Publikacja dotowana przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji

Transkrypt

1 SPIS TREåCI Redakcja: Ma gorzata G owacka-grajper Korekta: ZespÛ Projekt ok adki: Katarzyna Juras Copyright 2005 by the Authors Publikacja dotowana przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji ISBN Wydawnictwo Naukowe ÑScholarî SpÛ ka z o.o. ul. Krakowskie Przedmieúcie 62, Warszawa tel./faks (022) , , dzia handlowy: jw. w. 105, 108 lub w info@scholar.com.pl; scholar@neostrada.pl Sprzedaø wysy kowπ dla odbiorcûw indywidualnych prowadzi: KsiÍgarnia Naukowa RESURSA ul. Krakowskie Przedmieúcie 62, Warszawa tel./faks (022) info@resursa.com.pl Wydanie pierwsze 4 Sk ad i amanie: WN ÑScholarî (Agnieszka K os)

2 SPIS TREåCI Wprowadzenie (Eløbieta Ha as, Krzysztof Tomasz Konecki) I. INTERAKCJA SYMBOLICZNA: PERSPEKTYWY I PROBLEMY ANALITYCZNE Eløbieta Ha as JaüÒ jako interakcja symboliczna a konstrukcjonistyczne koncepcje cz owieka pûünej nowoczesnoúci Krzysztof Tomasz Konecki Problem interakcji symbolicznej a konstruowanie jaüni Joanna Bielecka-Prus Definiowanie sytuacji w procesie komunikowania wed ug Basila Bernsteina a interakcjonizm symboliczny Horst J. Helle Pragmatyzm i interakcjonizm symboliczny w Niemczech: Simmel, Gehlen, Habermas II. SYMBOLICZNE KONSTRUOWANIE PAMI CI I TOØSAMOåCI Barbara Misztal PamiÍÊ a konstrukcja tymczasowoúci, znaczenia i solidarnoúê Ma gorzata Melchior PamiÍÊ o Zag adzie w doúwiadczeniu biograficznym Ocalonych Marek Dziewierski Przestrzenne i symboliczne aspekty trwania ukraiòskich wspûlnot narodowych w Polsce Tomasz Leszniewski Czy toøsamoúê Ñjaî jest obecnie moøliwa? Konsekwencje teoretyczne wynikajπce z kryzysu toøsamoúci wspû czesnego cz owieka III. åwiaty SPO ECZNE I DZIA ANIA ZBIOROWE Anna Kacperczyk Zastosowanie koncepcji spo ecznych úwiatûw w badaniach empirycznych S awomir Magala Cyzelowanie zawodowych ram osobowoúci Dorota Rancew-Sikora Uzasadnianie sensu polowaò przez myúliwych. Rola emocji owieckich w spo ecznym trwaniu owiectwa IV. PRACA I TOØSAMOå BIOGRAFICZNA Markieta Domecka Praca jako doúwiadczenie biograficzne Waldemar Dymarczyk Temporalny wymiar kariery menedøerskiej. Analiza biograficzna Irena Szlachcicowa ToøsamoúÊ biograficzna jako strategia øycia ñ ciπg oúê czy zmiana? V. UNIWERSA DYSKURSU EUROPEJSKIEGO Piotr Pawliszak Dyskursywne strategie tworzenia grupowych konsensûw. Analiza debat sejmowych dotyczπcych cz onkostwa Polski w Unii Europejskiej Robert Szwed ToøsamoúÊ europejska versus toøsamoúê narodowa? Transformacja toøsamoúci zbiorowych w Unii Europejskiej Andrzej DomaÒski Integracja europejska w opinii publicznej z perspektywy interakcyjnej

3 SPIS TREåCI VI. INTERAKCJE W CYBERPRZESTRZENI Anna Kubczak Konstruowanie toøsamoúci w internecie Magdalena Szpunar Internet jako pole poszukiwania i konstruowania w asnej toøsamoúci Konrad Miciukiewicz Negocjowanie toøsamoúci i konstruowanie wspûlnoty na czacie internetowym Contents Summary Noty o Autorach

