane ankietowanym, na przyk ad rezultat procesu rozwojowego, który uzyska jedynie 6,4% wskazań rodziców. Szukana zalez ność pomie dzy p ci a respondentów a określeniem przez nich przyczyny maj acej najwie kszy wp yw na rozwój dziecka w wieku wczesnoszkolnym wykaza a, z e moz na przyj ać hipoteze o istnieniu zwi azku mie dzy tymi zmiennymi, dlatego z e wartość testu chi kwadrat wynosz aca 51,42 jest wyz sza od wartości krytycznej równej 9,49, przy czym wspó czynnik T Czuprowa wynosz acy 0,22 świadczy o stosunkowo niewielkiej sile tego zwi azku. Najliczniej wskazywanym przez ankietowanych (46,4%) aspektem wychowania jest odpowiedzialność rodziców, wynikaj aca z ich zainteresowania prawid owym rozwojem dziecka. Na uwage zas uguje jednak fakt, z e waz ny aspekt nauczania, jakim jest doskonalenie w asnej wiedzy i rozwijanie umieje tności z zakresu wychowania, wybra o tylko 1/4 rodziców (25,8%). Przeprowadzona analiza dowodzi, z e istnieje zwi azek pomie dzy określaniem przez respondentów poszczególnych aspektów wychowania dziecka w rodzinie a ich wykszta ceniem, gdyz wynik testu chi kwadrat równy 35,76 jest wyz szy od wartości krytycznej 18,31. Jednak wspó czynnik T Czuprowa o wartości 0,14 oznacza, z e si a tej zalez ności nie jest duz a. Na podstawie uzyskanych wyników badań moz na stwierdzić, z e rodzice nie maj a duz ej wiedzy teoretycznej o celach wychowania. Jednakz e dość istotny wp yw na posiadan a przez nich wiedze ma poziom wykszta cenia. W opinii badanych rodziców, g ównie matek (56,5%), waz nym oraz realizowanym przez nich celem jest kszta towanie dojrza ej osobowości dziecka oraz jego aktywności wobec z ycia. Natomiast wskazanie dotycz ace wspomagania ogólnego rozwoju uzyska o tylko 27,6% odpowiedzi badanych rodziców, przekaz wzorów osobowych jedynie 19,0% ich wskazań, a zaspokajanie potrzeb cz onków rodziny i regulowanie ich zachowań zaledwie 10,4% odpowiedzi ankietowanych. Przeprowadzone testy statystyczne badaj ace zalez ność pomie dzy określeniem przez respondentów celów wychowania dziecka w rodzinie a wa-

10 66 EWA KOPEĆ runkami socjalno-bytowymi rodziny wskazuj a, z e moz na odrzucić twierdzenie o istnieniu zwi azku mie dzy tymi zmiennymi. Wychowanie charakteryzuje sie pewnymi cechami. Dobrze by oby, gdyby rodzice je znali oraz potrafili określić. Uzyskane wyniki badań wskazuj a jednak, z e ankietowani rodzice maj a trudności w charakteryzowaniu tych w aściwości lub nie rozumiej a znaczenia cech opisuj acych to poje cie, dlatego tez nie umieli wskazać wszystkich istotnych określeń dotycz acych wychowania dziecka w rodzinie. Wed ug danych najcze ściej wskazywan a przez ankietowanych cech a wychowania by a d ugotrwa ość (36,6% wskazań), co oznacza, z e wychowanie to dzia anie wieloletnie. Cecha ta by a g ównie określana przez matki, ojcowie wykazali sie mniejsz a wiedz a w tym zakresie. Pozosta e cechy wychowania dziecka w rodzinie uzyska y niz sze wskaźniki. Na uwage zas uguje fakt, z e waz n a ceche wychowania, jak a jest intencjonalność, określi o jedynie 10,4% badanych rodziców. Uzyskany wynik badań dowodzi istnienia zalez ności pomie dzy wiedz a o cechach wychowania a wykszta ceniem respondentów, poniewaz otrzymana wartość testu chi kwadrat 50,09 jest wyz sza od wartości krytycznej równej 21,03. Wspó czynnik T Czuprowa wynosz acy 0,15, stanowi o niezbyt duz ej sile zachodz acej pomie dzy tymi zmiennymi. Stosowanie odpowiednich zasad wychowawczych odgrywa znacz ac a role w prawid owym wychowaniu dziecka w rodzinie. Na podstawie zebranych danych moz na przypuszczać, z e badani rodzice maj a braki odnośnie do posiadanej wiedzy o zasadach, dlatego trudno im by o wskazać te, które stosuj a w swoich oddzia ywaniach wychowawczych. Określenia ankietowanych wskazuj a, z e ponad po owa badanych rodziców opiera sie na zasadzie motywacji (51,6%), aktywności (40,2%) oraz