Scenariusz II. Teraz Moniuszko! scenariusz zajęć Daniel Stachuła. Temat Grupa wiekowa

Transkrypt

1 Scenariusz II Teraz Moniuszko! scenariusz zajęć Daniel Stachuła Temat Grupa wiekowa Czas trwania Przedmiot Cele zajęć Metody i formy Środki dydaktyczne Utwory Stanisława Moniuszki Aranżacja przestrzeni Krótki opis scenariusza Był sobie dziad i baba, czyli literacko-muzyczna historia z życia wzięta lat 90 minut język polski Uczeń: wskazuje elementy komiczne w wierszu Józefa Ignacego Kraszewskiego (oraz pieśni Stanisława Moniuszki), charakteryzuje wybrane cechy liryki, epiki i dramatu w kontekście utworu Józefa Ignacego Kraszewskiego, wskazuje podobieństwa w środkach artystycznego obrazowania (środkach stylistycznych) w muzyce oraz literaturze, rozwija umiejętności formułowania myśli oraz wyrażania emocji poprzez język teatralny (słowo, działania przestrzenno-ruchowe), ćwiczenia ruchowe (obraz), dyskusja, praca z tekstem, inscenizacja, rozmowa kierowana, nagranie utworu Stanisława Moniuszki Dziad i baba (pieśń na jeden głos z towarzyszeniem fortepianu): fortepian Anna Liszewska, bas Piotr Hruszwicki youtube.com/watch?v=p4bh1hlmhvu kartki w wydrukowanym tekstem Józefa Ignacego Kraszewskiego, Dziad i baba załącznik nr 1, komputer oraz głośniki niezbędne do odtworzenia utworu Stanisława Moniuszki (lub odtwarzacz CD oraz płyta CD z nagranym utworem) wydrukowane reprodukcje ilustracji Piotra Stachiewicza do książki Dziad i baba Józefa Ignacego Kraszewskiego (Wydawnictwo Gebethner i Wolff, Warszawa 1887) załącznik nr 2 (.zip) kartki z zapisanymi formami prezentacji (oraz ewentualnymi wskazówkami) załącznik nr 3, zestaw markerów, flamastrów, kilka arkuszy szarego papieru, blok rysunkowy formatu A3, Dziad i baba ballada Stanisława Moniuszki, pieśń o charakterze epickim, której struktura muzyczna ściśle sprzężona jest z wydarzeniami opisywanymi w tekście literackim. Utwór powstał między 1838 a 1842 rokiem na podstawie wiersza Józefa Ignacego Kraszewskiego o tym samym tytule. Moniuszko podczas pobytu w Berlinie zainspirował się niemiecką twórczością pieśniarską (m.in. utworami Franciszka Schuberta, komponującego do tekstów niemieckich poetów romantycznych Goethego, Schillera). Po powrocie do kraju zdecydował się umuzycznić wybrane utwory polskich romantyków, a jednocześnie ożywić rodzimą twórczość pieśniarską, niezwykle popularną u schyłku XVIII wieku. W ten sposób powstał pierwszy tom Śpiewników domowych cyklu pieśni na głos z towarzyszeniem fortepianu, przeznaczony do wykonania w domowym zaciszu. Można śmiało stwierdzić, że Moniuszko był jednym z prekursorów pozaformalnej edukacji muzycznej w Polsce. Dziad i baba to utwór muzyczny o ciekawej strukturze. Kompozytor stosuje m.in. liczne fermaty, wstrzymujące tok narracyjny. Liryczne partie tekstu zilustrowane zostały delikatną muzyką. Humor, którym skrzy się tekst Kraszewskiego, Moniuszko ujmuje prostymi melodiami, wykorzystując motywy ludowe. Przestrzeń klasy z rozsuniętymi ławkami i krzesłami / mała sala gimnastyczna / aula szkolna / dość duża przestrzeń o płaskiej powierzchni. Zajęcia wprowadzają uczniów w tematykę komizmu (oraz satyry) w tekście literackim oraz utworze wokalno-instrumentalnym. Jednocześnie porządkują wiadomości z zakresu rodzajów literackich (liryki, epiki i dramatu), poprzez aktywne działanie, włączając ćwiczenia teatralne. Uczniowie wskazują podobieństwa w środkach artystycznego obrazowania w literaturze oraz muzyce. Scenariusz może być realizowany w klasie V, VI lub VII podczas zajęć języka polskiego lub muzyki. 11