4 WPROWADZENIE WPROWADZENIE ELØBIETA HA AS KRZYSZTOF TOMASZ KONECKI Szybkie tempo zmian cywilizacyjnych odzwierciedla uøycie wyraøeò z przedrostkiem aciòskim post- i jego rûønymi odmianami w jízykach nowoøytnych, tak w odniesieniu do zmieniajπcych sií form øycia spo ecznego ñ okreúlanych jako postindustrialne, postnowoczesne, jak i do formacji mentalnych ñ jak w wyraøeniu Ñmyúlenie postmetafizyczneî oraz teorii naukowych ñ takich jak poststrukturalizm. Poszukujπc wyjaúnieò tego, co dzieje sií w teraüniejszoúci, wskazuje sií na wydarzenia stajπce sií punktami orientacyjnymi dla zachodzπcych przemian: Ñpo 1989 r.î, Ñpo 11 wrzeúnia 2001î, Ñpo przystπpieniu do Unii Europejskiejî itp. Do wiíkszoúê teorii socjologicznych XX w. stosuje sií obecnie przedrostek Ñpostî, nie ma jednak Ñpostinterakcjonizmuî. Przes anki interakcjonistyczne dobrze przechodzπ prûbí ponowoczesnych zmian. Interakcjonizm symboliczny rozwija sií w kontaktach z innymi inspiracjami teoretycznymi, a jego wp yw moøna zauwaøyê takøe w nowych nurtach badawczych, nie odwo ujπcych sií wprost do tej teorii. Zgodnie przyjmuje sií twierdzenie, øe interakcjonizm symboliczny to amerykaòska orientacja teoretyczna, ukszta towana dziíki zastosowaniu w badaniach socjologicznych koncepcji pragmatyzmu amerykaòskiego dla wyjaúniania dzia ania spo ecznego, charakteru zbiorowoúci i dzia aò komunikujπcych sií ze sobπ uczestnikûw øycia spo ecznego. Utrwaleniu takiego poglπdu sprzyja upowszechnienie nazwy Ñinterakcjonizm symbolicznyî przez Herberta Blumera, ucznia i nastípcy Georgeía Herberta Meada z Chicago, ktûry dokona interakcjonistycznej kodyfikacji poglπdûw tego myúliciela. Jak zwykle w przypadku stwierdzeò uogûlniajπcych, takøe i to dotyczπce interakcjonizmu symbolicznego jest tylko czíúciowo prawdziwe. Interakcjonizm symboliczny jest z jednej strony wyodríbnionym kierunkiem teoretyczno-metodologicznym, z drugiej zaú, tak u swych poczπtkûw, jak i wspû czeúnie, wystípuje w wielu odmianach, by wspomnieê tylko, øe obok Blumera do jego ukszta towania przyczynili sií miídzy innymi: Anselm Strauss, Howard S. Becker, Tamotsu Shibutani, Ralph H. Turner, Sheldon Stryker, Carl Couch i Manford Kuhn. 7

5 ELØBIETA HA AS, KRZYSZTOF TOMASZ KONECKI 8 Sformu owanie ÑjaüÒ i spo eczeòstwoî zosta o zamieszczone w tytule pracy Meada Mind, Self and Society, waønej dla ukszta towania sií interakcjonizmu symbolicznego. Wyraøa ono interakcyjny sposûb patrzenia na zwiπzki pomiídzy jednostkπ i spo- eczeòstwem, dla ktûrego kluczowy jest Ûw spûjnik Ñiî. PerspektywÍ tí przyjmowa o i rozwija o wielu uczonych, nie tylko ze úrodowiska pragmatystûw amerykaòskich. Wskazywali oni, øe wyjaúnienia charakteru tego úcis ego zwiπzku miídzy jaüniπ i spo- eczeòstwem naleøy szukaê analizujπc procesy komunikacji, a dok adniej ñ komunikowanie sií jako dzia anie, czyli analizujπc dzia ania komunikacyjne, a wiíc procesy symbolizacji. årodowiskiem, w ktûrym orientacja interakcjonizmu symbolicznego mia a bardzo duøy wp yw na badania empiryczne by Uniwersytet Chicagowski ñ pierwsza i druga szko a chicagowska, skupiajπce sií odpowiednio wokû Roberta E. Parka i Herberta Blumera. Powszechnie docenia sií wp yw szko y chicagowskiej na socjologií úwiatowπ, ale zagadnienie to nie jest jeszcze dostatecznie opracowane. W Polsce, jak podkreúla to Florian Znaniecki, socjologia przed drugπ wojnπ úwiatowπ rozwija a sií w podobnym kierunku, co w Chicago i rzecz jasna to podobieòstwo nie ogranicza o sií do stosowania metodologii jakoúciowej, a zw aszcza metody biograficznej, uøytej w dziele Ch op polski w Europie i w Ameryce