praktyczności (29,0%). Pozosta e zasady wychowania, takie jak trwa ość (22,0%), bezpośredniość (20,4%) czy indywidualizacja (7,6%) by y rzadko określane przez respondentów. Szukana zalez ność pomie dzy znajomości a przez ankietowanych zasad wychowawczych a ich wykszta ceniem wykaza a, z e moz na przyj ać teze o istnieniu zwi azku mie dzy tymi zmiennymi, gdyz uzyskany wynik testu chi kwadrat, wynosz acy 50,22, jest wyz szy od wartości krytycznej 31,41, jednak wartość wspó czynnika T Czuprowa równego 0,10 oznacza, z e si a tej zalez ności jest niewielka. W prawid owym pe nieniu roli wychowawczej przez rodziców jako wychowawców pomaga odpowiedni zakres wiedzy na temat cech dobrego wychowawcy i innych jego w aściwości. Hipoteza druga zak adaj aca, z e rodzice dzieci w wieku wczesnoszkolnym nie znaj a dokumentów prawnych, z których

11 RAPORT Z PRZEPROWADZONYCH BADAŃ 67 wynika ich prawo do wychowania, nie maj a wystarczaj acej wiedzy odnośnie do prawid owego pe nienia przez nich funkcji wychowawczych, a takz e nie potrafi a wymienić istotnych cech osobowości rodzica jako dobrego wychowawcy zosta a zweryfikowana pozytywnie w ca ości. W świetle uzyskanych wyników badań dotycz acych problematyki wiedzy o rodzicu jako dobrym wychowawcy, moz na wnioskować, z e wiedza ankietowanych nie jest wystarczaj aca w tym wzgle dzie. W wychowaniu dziecka w rodzinie waz na jest znajomość przez rodziców dokumentów prawnych, zarówno państwowych, jak i kościelnych, określaj acych ich naturalne i niepodwaz alne prawo do wychowania dziecka. Uzyskane wyniki badań świadcz a o ma ym zakresie znajomości przez respondentów tych dokumentów. Wśród licznych dokumentów, gdzie zawarto prawa rodziców do wychowania, najcze ściej wskazywano na Kodeks rodzinny i opiekuńczy (47,2%), który okaza sie znany mniej niz po owie badanym (g ównie matkom), oraz Biblie (35,6%), na któr a powo ywali sie cze ściej ojcowie niz matki. Pozosta e dokumenty, w których zosta y określone prawa rodziców do wychowania dziecka, nie s a ankietowanym tak dobrze znane, poniewaz uzyska y nieliczne wskazania, na przyk ad: dokumenty papieskie jedynie 2,0%, a dokumenty soborowe zaledwie 1,2%. Wie cej niz 1/5 badanych rodziców przyzna a, z e nie zna z adnych dokumentów dotycz acych tego tematu (21,4% odpowiedzi). Szukana zalez ność dowiod a, z e moz na przyj ać twierdzenie o istnieniu zwi azku pomie dzy znajomości a przez respondentów dokumentów, z których wynikaj a prawa rodziców do wychowania a ich wykszta ceniem, poniewaz otrzymany wynik testu chi kwadrat równy 54,88 jest wyz szy od wartości krytycznej 23,69. Si a tej zalez ności, wed ug wspó czynnika T Czuprowa równego 0,15, jest stosunkowo niewielka. Codzienne dzia ania wychowawcze rodziców opieraj a sie na wykonywaniu przez nich wielu zadań wychowawczych. Nalez yte wykonywanie tych zadań moz e świadczyć o tym, z e proces wychowania dziecka w rodzinie jest realizowany prawid owo. Na podstawie uzyskanych wyników badań moz na stwierdzić u ankietowanych braki w posiadaniu wiedzy dotycz acej zadań wychowawczych. Wed ug zebranych danych, ankietowani najcze ściej wskazywali wykonywanie zadania dotycz acego przekazu wartości, norm i zasad oraz angaz owania dziecka do czynności i obowi azków domowych (54,4%) czy przekazywanie dziecku odpowiednich wzorów zachowań (28,0%), mniej licznie określano przygotowanie do podje cia ról zawodowych i spo ecznych (15,0%). Zasada rozwijania u dziecka szacunku do tradycji narodowych uzyska a 22,8%