2 Scenariusz II Teraz Moniuszko! scenariusz zajęć Daniel Stachuła I Przebieg lekcji 1. Rozgrzewka 15 minut Rozpocznij rozgrzewkę od tego, by uczniowie ustawili się równomiernie w przestrzeni sali warsztatowej. Poproś ich, by zachowali między sobą równe odstępy. Na twój sygnał uczniowie zaczynają w ciszy chodzić w różnych kierunkach, wypełniając całą przestrzeń. Podczas ruchu uczniowie nie mogą się nawzajem dotykać. Po chwili poinformuj uczniów, że za chwilę ich zadaniem będzie przemieszczanie się po sali zgodnie z Twoimi propozycjami: bardzo wolne i spokojne tempo, radosne podskakiwanie, szybkie tempo (zdenerwowanie) chodzenie po sali jak podczas spaceru w ładną pogodę, ucieczka przed kimś lub przed czymś. Ważne jest to, by po każdej Twojej propozycji uczniowie powtarzali czynność przez około 20 sekund. Ostatecznie na Twój sygnał wszyscy uczniowie zatrzymują się w bezruchu (wykonują stop-klatkę). Po wstępnym ćwiczeniu rozgrzewkowym zaproś uczniów do stworzenia kilku obrazów. Ich zadaniem będzie stworzenie z własnych ciał zbiorowego obrazu. Zaproponuj jedno z haseł zapisanych poniżej wówczas każdy z uczniów pojedynczo wchodzi w wydzieloną przestrzeń sceny i przybiera pozycję, która współtworzy hasło. Ważne jest to, by uczniowie kolejno, pojedynczo dobudowywali jak najbardziej spójny, nieruchomy obraz. Gdy zadanie zostanie ukończone, poproś jedną osobę, by wyszła z obrazu i opisała, co widzi. Poproś kolejną osobę, która być może dostrzeże inne elementy i przedstawi inną interpretację. Możesz też poprosić kogoś, kto znajduje się w obrazie o opisanie sytuacji od środka, z perspektywy bycia wewnątrz obrazu. Wybierz z propozycji zawartych poniżej 3-4 sytuacje po stworzeniu przez uczniów obrazu, możesz zasugerować wykonanie kolejnego zadania: każdy z warsztatowiczów może dodać jeden dźwięk lub jedno słowo (względnie krótkie zdanie), które może powtarzać. Następnie każdy może dodać jeden gest lub ruch, który wykonuje, pozostając w obrazie. W ten sposób wspólnie z uczniami stworzysz żywy obraz (ruchomą scenę zbiorową), w której interpretujecie poprzez działania teatralne dane pojęcie, sytuację, emocję. Proponowane hasła: spokojne życie w starej chatce na wsi, strach przed czymś, czego najbardziej się boimy, kłótnia, awantura, zabawa w chowanego / szukanie kryjówki, żarliwa i gorąca modlitwa zakrawająca o dewocję. Po zakończeniu budowania i interpretacji powstałych obrazów, usiądź z uczniami w okręgu na podłodze. 2. Co się wydarzyło? 