napisanym przez Znanieckiego wspûlnie z Williamem I. Thomasem. Podstawa tego podobieòstwa leøa a g Íbiej i polega a na przyjíciu perspektywy interakcjonistycznej przy badaniu zwiπzku miídzy jaüniπ i spo eczeòstwem w odniesieniu do procesûw konstruowania i rekonstruowania. Znaniecki mia znaczπcy udzia w kszta towaniu interakcjonizmu symbolicznego, ktûrego korzeni naleøy szukaê w nauce europejskiej. William James, Charles S. Peirce, John Dewey, jak podkreúla Mead, jako pierwsi potrafili idee filozofii europejskiej, m.in. Kanta, Hegla, Bergsona, twûrczo przekszta ciê, stosujπc je do analizy problemûw w aúciwych demokracji amerykaòskiej. Podobnie Mead czerpa z myúli europejskiej, miídzy innymi z prac Wilhelma Diltheyía i Wilhelma Wundta, a Park i jego uczniowie siígníli do koncepcji uspo ecznienia, toøsamoúci, obcoúci i miejskiego stylu øycia Georga Simmla. Zwiπzki interakcjonizmu symbolicznego z filozofiπ i socjologiπ europejskπ sπ wiíc úcis e i moøna by znaleüê wiícej tego przyk adûw, na co w tym krûtkim wprowadzeniu nie ma miejsca; warto tylko podkreúliê, øe widoczne sπ takøe w pracach wspû czesnych socjologûw europejskich, takich jak J rgen Habermas czy Anthony Giddens. Oøywienie zainteresowania metodami jakoúciowymi w badaniach socjologicznych kieruje uczonych ku tej tradycji badawczej nawet tam, gdzie dziedzictwo szko y chicagowskiej by o ma o znane ñ jak we Francji. Interakcjonizm symboliczny jest w swym podejúciu do wiedzy i rzeczywistoúci spo ecznej orientacjπ konstrukcjonistycznπ. Moøna nawet zaryzykowaê twierdzenie, øe jest jej najstarszπ wersjπ. Globalna dynamika zmian, dekompozycja i rekonfiguracja wielkich i ma ych zbiorowoúci spo ecznych, w tym paòstwa narodowego, w epoce nowych mediûw komunikacji, integracja europejska, nowe ruchy spo eczne, radykalizm indywidualizmu, okazujπ sií byê zagadnieniami, w analizach ktûrych przydatne sπ kategorie konstrukcjonistyczne, symboliczno-interakcyjne: dzia aò zbiorowych, symbolizacji, negocjacji znaczeò i toøsamoúci.

6 WPROWADZENIE Symboliczny interakcjonizm pos uguje sií oryginalnπ metodologiπ badawczπ, wywodzπcπ sií z chicagowskiej tradycji Roberta Parka, Everetta Hughesa, Howarda Beckera oraz Anselma Straussa, akcentujπcπ bliski i bezpoúredni kontakt z uczestnikami øycia spo ecznego. PrzyjÍcie jako zasady metodologicznej badania sposobûw patrzenia na úwiat przez aktorûw spo ecznych da o asumpt do rozwoju paradygmatu interpretatywnego w socjologii. Chicagowski nurt symbolicznego interakcjonizmu rozwija metodologií badaò terenowych, w ktûrej etnografia øycia zbiorowego mia a dostarczaê wiedzy o nowych zjawiskach i problemach spo ecznych. MetodologiÍ tí charakteryzujπ empiryzm i indukcjonizm. Badacze starajπ sií, zgodnie z metaforycznπ sugestiπ Parka, ÑpobrudziÊ sobie ríceî zdobywajπc informacje na miejscu, bezpoúrednio od osûb badanych, patrzeê, jak øyjπ i pracujπ, a takøe doúwiadczaê, przynajmniej czíúciowo, tego, czego doúwiadczajπ w swych úwiatach spo ecznych badani. Teoria symbolicznego interakcjonizmu rozwija a sií wraz z rozwojem badaò nad spo- ecznoúciami lokalnymi, ma ymi grupami i toøsamoúciπ ich cz onkûw. Zwiπzek pomiídzy rozwojem teorii a wnioskami wyciπganymi z badaò empirycznych by úcis y, co widaê w pracach interakcjonistûw. Europejski