12 68 EWA KOPEĆ wskazań, cze ściej by a wskazywana przez matki niz ojców, co moz e oznaczać, z e badani ojcowie zwracaj a mniejsz a uwage na patriotyczne wychowanie swoich dzieci, które polega, mie dzy innymi, na przekazywaniu dziecku podstaw polskiej kultury czy historii, obchodzeniu świ at narodowych, chodzeniu do Kościo a, przejawianiu szacunku do symboli narodowych flagi lub god a Polski. Szukanie zalez ności pomie dzy wype nianiem zadań wychowawczych przez badanych rodziców a ich wiekiem wykaza o, z e moz na odrzucić teze o istnieniu zwi azku mie dzy tymi zmiennymi. Natomiast dokonane obliczenia statystyczne dowiod y prawdziwości istnienia zalez ności pomie dzy realizacj a poszczególnych zadań wychowawczych przez badanych rodziców a ich p ci a, poniewaz wynik testu chi kwadrat wynosi 32,71 i jest wyz szy od wartości krytycznej, wynosz acej 16,92. Mimo z e si a tej zalez ności, wed ug wspó czynnika T Czuprowa równego 0,09, jest dość s aba, oznacza to jednak, z e matki staranniej niz ojcowie wywi azuj a sie z realizowania swoich zadań wychowawczych. Cechy osobowości rodzica s a nie tylko waz nym elementem bycia dobrym wychowawc a, ale maj a tez istotny wp yw na jego poste powanie, dlatego wiedza w tym zakresie powinna być dostateczna. Uzyskane wyniki badań dowodz a jednak, z e zasób wiadomości badanych rodziców o cechach, jakimi powinien charakteryzować sie rodzic jako wychowawca, ma pewne braki. W opinii ankietowanych, dobry wychowawca powinien być dojrza y emocjonalnie (56,0%) oraz mieć umieje tność wspó z ycia i wspó pracy (44,6%), dlatego cechy te by y najliczniej określane przez badanych. Pozosta e cechy uzyska y mniej liczne wskazania: poczucie realizmu rodziców 18,4%, zaś adekwatne interpretowanie rzeczywistości 14,0% wskazań. Szukanie zalez ności pomie dzy określaniem przez rodziców cech, które charakteryzuj a rodzica jako dobrego wychowawce a ich aktywności a zawodow a, nie zosta o zweryfikowane pozytywnie. W celu prawid owej realizacji procesu wychowania dziecka w rodzinie, rodzice powinni mieć określone umieje tności, które świadcz a o ich w aściwym przygotowaniu do pe nienia roli rodzicielskiej. Zebrane dane badawcze pokazuj a, z e uzyskano dość niskie wskazania respondentów dotycz ace określenia poszczególnych umieje tności charakteryzuj acych dobrego wychowawce, co moz e świadczyć o braku wiedzy w tym zakresie. Najliczniej określane by y przez respondentów umieje tności dotycz ace nawi azywania efektywnej wspó pracy z dzieckiem (62,2%) oraz m adrego wspierania procesu usamodzielniania sie dziecka (50,6%). Umieje tność rodzica, jak a jest modyfikowanie nieodpowiednich zachowań wychowanka bez stosowania form przemocy,

13 RAPORT Z PRZEPROWADZONYCH BADAŃ 69 uzyska o 32,2% wskazań ankietowanych, natomiast wyraz anie oczekiwań i ograniczeń, by by y one przez dziecko respektowane, wskaza o 17,6% badanych rodziców. Weryfikacja tezy o istnieniu zwi azku pomie dzy określaniem umieje tności wychowawczych przez badanych rodziców a ich wykszta ceniem zosta a potwierdzona ze wzgle du na otrzymany wynik testu chi kwadrat równy 38,61, wyz szy od wartości krytycznej wynosz acej 23,69. Wspó czynnik T Czuprowa równy 0,10 wskazuje na to, z e si a tego zwi azku jest stosunkowo niewielka. Ponadto, szukana zalez ność pomie dzy określaniem poszczególnych umieje tności wychowawczych przez respondentów a ich p ci a równiez wykaza a istnienie zwi azku, dlatego z e wartość chi kwadrat równa 58,28 jest wyz sza od wartości krytycznej wynosz acej 14,07, przy czym si a tego zwi azku jest niezbyt duz a, wed ug wspó czynnika T Czuprowa o wskaźniku 0,15. Dowodzi to jednak, z e matki maj a wie ksze niz ojcowie kompetencje w badanej tematyce. Na podstawie przeprowadzonej analizy statystycznej stwierdzono, z e poziom wykszta cenia respondentów nie ma wp ywu na zaistnia a sytuacje. Uzyskane dane badawcze dowodz a, z e matki lepiej niz ojcowie wywi azuj a sie z wykonywania poszczególnych obowi azków rodzicielskich. Najcze ściej uznawa y one za swój obowi azek ochrone dziecka przed fizyczn a krzywd a i zranieniem uczuciowym (54,0%), natomiast ojcowie określali zazwyczaj zaspokojenie potrzeb dziecka (40,0%). Odpowiednio wysoki zakres wiedzy rodziców o rozwoju dziecka powoduje zapewnienie