25 minut Rozdaj uczniom tekst wiersza Dziad i Baba (załącznik nr 1), a następnie poinformuj, że za chwilę wspólnie wysłuchacie ballady Stanisława Moniuszki, której muzyka została skomponowana właśnie do słów utworu Józefa Ignacego Kraszewskiego. Poproś uczniów, by uważnie wsłuchali się w muzykę pieśni, mogą też śledzić tekst zapisany na kartkach (jeśli chcą, mogą notować swoje przemyślenia na kartkach). Zasugeruj, by szczególną uwagę zawrócili na dwa aspekty: wydarzenia, które opisane zostały w wierszu Dziad i baba, tempo muzyki zastosowane przez Stanisława Moniuszkę w jego pieśni Dziad i baba Odtwórz uczniom utwór muzyczny. Po wysłuchaniu pieśni Stanisława Moniuszki rozłóż przed uczniami w okręgu wydrukowane reprodukcje ilustracji do jednego z wydań Dziada i baby Józefa Ignacego Kraszewskiego (załącznik nr 2). Przedyskutuj z uczniami plan wydarzeń zawartych w tekście. Zadaniem uczniów jest ułożenie ilustracji w kolejności chronologicznej. Plan wydarzeń wiersza: 1. Spokojne życie dwojga staruszków w skromnej chacie. 2. Strach bohaterów przed śmiercią. Wspólna modlitwa. 3. Wzajemne zapewnienia małżonków o pierwszeństwie na drodze w zaświaty. 4. Kłótnia. 12

3 Scenariusz II Teraz Moniuszko! scenariusz zajęć Daniel Stachuła 5. Nadejście Śmierci. 6. Nagły atak paniki małżonków. 7. Wejście Śmierci przez komin. Gdy uczniowie poprawnie ułożą ilustracje, przejdź z uczniami do omówienia warstwy muzycznej utworu Stanisława Moniuszki. Możesz posłużyć się kilkoma pytaniami: Czy cały utwór Stanisława Moniuszki utrzymany jest w jednym tempie? Czy pojawiają się fragmenty spokojnie, liryczne skontrastowane z partiami dynamicznymi? Z czego wynika taki podział? Które fragmenty tekstu Kraszewskiego są bardziej dynamiczne? Czy są fragmenty, w którym tempo zostaje spowolnione? Czy wobec tego kompozytor musi najpierw dokładnie zapoznać się z tekstem literackim, aby następnie starać się zilustrować muzyką nastrój i atmosferę poszczególnych fragmentów wiersza? Czy za pomocą muzyki można dokonać krótkiej charakterystyki (krótkiego opisu) bohaterów wiersza? Jak bohaterowie zostają scharakteryzowani w wierszu, a jak w pieśni? Czy opisy tych postaci są do siebie podobne czy przeciwstawne sobie? Dlaczego? Jak Moniuszko ilustruje poszczególne fragmenty tekstu Kraszewskiego? (Fakultatywnie. Jeśli chcesz wprowadzić specjalistyczne określenia z zakresu analizy muzycznej, możesz posłużyć się poniższą tabelą, charakteryzującą fragmenty muzyki Moniuszki oraz wykorzystać zapis nutowy ballady załącznik nr 4. Warto zbierać opinie i odczucia uczniów dotyczące poszczególnych fragmentów tekstu i muzyki, a następnie krótko podsumować kolejne części, odwołując się do poniższej tabeli). Fragment tekstu J. I. Kraszewskiego Tylko smutno im było, Że umierać musieli, Że się kiedyś mogiłą Długie życie rozdzieli. I modlili się szczerze, Aby Bożym rozkazem, Kiedy śmierć ich zabierze. Brała oboje razem. Wprzód umrę, woła baba, Jestem starsza od ciebie, Co chwila bardziej słaba, Zapłaczesz na pogrzebie. Ja wprzódy, moja miła, Ja kaszlę bez ustanku I zimna mnie mogiła Przykryje lada ranku. Mnie wprzódy. Mnie, kochanie. Mnie mówię. Dość już tego, Dla ciebie płacz zostanie. A tobie nie? dlaczego? Aż do drzwi puk powoli. Kto tam? Otwórzcie proszę, Posłuszna