i polski wk ad w rozwûj koncepcji symbolicznego interakcjonizmu wiπøe sií, jak juø wspomniano, z nazwiskiem Znanieckiego. Znaniecki wniûs rûwnieø wiele do rozwoju metodologii badaò spo ecznych. W koncepcji indukcji analitycznej prûbowa po πczyê z jednej strony roszczenia nauk spo ecznych do wyjaúniania zjawisk, a z drugiej dπøenia do zrozumienia, jak postrzegajπ i interpretujπ je dzia ajπcy aktorzy. Indukcja analityczna wymaga ponadto po πczenia analizy ze zbieraniem danych, a czasem nawet przeformu owania problemu badawczego lub zmiany terenu badania, jeúli koniecznoúê taka zaistnieje, w trakcie analizy danych. Koncepcja ta zatem zapewnia badaczowi i analitykowi pe nπ otwartoúê na nowe zjawiska spo- eczne, a takøe na teoretyczne sposoby ich wyjaúnienia. Znaniecki broni wizji socjologii jako nauki nomotetycznej, uwaøa jednak za zasadne w πczenie do niej analizy fenomenologicznej i badaò dotyczπcych sposobu postrzegania rzeczywistoúci przez aktorûw spo ecznych (koncepcja wspû czynnika humanistycznego). Krytykowa indukcjí enumeracyjnπ polegajπcπ na przypisywaniu wczeúniej ustalonym klasom obiektûw okreúlonych przypadkûw empirycznych. Metody statystyczne uwaøa za tego rodzaju procedury, ktûre wymuszajπ à priori kodowanie danych i z gûry okreúlajπ kierunek analizy. Znaniecki proponowa najpierw skoncentrowaê sií na faktach empirycznych i oglπdzie danych, a dopiero pûüniej na formu owaniu typologii, kategorii i poszukiwaniu regularnoúci o charakterze praw ogûlnych. Trudno sobie wyobraziê postíp w metodologii badaò jakoúciowych bez uwzglídnienia wk adu Floriana Znianieckiego. Dotyczy to szczegûlnie rozwoju metodologii indukcyjnej oraz metody biograficznej, jak i popularnej obecnie i powszechnie stosowanej w socjologii jakoúciowej metodologii teorii ugruntowanej. RozwÛj symbolicznego interakcjonizmu úciúle wiπøe sií z rozwojem jakoúciowych metod badaò w socjologii. Strategie badawcze, metody, techniki wypracowane na gruncie symbolicznego interakcjonizmu wesz y do powszechnego uøycia w badaniach i analizach socjologicznych. Mamy tutaj na myúli socjologiczne badania terenowe o charakterze etnograficznym, metodologií teorii ugruntowanej, metodí biograficznπ, 9

7 ELØBIETA HA AS, KRZYSZTOF TOMASZ KONECKI wywiad narracyjny, obserwacjí uczestniczπcπ, wywiad swobodny, wizualne techniki badawcze i inne metody. Socjologia jakoúciowa nie mog aby sií rozwinπê bez teorii symbolicznego interakcjonizmu i inspiracji metodologicznych z niej p ynπcych. XII OgÛlnopolski Zjazd Socjologiczny w Poznaniu (15ñ17 wrzeúnia 2004 r.) by okazjπ dla redaktorûw przedstawianego czytelnikom tomu do zorganizowania sesji zatytu owanej Konstruowanie jaüni i spo eczeòstwa. Europejskie warianty interakcjonizmu symbolicznego. Licznie nap ywajπce zg oszenia potwierdzi y przypuszczenie, øe w Polsce interakcjonizm symboliczny, ktûry od lat 80-tych XX w. propagujπ m.in. organizatorzy tej sesji, dobrze sií juø zakorzeni, co uwidaczniajπ prace m odszego pokolenia socjologûw. Uczestnicy i organizatorzy sesji postanowili utworzyê sekcjí w Polskim Towarzystwie Socjologicznym o nazwie ÑSekcja Socjologii Jakoúciowej i Symbolicznego Interakcjonizmuî. 