mu w aściwych do tego uwarunkowań oraz determinuje prawid owe kszta towanie jego osobowości pod kaz dym wzgle dem. Kolejna, trzecia hipoteza zak adaj aca, z e stan wiedzy rodziców dotycz acej rozwoju dziecka w wieku wczesnoszkolnym nie jest wystarczaj acy, zosta a zweryfikowana w wie kszej cze ści pozytywnie. W świetle uzyskanych wyników badań moz na stwierdzić, z e zasób posiadanych wiadomości rodziców o rozwoju biologicznym dziecka w wieku wczesnoszkolnym jest na dość niskim poziomie, co potwierdzaj a duz e trudności ankietowanych w określeniu podstawowych potrzeb fizycznych dziecka. Jedynie dwunastu ankietowanych na 500 potrafi o wymienić cztery lub wie cej tych potrzeb. Najcze ściej wskazywano na potrzebe ruchu (26,0%) oraz potrzeby pokarmowe (14,4%). Dowiedziono, z e istnieje zalez ność pomie dzy określaniem przez badanych rodziców prawid owych potrzeb fizycznych dziecka a ich wykszta ceniem, poniewaz wynik testu chi kwadrat wynosz acy 53,80 jest wyz szy od wartości krytycznej równej 12,59. Si a tej zalez ności wed ug wspó czynnika T Czuprowa, wynosz acego 0,21, jest stosunkowo dość duz a. Na wiedze w tym temacie mia a takz e wp yw p eć ankietowanych, po-

14 70 EWA KOPEĆ niewaz przeprowadzona analiza wykaza a, z e badane matki potrafi y określić wie cej prawid owych potrzeb fizycznych niz ankietowani ojcowie. Odnośnie do zmian zachodz acych w rozwoju fizycznym dziecka w wieku wczesnoszkolnym, wiedza badanych rodziców najcze ściej ogranicza sie do wskazania przez nich nadmiernej energii i duz ej potrzeby ruchu u dziecka (42,4%). Analiza szukanej zalez ności pomie dzy określeniem zmian fizycznych zachodz acych w rozwoju dziecka a p ci a ankietowanych zosta a zweryfikowana pozytywnie, gdyz uzyskana wartość chi kwadrat równa 39,30 jest wyz sza od wartości krytycznej 11,07. Wspó czynnik T Czuprowa równy 0,17 oznacza, z e si a tej zalez ności nie jest duz a. Potwierdza to jednak, z e matki maj a wie ksz a wiedze niz ojcowie w tym zakresie. Proces szybkiego rozwoju psychicznego dokonuj acy sie u dziecka w wieku wczesnoszkolnym wymaga istotnej wiedzy rodziców w tej kwestii, poniewaz zapewnienie przez nich dogodnych warunków i w aściwe zabezpieczenie potrzeb psychicznych powoduje prawid owość tego procesu na wszystkich p aszczyznach rozwojowych dziecka. Na podstawie uzyskanych wyników badań moz na stwierdzić, z e wiedza badanych rodziców o rozwoju psychicznym dziecka charakteryzuje sie powaz nymi brakami, co potwierdza niski wskaźnik określenia przez respondentów podstawowych potrzeb psychicznych dziecka. Zaledwie 4,0% ankietowanych potrafi o wymienić ich cztery lub wie cej. Najcze ściej określane przez ankietowanych potrzeby, to potrzeba kontaktu emocjonalnego (25,0%) oraz bezpieczeństwa (22,6%). Najniz szy wskaźnik uzyska a waz na dla dziecka wczesnoszkolnego potrzeba aktywności 2,6% oraz samodzielności (1,8%), co moz e wskazywać na to, z e wiedza ankietowanych powinna zostać uzupe niona, poniewaz w wyniku braku wiedzy o potrzebie samodzielności dziecka w m odszym wieku szkolnym, rodzice cze sto pope niaj a b e dy wychowawcze. Dzieje sie tak dlatego, z e wyre czaj a oni dziecko z nalez acych do niego czynności i obowi azków lub podejmuj a za niego decyzje, co powoduje brak rozwoju samodzielności u wychowanka i nieradzenie sobie w róz nych sytuacjach z yciowych. Twierdzenie o istnieniu zalez ności pomie dzy prawid owym określaniem potrzeb psychicznych dziecka przez badanych rodziców a ich wykszta ceniem okaza o sie zasadne, poniewaz uzyskany wynik testu chi kwadrat równy 70,54 jest wyz szy od wartości krytycznej równej 12,59. Natomiast wspó czynnik T Czuprowa wynosz acy 0,24 świadczy o stosunkowo duz ej sile zalez ności pomie dzy analizowanymi zmiennymi. Ponadto, analiza danych empirycznych dowodzi, z e matki maj a wie ksz a niz ojcowie wiedze o potrzebach psychicznych dziecka.