waszéj woli, Śmierć jestem: skon przynoszę. Idź babo drzwi otworzyć! Ot to: Idź sam, ja słaba, Ja pójdę się położyć, Odpowiedziała baba. Fi! śmierć na słocie stoi, I czeka tam nieboga, Idź otwórz z łaski swojéj Ty otwórz moja droga I byłaby lat dwieście Pode drzwiami tam stała; Lecz znudzona nareszcie, Kominem wleźć musiała. Warstwa muzyczna ballady S. Moniuszki tempo: poco piú lento trochę bardziej powoli, trochę wolniej zastosowanie fermat na pauzach ćwierćnutowych spowolnienie narracji muzycznej, zawieszenie rozwoju akcji muzycznej, tempo: piú vivo więcej, bardziej żywo (szybko), rozdrobnienie dźwięków często pojawiające się szesnastki powodują duży natłok tekstu, który połączony z przyśpieszonym tempem daje efekt kłótni, sprzeczki, crescendo rozciągnięte na kilka taktów: Wprzód umrę, woła baba, jestem starsza od ciebie zabiegi muzyczne podkreślają komizm sytuacji w wierszu J. I. Kraszewskiego, tempo: piú lento e cantando bardziej powoli, śpiewając (śpiewnie) duże wartości nut: półnuty, ćwierćnuty z kropką, dwiema kropkami; zrytmizowanie frazy: śmierć je-stem, zgon, przy-no-szę, liczne crescenda i diminuenda powodują uatrakcyjnienie dynamiki utworu, dodatkowe określenia modyfikujące znaczenie (określenia nastroju, charakteru poszczególnych fragmentów): misterioso tajemniczo, dodatkowe określenia modyfikujące znaczenie (określenia nastroju, charakteru poszczególnych fragmentów): con furia w furii, z furią; vivo żywo, żywiołowo rozdrobnienie dźwięków często pojawiające się szesnastki powodują duży natłok tekstu, który połączony z przyśpieszonym tempem daje efekt strachu, ataku paniki, zabiegi muzyczne podkreślają charakter komiczno-satyryczny, W jakim celu Józef Ignacy Kraszewski oraz Stanisław Moniuszko posługują się komizmem (sytuacji i postaci)? W jakie zachowania społeczne (dotyczące relacji pomiędzy ludźmi) wycelowane jest ostrze satyry obu autorów? 13

4 Scenariusz II Teraz Moniuszko! scenariusz zajęć Daniel Stachuła 3. Był sobie dziad i baba minut Po zakończonej rozmowie podziel uczniów na 4-5 zespołów, a następnie zaproś uczniów do kolejnego ćwiczenia. Przekaż uczniom, że następne zadanie polegać będzie na stworzeniu krótkiej inscenizacji wiersza (zbudowaniu teatralnej etiudy), w której wykorzystany zostanie tekst Józefa Ignacego Kraszewskiego lub muzyka Stanisława Moniuszki. Przedstawiciel każdej grupy wylosuje za chwilę kartkę z zapisaną formą prezentacji załącznik nr 3. (Na kartkach znajdują się jednocześnie podpowiedzi i wskazówki dla uczniów.) Uczniowie mogą posłużyć się tekstem Józefa Ignacego Kraszewskiego lub muzyką Stanisława Moniuszki. Jednocześnie mogą przygotować własny tekst na podstawie obu dzieł (inspirowany dziełami), w którym zaprezentują główny temat utworu. Na przygotowanie krótkiej inscenizacji uczniowie mają około minut. Podczas pracy mogą wykorzystać dodatkowe materiały arkusze szarego papieru, blok rysunkowy oraz markery i flamastry. Kolejne minut przeznaczone jest na prezentację etiud. 