10 * * * Przedstawiane teksty prezentujπ badania prowadzone w kilkunastu oúrodkach naukowych, w tym trzech spoza Polski. Tworzπ one szeúê czíúci tematycznych obejmujπcych: ogûlniejsze kwestie metateoretyczne, tematykí pamiíci i toøsamoúci, zagadnienie úwiatûw spo ecznych i dzia aò zbiorowych, kwestií pracy i toøsamoúci biograficznej, badania integracji europejskiej z perspektywy interakcyjnej oraz interakcji symbolicznych za poúrednictwem Internetu. W czíúci pierwszej Interakcja symboliczna: perspektywy i problemy analityczne zamieszczone zosta y cztery teksty, w ktûrych analizowane sπ koncepcje istotne dla ukszta towania sií i rozwoju amerykaòskiego pragmatyzmu i perspektywy interakcjonizmu symbolicznego oraz wykazywane sπ ich zwiπzki z myúlπ europejskπ. Eløbieta Ha as w artykule JaüÒ jako interakcja symboliczna a konstrukcjonistyczne koncepcje cz owieka pûünej nowoczesnoúci pokazuje, øe wspû czesne, konstrukcjonistyczne, dyskursywno-dialogowe, egzystencjalno-fenomenologiczne, instytucjonalne i postmodernistyczne koncepcje jaüni wywodzπ sií z podejúcia interakcyjnego, ktûre zak ada relacyjny charakter ludzkiego doúwiadczenia, jego symbolizacjí i kulturowπ zmiennoúê. Ukazuje przydatnoúê perspektywy interakcjonistycznej dla badaò przemian toøsamoúci spo ecznej jednostki w ponowoczesnoúci. Omawia i porûwnuje koncepcje uczonych amerykaòskich i europejskich. JaüÒ, toøsamoúê, podmiotowoúê, subiektywnoúê to tylko niektûre kategorie, za pomocπ ktûrych formu owane sπ rûøne koncepcje cz owieka pûünej nowoczesnoúci. Dekompozycja tradycyjnych wspûlnot, p ynnoúê instytucji pûünego kapitalizmu i komunikacja medialna podwaøy y stabilnoúê koncepcji samego siebie, jakie posiada cz owiek. Esencjalistyczne rozumienie jaüni dyskredytowane jest przez rûøne warianty koncepcji konstrukcjonistycznych, lokujπcych w spo eczeòstwie i spo ecznym procesie komunikowania procesy wczeúniej wiπzane z indywidualnπ psychikπ. WúrÛd badaò nad powiπzaniem systemûw jaüni i systemûw spo ecznych interakcjonizm ma najd uøszπ tradycjí. JaüÒ jest, w tym ujíciu, z oøonym konstruktem powstajπcym w interakcji symbolicznej, ktûrej niesta oúê zwiπzana jest z dwoma paradoksami. Po pierwsze, jaüò jest ulokowana podwûjnie ñ ludzie sπ obiektami zarûwno dla siebie, jak i dla

8 WPROWADZENIE innych. JaüÒ jest konstruowana przez jednostkí i jednoczeúnie jest konstruowana dla jednostki przez innych. Po drugie, proces konstruowania ma wymiar czasoprzestrzenny, gdzie albo przestrzeò, albo czas ma pierwszoplanowe znaczenie. JaüÒ z jednej strony jest obiektem sytuacyjnym dla siebie lub dla innych; z drugiej zaú, odnosi sií do siebie i inni odnoszπ sií do niej w d uøszym okresie czasu, a wiíc jest jaüniπ biograficznπ. NiepewnoúÊ, problematycznoúê jaüni, jej wieloúê i wieloaspektowoúê pozostajπ w centrum uwagi teorii konstrukcjonistycznych, poszukujπcych dla jednostki w aúciwych sposobûw wyraøania siebie w spo eczeòstwie pûünej nowoczesnoúci. Ani kartezjaòskie, ani freudowskie Ego nie t umaczy jej spo ecznej konstytucji. Natomiast symboliczno-interakcyjne koncepcje toøsamoúci sytuacyjnej, toøsamoúci spo ecznej i toøsamoúci osobistej mogπ byê skutecznie zastosowane do analizy podstawowego dylematu wolnoúci i ograniczenia w úwiecie spo ecznym. Problem interakcji symbolicznej i jej adekwatnej teorii analizuje Krzysztof Tomasz Konecki w artykule Problem interakcji symbolicznej