15 RAPORT Z PRZEPROWADZONYCH BADAŃ 71 W opinii badanych rodziców, przyczyn a warunkuj ac a rozwój psychiczny dziecka w wieku wczesnoszkolnym jest środowisko spo eczne (52%) oraz w mniejszym stopniu rozpocze cie przez niego nauki szkolnej (38,8%). Zdaniem ankietowanych, najwaz niejsz a p aszczyzn a rozwojow a dziecka w wieku wczesnoszkolnym jest p aszczyzna umys owa (66,8%) oraz emocjonalna (64,6%). P aszczyzna wolitywna i moralna uzyska y niskie wskazania ankietowanych (wolitywna 3,0%, moralna 16,8%), co moz e świadczyć o niskim zakresie wiedzy rodziców w analizowanej problematyce. Tymczasem sytuacja ta moz e prowadzić do zaniedbań w kszta towaniu woli dziecka w m odszym wieku szkolnym, powoduj ac u niego s ab a motywacje do wykonywania trudnych zadań oraz realizacje dzia ań, które s a dla niego niewygodne. W wieku wczesnoszkolnym dziecko powinno być takz e kszta towane pod wzgle dem moralności. Rozpocze cie przez dziecko w analizowanym wieku nauki szkolnej powoduje konieczność podje cia przez niego dodatkowych obowi azków. Ankietowani rodzice przyznali, z e tymi obowi azkami jest zdobywanie wiedzy naukowej (52,4%) oraz odrabianie prac domowych (51,4%). Zebrane dane świadcz a o tym, z e badani rodzice, szczególnie matki, maj a wystarczaj ac a znajomość obowi azków dziecka rozpoczynaj acego nauke szkoln a. Inn a kwesti a zwi azan a z podje ciem przez dziecko nauki szkolnej jest ograniczenie czasu, który wcześniej mog o ono przeznaczyć na zabawe. Oznaczenie ilości czasu, jaki dziecko wczesnoszkolne moz e przeznaczyć na zabawe lub nauke, sprawi o badanym rodzicom znacz ace trudności, co moz e być spowodowane ich niewiedz a w tym zakresie. Zdaniem ponad 1/3 badanych rodziców czas, jaki dziecko w wieku wczesnoszkolnym powinno przeznaczyć na nauke oraz zabawe, powinien być równy (37,0% wskazań), jest to odpowiedź najliczniej wskazywana przez ankietowanych. Wed ug ankietowanych cech a charakteryzuj ac a dziecko w analizowanym wieku jest dojrza- ość do rozpocze cia systematycznej nauki (65,8%), natomiast inne w aściwości dziecka w tym wieku, na przyk ad opanowanie przez niego wielu poje ć, uzyska y niskie wskazania badanych (12,6%). W opinii ankietowanych, nauka szkolna najbardziej rozwija u dziecka myślenie (66,6%), pamie ć (59,2%) i inteligencje (48,4%). Najmniej, zdaniem badanych rodziców, rozwija sie jego poznanie (29,4%). Tak niskie określenie przez respondentów tej cechy moz e świadczyć o ich niewiedzy w tym temacie lub nierozumieniu przez nich terminu poznanie, nalez acego do poje ć z zakresu psychologii, poniewaz w trakcie nauki szkolnej dziecka wczesnoszkolnego poznanie ulega sta emu rozwojowi.