4. Podsumowanie minut Po zakończeniu wszystkich prezentacji usiądź z uczniami razem w okręgu i zaproponuj dyskusję rozpocznij ją od pytania: Co było trudnego w tym zadaniu i zachęć uczniów do podzielenia się swoimi opiniami. Następnie poproś chętne osoby, by krótko skomentowały prezentacje/ inscenizacje, które przed chwilą zobaczyliście. Czy pojawiły się elementy wspólne we wszystkich inscenizacjach? Tak, nie? Jakie? Czy pojawiły się elementy humorystyczne, komiczne (satyryczne) w prezentowanych scenach? Jakie? Dlaczego się tam pojawiły? Czy ma to związek z tekstem Józefa Ignacego Kraszewskiego i muzyką Stanisława Moniuszki? W jaki sposób Kraszewski i Moniuszko portretują swoich bohaterów, opisują poszczególne wydarzenia? Kiedy spoglądamy na tekst Józefa Ignacego Kraszewskiego można odnieść wrażenie, że jest to wiersz, który należy do liryki (rodzaju literackiego liryki), ale po głębszym zastanowieniu się, można również odnaleźć w tekście elementy (cechy) epiki i dramatu. Jakie? Po zakończonej rozmowie zaproponuj uczniom pracę domową (do wyboru I albo II) 5. Praca domowa (I) Na podstawie dzisiejszej lekcji stwórz notatkę w zeszycie na temat wiersza Dziad i baba Józefa Ignacego Kraszewskiego. Notatka powinna zawierać: plan wydarzeń, krótki opis każdej z postaci występującej w wierszu, uzupełnioną tabelę dotyczącą cech liryki, epiki i dramatu zawartych w tekście. 6. Praca domowa (II) Napisz zaproszenie na spektakl organizowany przez klasową grupę teatralną, który odbędzie się w Twojej szkole. Pamiętaj o tym, by zachować poprawną formę zaproszenia. II Konteksty Metody zastosowane na lekcji można wykorzystać przy omawianiu innych tekstów literackich warto pamiętać, by poszczególne ćwiczenia z zakresu pedagogiki teatru dostosować do rodzaju omawianego tekstu. Kontynuacją pracy mogą być warsztaty poświęcone rozbudowaniu etiud powstałych na zajęciach. Lekcja może być także wprowadzeniem do rozmowy o gatunkach synkretycznych (satyry) w epoce romantyzmu (w klasie VII). III Bibliografia 1. Kraszewski i polskie życie muzyczne, oprac. S. Świerzewski, Kraków Cyganeria Warszawska, wstęp i oprac. S. Kawyn, Wrocław Ratajczakowa Dobrochna, Inspiracje literackie w twórczości operowej i operetkowej Stanisława Moniuszki, [w:] eadem, W krysztale i w płomieniu. Studia i szkice o dramacie i teatrze, t. 1, Wrocław Nowicka Elżbieta, Stanisław Moniuszko i świat literatury w połowie XIX wieku, [w:] Teatr muzyczny Stanisława Moniuszki, pod red. M. Dziadek, E. Nowickiej, Poznań,

5 Józef Ignacy Kraszewski Dziad i baba Był sobie dziad i baba, Bardzo starzy oboje, Ona kaszląca, słaba, On skurczony we dwoje. Mieli chatkę maleńką, Taką starą jak oni, Jedno miała okienko I jeden był wchód do niéj. Żyli bardzo szczęśliwie I spokojnie jak w niebie, Czemu ja się nie dziwię, Bo przywykli do siebie. Tylko smutno im było, Że umierać musieli, Że się kiedyś mogiłą Długie życie rozdzieli. I modlili się szczerze, Aby Bożym rozkazem, Kiedy śmierć ich zabierze. Brała oboje razem. Razem! to być nie może, Ktoś choć chwilą wprzód skona Byle nie ty nieboże. Byle tylko nie ona. Wprzód umrę, woła baba, Jestem starsza od ciebie, Co chwila bardziej słaba, Zapłaczesz na pogrzebie. Ja wprzódy, moja