a konstruowanie jaüni. Przedstawia analizí interakcji symbolicznej i jej relacji do procesu wytwarzania jaüni. PojÍcie interakcji symbolicznej wywodzi sií od Meada, ktûry wyznaczy w socjologii i psychologii spo ecznej kierunek myúlenia o interakcji w spo eczeòstwie ludzkim. Wp yw ten daje sií zaobserwowaê w naukach spo ecznych do dnia dzisiejszego. WidaÊ go wyraünie w ÑjÍzykocentrycznieî i Ñantropocentrycznieî zorientowanych analizach interakcji oraz w koncentracji na jízykowych uwarunkowaniach wytwarzania jaüni. W swym artykule Autor analizuje Ñpoza-jÍzykoweî moøliwoúci konstruowania interakcji oraz jaüni. Poglπdy Meada na ten temat sπ analizowane pod kπtem ich spûjnoúci i adekwatnoúci metodologicznej. W artykule stawiana jest teza, iø interakcje pomiídzy zwierzítami majπ czísto charakter symboliczny, niekoniecznie zwiπzany z uøyciem jízyka werbalnego i w nich rûwnieø obecne sπ znaczenia. W analizach procesûw powstawania jaüni naleøy uwzglídniê problematykí cielesnoúci i komunikacji niewerbalnej oraz to, øe podstawπ dla podejmowania roli innego moøe byê tzw. Ñkinestetyczna empatiaî. Badania i analizy wielu socjologûw i psychologûw wskazujπ, poczπwszy od Charlesa H. Cooleyía, øe jaüò ma takøe charakter pre-werbalny, a wyodríbnienie jednostki z otoczenia odbywa sií rûwnieø za pomocπ cia a i emocji úciúle zwiπzanych z funkcjonowaniem jaüni. Analiza interakcji ludzi i zwierzπt wnosi tutaj bardzo duøo inspiracji metodologicznych i teoretycznych. Badania i analizy te borykajπ sií oczywiúcie z problemem Ñantropomorfizacji zachowaò zwierzπtî dokonywanej czísto przez badaczy, ale rûwnieø i przez uczestnikûw øycia codziennego. Wiele interesujπcych wπtkûw do powyøszych rozwaøaò wnosi nowa subdyscyplina socjologiczna, zwana socjologiπ relacji pomiídzy ludümi a zwierzítami. Joanna Bielecka-Prus w tekúcie Definiowanie sytuacji w procesie komunikowania wed ug Basila Bernsteina a interakcjonizm symboliczny pokazuje zwiπzki teorii tego europejskiego socjologa z interpretacyjnπ tradycjπ amerykaòskπ widoczne w sposobie analizowania komunikacyjnej kompetencji aktorûw spo ecznych. Teoria transmisji kultury Basila Bernsteina najczíúciej πczona jest z teoriami reprodukcji struktury spo ecznej rozwijanymi w ramach szeroko rozumianego strukturalizmu. Jednakøe takie zaklasyfikowanie teorii Bernsteina jest zbyt duøym uproszczeniem, poniewaø wiele kluczowych dla tej teorii pojíê i przyjítych za oøeò mieúci sií w ramach paradygmatu 11

9 ELØBIETA HA AS, KRZYSZTOF TOMASZ KONECKI 12 interpretacyjnego. Centralnπ rolí w tej teorii przypisuje sií jízykowi, analizowanemu jako dyskurs nierozdzielnie zwiπzany z dzia aniem spo ecznym zachodzπcym w okreúlonym kontekúcie. Kompetencja komunikacyjna rozwijana jest w procesie interakcji w czterech podstawowych kontekstach socjalizacji pierwotnej: regulacyjnym, instrukcyjnym, interpersonalnym i wyobraøeniowym, poprzez ktûre dziecko uzyskuje dostíp do uniwersalnych i partykularnych porzπdkûw znaczeò i odpowiadajπcych im kodûw socjolingwistycznych. WybÛr porzπdku znaczeò zaleøy od uk adu rûl miídzy uczestnikami interakcji, a dok adniej mûwiπc od tego, na ile dzia ajπcy utoøsamia sií z rolπ partnera czy z ÑuogÛlnionym innymî lub na ile utrzymuje w asnπ toøsamoúê. Interakcje nakierowane na utrzymanie