16 72 EWA KOPEĆ M odszy wiek szkolny jest w aściwym okresem dziecka, w którym nalez y rozpocz ać systematyczne i zdecydowane kszta towanie jego woli. Uzyskane wyniki badań mog a wskazywać na to, z e w wyniku braku znajomości u ankietowanych (szczególnie u ojców) sposobów kszta towania woli dziecka wczesnoszkolnego dzia ania te nie s a realizowane w sposób stanowczy. Tylko cztery osoby na 500 zbadanych potrafi y wymienić co najmniej trzy prawid owe sposoby kszta towania woli. Najbardziej znanym dla ankietowanych sposobem kszta towania woli dziecka jest świadome kierowanie jego zachowaniem (12,2%), inne metody uzyska y bardzo niskie wskaźniki, na przyk ad nauka podporz adkowywania swoich pragnień wymogom spo ecznego wspó z ycia (1,6%). Weryfikacja istnienia zalez ności pomie dzy określaniem przez ankietowanych prawid owych sposobów kszta towania woli dziecka w wieku wczesnoszkolnym a ich wykszta ceniem zosta a potwierdzona. Dowodzi temu uzyskany wynik testu chi kwadrat równy 28,92, który jest wyz szy od wartości krytycznej 12,59. Si a tego zwi azku, wed ug wspó czynnika T Czuprowa wynosz acego 0,15, jest stosunkowo niewielka. Zdaniem ankietowanych, najcze ściej realizowan a przez dziecko w m odszym wieku szkolnym sprawności a jego woli jest poczucie odpowiedzialności (43,4%), natomiast charakterystycznym dla niego zachowaniem jest wie ksza samodzielność (74,8%). O w askim zakresie wiedzy o rozwoju psychicznym dziecka przez badanych rodziców moz e świadczyć uzyskanie niskiego wskaźnika odnośnie do typowego u dziecka w wieku wczesnoszkolnym zachowania, czyli przemyślanego i celowego naśladownictwa (12,8%). Kszta towanie moralności jest jednym z waz niejszych dzia ań, jakie dokonuj a sie w procesie wychowania dziecka w rodzinie. Na podstawie uzyskanych wyników badań moz na wnioskować o tym, z e badani rodzice nie zajmuj a sie wystarczaj aco dobrze kszta towaniem moralności dziecka w m odszym wieku szkolnym, poniewaz nie znaj a istotnych sposobów tego poste powania. Wie kszość z nich wykaza a sie jedynie umieje tności a wyraźnego rozróz niania dobra od z a (84,2%), natomiast uznawanie przez wychowawców norm moralnych uzyska o tylko 18,0% odpowiedzi, a stosowanie dok adnych ocen poste powania 13,6% wskazań respondentów. Twierdzenie o istnieniu zalez ności pomie dzy wiekiem badanych rodziców a sposobami kszta towania przez nich moralności dziecka nie zosta o zweryfikowane pozytywnie. Dziecko w wieku wczesnoszkolnym powinno mieć juz zdolność obiektywnej oceny odnośnie do dokonania przez niego niedozwolonych czynów, w naste pstwie których przez ywa ono określone emocje. Zdaniem ankietowa-

17 RAPORT Z PRZEPROWADZONYCH BADAŃ 73 nych, najcze ściej okazuje ono skruche (53,8%) oraz wstyd (46,0%), silnie przez ywa takz e radość z osi agnie ć i sukcesów (68,8%). Okres wczesnoszkolny u dziecka nalez y rozpatrywać równiez pod wzgle dem dokonuj acego sie u niego poste puj acego rozwoju spo ecznego. W świetle uzyskanych danych, wiedza ankietowanych w tym temacie jest wystarczaj aca. W opinii badanych rodziców, najwaz niejsz a przyczyn a warunkuj ac a rozwój spo eczny dziecka w m odszym wieku szkolnym jest kolejno: atmosfera rodziny (59,2%), obcowanie z rówieśnikami (46,6%), postawy rodziców (38,2%), przekonania i przez ycia w domu rodzinnym (33,0%), na koniec oddzia ywania nauczycieli (22,8%). Zdaniem ankietowanych, środowiskiem wychowawczym maj acym najwie kszy udzia w procesie uspo ecznienia dziecka jest rodzina. W celu osi agnie cia przez rodziców wyznaczonych celów wychowania dziecka w rodzinie, waz ny jest odpowiedni stan ich wiedzy na temat koniecznych w tym wzgle dzie sposobów poste powania, czyli metod wychowawczych oraz odpowiedniego ich stosowania podczas realizacji procesu wychowawczego. Hipoteza czwarta zak adaj aca, z e wie kszość rodziców dzieci w wieku wczesnoszkolnym nie zna i nie stosuje metod wychowania dziecka w rodzinie, okaza a sie zasadna. Uzyskane wyniki badań dotycz ace rozumienia poje cia metody wychowania dziecka w rodzinie dowodz a, z e badani rodzice nie rozumiej a tego terminu i nie potrafi a go zdefiniować. Prawid owego określania metody wychowania dziecka w rodzinie dokona o nieco ponad 1/5 ankietowanych (20,8%). Przeprowadzona analiza statystyczna