miła, Ja kaszlę bez ustanku I zimna mnie mogiła Przykryje lada ranku. Mnie wprzódy. Mnie, kochanie. Mnie mówię. Dość już tego, Dla ciebie płacz zostanie. A tobie nie? dlaczego? I tak daléj i daléj, Jak zaczęli się kłócić, Tak się z miejsca porwali, Chatkę chcieli porzucić. Aż do drzwi puk powoli. Kto tam? Otwórzcie proszę, Posłuszna waszéj woli, Śmierć jestem: skon przynoszę. Idź babo drzwi otworzyć! Ot to: Idź sam, ja słaba, Ja pójdę się położyć, Odpowiedziała baba. Fi! śmierć na słocie stoi, I czeka tam nieboga, Idź otwórz z łaski swojéj Ty otwórz moja droga Baba za piecem zcicha Kryjówki sobie szuka, Dziad pod ławę się wpycha, A śmierć stoi i puka. I byłaby lat dwieście Pode drzwiami tam stała; Lecz znudzona nareszcie, Kominem wleźć musiała. 15

6 Formy prezentacji fragment spektaklu pantomimy / teatru tańca pantomima jest rodzajem teatru, w którym aktorzy wypowiadają się za pomocą swojego ciała, gestu, mimiki nie wygłaszają słów na scenie teatr tańca swoim charakterem przypomina pantomimę głównym twórcą w teatrze tańca nie jest reżyser, ale choreograf, w spektaklach pantomimy / teatru tańca może pojawić się narrator (lektor), który komentuje akcję przedstawienia film niemy film nagrywany bez słów, mogą pojawić się efekty dźwiękowe (efekty specjalne wykonywane na żywo), mogą pojawić się karty / plansze tłumaczące akcję filmu słuchowisko radiowe / teatr radia brak spektaklu prezentowanego w formie audiowizualnej (jedynie dźwięk), pojawiają się głosy aktorów, ścieżka dźwiękowa spektaklu jest rozbudowana (musi oddziaływać na wyobraźnię odbiorcy) słuchowisko eksponuje np. szum liści, dźwięki otoczenia, pukanie do drzwi, itd. talent show telewizyjny program rozrywkowy, w którym występuje jury, składające się z aktorów, piosenkarzy, celebrytów oceniających uczestników programu, uczestnicy prezentują swoje zdolności (wokalne, taneczne, aktorskie lub całkiem nietypowe zainteresowania i pasje), jury może udzielać rad i wskazówek uczestnikom programu film przyrodniczy / film dokumentalny film przyrodniczy opisuje życie zwierząt, roślin, środowiska naturalnego, przyrodniczego, film dokumentalny nie opiera się na fikcji literackiej, prezentuje fakty, często pojawia się lektor, komentujący akcję filmu program informacyjny / reportaż telewizyjny z miejsca zdarzenia program informacyjny typu: Fakty, Wiadomości, Panorama (studio telewizyjne, prezenter), reporterzy mogą przeprowadzać wywiady z bohaterami, wywiady często przeplatane są ujęciami z miejsca zdarzenia, talk-show forma programu telewizyjnego, w którym występuje prowadzący oraz zaproszeni goście, zazwyczaj talk show odbywa się w studiu telewizyjnym, każdy odcinek talk show prezentuje wybrany temat, a zaproszeni goście odpowiadają na pytania prowadzącego, dotyczące określonej tematyki chór dziadów i bab występ chóru jest formą wykonywania muzyki wokalnej lub wokalno-instrumentalnej, w chórze znajduje się dyrygent, który kieruje zespołem wokalistów, wokaliści dzielą się ze względu na głos, którym operują (głównie soprany, alty, tenory, basy) 16

7 Ilustracje: Piotr Stachiewicz 17

8 18