porzπdku znaczeò kszta tujπ, przyswajanπ pûüniej, matrycí znaczeò, ktûra stanowi podstawí do budowania definicji sytuacji w kolejnych kontekstach komunikacyjnych. Europejskie korzenie interakcjonizmu symbolicznego i jego recepcjí w Niemczech przedstawia Horst J. Helle w artykule Pragmatyzm i interakcjonizm symboliczny w Niemczech: Simmel, Gehlen, Habermas. Autor zajmuje sií historycznymi ürûd ami g Ûwnych wπtkûw pragmatyzmu, rozwijanymi w interakcjonizmie symbolicznym: myúleniem jako dzia aniem i przyczynowoúciπ woluntarnπ. Simmel rozwija koncepcje pragmatyczne niezaleønie od amerykaòskiej szko y pragmatyzmu filozoficznego, ktûrπ krytykowa. Arnold Gehlen natomiast od 1938 r. publikowa wiele prac odnoszπcych sií do koncepcji Deweyía oraz Meada i w πczy wiele ich koncepcji do w asnej teorii. Habermas, z kolei, w πcza teorií interakcjonizmu symbolicznego do swej koncepcji dzia ania komunikacyjnego. Autor przedstawia ciπg π obecnoúê perspektywy symboliczno-interakcyjnej na przyk adzie wybranych prac uczonych niemieckich. W czíúci drugiej, Symboliczne konstruowanie pamiíci i toøsamoúci, umieszczone zosta y teksty ukazujπce symboliczno-interakcyjne podstawy koncepcji pamiíci spo- ecznej wywodzπce sií z teorii Meada i jej zastosowanie w badaniach toøsamoúci zbiorowych i toøsamoúci spo ecznych jednostek. Barbara Misztal w artykule PamiÍÊ a konstrukcja tymczasowoúci, znaczenia i solidarnoúê przedstawia wnikliwπ analizí temporalnych wymiarûw ludzkiego doúwiadczenia oraz procesûw nadawania sensu uk adom dzia aò i wydarzeniom o rûønym stopniu z oøonoúci, wychodzπc od koncepcji Meada. Analizuje pamiíê narracyjnπ jako formí komunikowania rûønych struktur czasu i ich integracji w øyciu spo ecznym. Omawia rolí zapamiítywania jako procesu konstruowania znaczeò i rolí pamiíci w koordynowaniu zaangaøowania emocjonalnego. Tak zarysowana interakcjonistyczna perspektywa ujmowania pamiíci obejmuje koncepcje ram pamiíci, pamiíci kulturowej i skryptûw pamiíci. Autorka analizuje, w jaki sposûb dyskursy normatywne i kulturowe formujπ temporalny wymiar ludzkiego doúwiadczenia i pozwalajπ nadaê sens z oøonym dzia aniom i wydarzeniom. Ma gorzata Melchior w artykule PamiÍÊ o Zag adzie w doúwiadczeniu biograficznym Ocalonych porûwnuje relacje ØydÛw przekazywane wkrûtce po wojnie i relacje odtwarzajπce traumatyczne doúwiadczenia po d ugim up ywie czasu. Ukazuje sposoby t umaczenia faktu ocalenia i jego problematyzacjí. PamiÍÊ o Zag adzie i o w asnym okupacyjnym doúwiadczeniu nie by a ani pamiíciπ stale obecnπ, ani atwo przywo ywanπ w refleksji osûb ocalonych z Zag ady w ich powojennym øyciu. Autorka

10 WPROWADZENIE pokazuje, od jakich czynnikûw zaleøy kszta t owej pamiíci i jak pamiíê ta zmienia a sií w miarí czasowego oddalania sií od wojennych wydarzeò i od zwiπzanych z nimi osobistych przeøyê Ocalonych. W oparciu o badania terenowe przeprowadzone wúrûd spo ecznoúci UkraiÒcÛw, Marek Dziewierski w artykule Przestrzenne i symboliczne aspekty trwania ukraiòskich wspûlnot narodowych w Polsce analizuje procesy odbudowywania uniwersum symbolicznego w warunkach dwukulturowoúci, obcoúci i bycia poddawanym stygmatyzacji. Konsekwencjπ rozbicia po 1947 r. wspûlnot narodowych ludnoúci ukraiòskiej by a marginalizacja kultury etnicznej we