potwierdzi a, z e istnieje zalez ność pomie dzy prawid owym określeniem metody wychowania dziecka w rodzinie przez badanych rodziców a ich wykszta ceniem, poniewaz uzyskany wynik testu chi kwadrat równy 57,46 jest wyz szy od wartości krytycznej wynosz acej 9,49. Wspó czynnik T Czuprowa równy 0,24 wskazuje, z e si a tego zwi azku jest stosunkowo dość duz a. Na podstawie zebranych danych moz na wnioskować o braku wiedzy badanych rodziców na temat metod wychowania dziecka w rodzinie (zw aszcza u ojców), poniewaz prawid owego ich wyróz nienia potrafi o dokonać jedynie 76 na 500 badanych rodziców. Najcze ściej wymieniali oni metode nagradzania (41 zbadanych na 500) oraz karania (37 ankietowanych na 500). Weryfikacja tezy o istnieniu zalez ności pomie dzy prawid owym wyróz nieniem metod wychowania przez badanych rodziców a ich wykszta ceniem zosta a zweryfikowana pozytywnie, gdyz uzyskany wynik testu chi kwadrat, wyno-

18 74 EWA KOPEĆ sz acy 41,74, jest wyz szy od wartości krytycznej równej 9,49. Si a tej zalez ności, wed ug wspó czynnika T Czuprowa równego 0,20, nie jest dość duz a. Zebrane dane mog a dowodzić, z e z powodu niedostatecznej wiedzy o metodach wychowania dziecka w rodzinie ankietowani maj a trudności w stosowaniu ich w procesie wychowawczym. Wskazania ankietowanych dotycz ace stosowanych przez nich metod wychowania przedstawiaj a sie naste puj aco: metoda w asnego przyk adu tylko 25 wskazań (na 500), metoda perswazji jedynie 9 odpowiedzi, metoda zadaniowa równiez 9 wskazań. Na podstawie uzyskanych wyników badań moz na wnioskować, z e badani rodzice nieche tnie dokonywali uzasadnienia stosowanej przez siebie metody wychowania. Nieliczni respondenci określali najcze ściej, z e wybrana przez nich metoda jest skuteczna lub przynosi efekty (12 odpowiedzi). Dokonana analiza zebranych danych pozwala wnioskować, z e badani rodzice, bior ac pod uwage moz liwości dziecka (62,6%) oraz jego wiek (38,4%), kieruj a sie w aściwymi kryteriami odnośnie do doboru metod wychowania dziecka w rodzinie. Potwierdzona zosta a teza o istnieniu zalez ności pomie dzy określeniem kryteriów doboru metod wychowania dziecka w rodzinie przez ankietowanych a ich wykszta ceniem. Świadczy o tym otrzymana wartość testu chi kwadrat wynosz aca 39,28, która jest wyz sza od krytycznej równej 18,31. Jednak si a tego zwi azku, na podstawie wspó czynnika T Czuprowa równego 0,14, jest stosunkowo nieduz a. Zdaniem ankietowanych, poz adane efekty wychowawcze wywo uj a zarówno metody oddzia ywania bezpośredniego, jak i metody oddzia ywania pośredniego (38,8%). Badani rodzice uwaz aj a, z e dzia ania wychowawcze powinny być oparte na wspó czesnej wiedzy pedagogicznej i psychologicznej oraz znajomości rozwoju psychicznego dziecka (43,8%), a metody wychowania powinny być realizowane w atmosferze moralności (26,0%). Wyniki badań empirycznych mog a świadczyć o tym, z e rodzice nie charakteryzuj a sie dostatecznie duz a odpowiedzialności a za wychowanie dzieci z tego wzgle du, z e określenie powinności interesowania sie przez nich sprawami w aściwego wychowania oraz wybierania w aściwych metod wychowania dziecka w rodzinie jest waz na dla mniej niz po owy ankietowanych (47,4%). Tylko 21,4% badanych uwaz a, z e rodzice powinni rozwijać w sobie te cechy osobowości, które s a odpowiedzialne za che ć do pog e biania wiedzy i samokszta cenia. Twierdzenie o istnieniu zalez ności pomie dzy określaniem przez ankietowanych powinności rodziców wynikaj acych z ich odpowiedzialności za wychowanie a ich wykszta ceniem zosta o potwierdzone, poniewaz

19 RAPORT Z PRZEPROWADZONYCH BADAŃ 75 suma testu chi kwadrat wynosz aca 18,31 jest wyz sza od wartości krytycznej równej 15,51. Jednak o niewielkiej sile tego zwi azku świadczy wspó czynnik T Czuprowa równy 0,11. Na zakończenie analizy uzyskanych danych empirycznych określone zosta- o g ówne źród o, z którego badani rodzice korzystaj a w celu pozyskania swojej wiedzy o wychowaniu. Okaza o sie, z e jest nim wiedza przekazywana im od ich rodziców (69,6%). Tylko 30,2% ankietowanych (i to rzadko) korzysta z literatury oraz czasopism pedagogicznych (cze ściej matki niz ojcowie), a 15,6% ankietowanych nie korzysta z niej nigdy. Jedynie 32 na 500 badanych rodziców przyzna o, z e bardzo cze sto korzysta z literatury pedagogicznej, natomiast 8,0% badanych rodziców uzna o, z e nie ma doste pu do tego typu lektury. Podsumowuj ac wyniki przeprowadzonych badań, moz na stwierdzić, z e stan wiedzy pedagogicznej rodziców dzieci w wieku wczesnoszkolnym w powiecie kolbuszowskim nie jest wystarczaj acy. Brak tej wiedzy moz e powodować, z e rodzice nie zdaj a sobie w pe ni sprawy ze swej roli wychowawczej, dlatego zdarza sie im przenosić swoj a odpowiedzialność za wychowanie dziecka na inne instytucje: szko e, państwo, Kośció, organizacje m odziez owe, które mog a tylko wspierać a nie zaste pować rodzine 29. Wiedza pedagogiczna o wychowaniu to problematyka, w której wie kszość rodziców wykazuje wiele braków. Moz na tez wnioskować, z e w niektórych przypadkach jest dla nich niezrozumia a, co nie wyklucza jednak posiadania przez rodziców szerokiej wiedzy potocznej na temat wychowania dziecka w rodzinie, która jest oparta na tradycji, naśladownictwie swojej rodziny pochodzenia, moz e wynikać z intuicji rodzicielskiej czy instynktu macierzyńskiego. Z troski o swoje dzieci rodzice cze sto zadaj a sobie pytania, co nalez y robić i w jaki sposób, aby prawid owo wychować dziecko, unikn ać problemów wychowawczych, poniewaz nie chc a ich zaniedbywać ani tym bardziej robić im krzywdy. Odpowiedzi a na te pytania jest w aśnie wiedza pedagogiczna o wychowaniu, dlatego aby sprostać tym wymaganiom, rodzice powinni mieć j a na wysokim poziomie. 29 J. Ś l e d z i a n o w s k i, Rodzina mie dzypokoleniowa w Polsce na progu XXI wieku, Kielce: Wydawnictwo UHP JK 2008, s. 85.

20 76 EWA KOPEĆ 4. POSTULATY DOTYCZACE PEDAGOGIZACJI RODZICÓW WNIOSKI Z PRZEPROWADZONYCH BADAŃ W wyniku obserwacji otoczenia, w którym rodzice zmagaj a sie z licznymi trudnościami, refleksja nad wiedz a pedagogiczn a o wychowaniu dziecka we wspó czesnej rodzinie wydaje sie jak najbardziej uzasadniona. Wobec tych problemów dzie o wychowania, poniewaz odnosi sie do cz owieka jako istoty z oz onej oraz indywidualnej, jest porównywalne z rodzajem sztuki 30, st ad wychowanie dziecka w rodzinie nalez y rozumieć jako proces wieloaspektowy i zalez ny od licznych uwarunkowań 31. Jednym z takich uwarunkowań jest posiadanie pedagogicznej wiedzy o wychowaniu, czyli naukowej wiedzy o cz owieku oraz świadomym kierowaniu jego rozwojem. Stanowi a j a elementy biologii, pedagogiki, psychologii, socjologii oraz filozofii 32. Wiedza pedagogiczna jest cze ści a szeroko rozumianej wiedzy o wychowaniu, poniewaz jest ona tylko fragmentem rozleg ej dziedziny naukowej pedagogiki, która korzysta z wielu róz nych dyscyplin naukowych: medycyny, antropologii kulturowej, politologii, historii powszechnej i regionalnej, nauk biomedycznych czy ekonomii. Warto takz e zwrócić uwage na znaczenie pozapedagogicznej wiedzy o wychowaniu, która ma odzwierciedlenie w bogatym obszarze tradycji, literatury, sztuki oraz myślenia potocznego na temat funkcjonowania osoby, jej psychiki i spo eczeństwa, poniewaz dziedziny te poprzez duz a si e oddzia ywania na ludzk a wyobraźnie czy wnikanie w doświadczenie z ycia codziennego, pozostawiaj a cze sto niepowtarzalny ślad w jestestwie cz owieka, tworz ac w określony sposób jego dzia anie w obszarze rzeczywistości wychowawczej 33. Wobec wspó czesnych zagroz eń dotycz acych funkcjonowania rodziny, proces wychowania dziecka nie moz e polegać tylko na spontanicznych reakcjach rodziców, tradycji czy intuicji, lecz powinien być kszta towany przez określon a wiedze, któr a rodzice winni stale pog e biać jako wychowawcy. Kszta towanie osobowości dziecka powinno być świadomym dzia aniem 34, 30 P o r e b a, Pedagogizacja rodziców, s K u a c z k o w s k i, Pedagogika rodziny, s H. C u d a k, Rola ośrodków nie szkolnych w kszta towaniu kultury pedagogicznej rodziców, Kielce: Wydawnictwo Wszechnicy Świe tokrzyskiej 1997, s L. G ó r s k a, Wiedza o wychowaniu. Od róz norodności do jedności, Szczecin: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne 2008, s K u a c z k o w s k i, Rzeczywistość wychowawcza rodziny, s. 74; A. M a t u s z - c z y k, Rola poradni wychowawczo-zawodowej w podnoszeniu kultury pedagogicznej, w: Kultura pedagogiczna spo eczeństwa, red. B. Baranowski, ódź 1984, s. 114.