wszystkich jej wymiarach. Powstaje zatem pytanie, jak w zmienionych warunkach politycznych i kulturowych przebiega proces rekonstrukcji toøsamoúci narodowej. Øycie w diasporze sprawi o, øe charakter ukraiòskiej etnicznoúci trzeba badaê i interpretowaê w odniesieniu do miejsc, w ktûrych zamieszkuje wiele lokalnych wspûlnot narodowych. Trwanie ukraiòskich wspûlnot narodowych Autor analizuje w odniesieniu do trzech sfer: krajobrazu sakralnego, pamiíci spo ecznej i praktyk upamiítniajπcych oraz dzia aò instytucjonalnych na rzecz podtrzymywania toøsamoúci narodowej. Analizy majπ na celu ukazanie wymienionych wyøej sfer rekonstrukcji toøsamoúci narodowej i kultury symbolicznej z uwzglídnieniem roli, jakπ pe niπ w nich tradycyjne obszary zamieszkiwania (Bieszczady) i miejsc, w ktûrych øyje diaspora (wsie mazurskie). TÍ czíúê zbioru zamyka artyku Tomasza Leszniewskiego Czy toøsamoúê Ñjaî jest obecnie moøliwa? Konsekwencje teoretyczne wynikajπce z kryzysu toøsamoúci wspû czesnego cz owieka. Autor pos uguje sií trûjzakresowym pojíciem toøsamoúci Habermasa (kompetencja do dzia ania ñ koncepcja siebie ñ kondycja jednostki), analizujπc z oøonoúê toøsamoúci i kryzys toøsamoúci Ñjaî w wymiarach: interakcyjnym, poznawczym i moralnym. Wykorzystanie trûjzakresowego pojícia toøsamoúci przy po oøeniu akcentu na jednostkowe dzia ania uwarunkowane posiadanymi kompetencjami moøe stanowiê podstawí do budowania modelu teoretycznego pozwalajπcego uchwyciê zmiany toøsamoúci wspû czesnego cz owieka. Kolejne teksty tworzπ czíúê trzeciπ pod tytu em åwiaty spo eczne i dzia ania zbiorowe. Ta czíúê jest szczegûlnie waøna, poniewaø zawiera odwo ania do tych kluczowych pojíê interakcjonizmu symbolicznego, ktûre wyraziúcie pokazujπ, øe nie jest to perspektywa subiektywistyczna. Anna Kacperczyk w artykule Zastosowanie koncepcji spo ecznych úwiatûw w badaniach empirycznych przedstawia rozwûj tej koncepcji i jej zastosowanie do badania z oøonych, p ynnych, zmiennych relacji spo ecznych. Autorka szczegûlnπ uwagí poúwiíca problematyce wartoúci w zapoúredniczonych przez symbole úwiatach spo ecznych. Ukazuje poszukiwania odpowiedniej ramy pojíciowej i interpretacyjnej, pozwalajπcej uchwyciê rzeczywistoúê spo ecznπ jako konstruowanπ zbiorowo i zapoúredniczanπ przez symbole. Ludzkie dzia ania sπ tu przedstawione jako úciúle powiπzane z autodefinicjami aktorûw i analizowane w terminach pochodzπcych z koncepcji spo ecznych úwiatûw. RozwÛj teorii spo ecznych úwiatûw zainicjowa w 1955 r. Tamotsu Shibutani, dokonujπc konwersji dotychczasowych studiûw nad zbiorowoúciami (community studies) w studia nad spo ecznymi úwiatami (social worlds) jako grupami odniesienia normatywnego. W jego rozumieniu spo- eczne úwiaty kszta tujπ nie tylko podstawy dzia aò zbiorowych przez generowanie 13

11 ELØBIETA HA AS, KRZYSZTOF TOMASZ KONECKI 14 wspûlnych perspektyw, ale takøe zobowiπzania aktorûw wobec spo ecznego úwiata, ktûrego sπ czíúciπ. Øycie spo eczne jest tu postrzegane jako mozaika licznych, krzyøujπcych sií spo ecznych úwiatûw. Koncepcja ta oferuje rozwiπzania pozwalajπce badaczowi odejúê od strukturalno-funkcjonalnych ujíê relacji spo ecznych i opisywaê wspû czesne spo eczeòstwo w jego z oøonoúci, rûønorodnoúci, p ynnoúci granic, ciπg ych wewnítrznych przegrupowaò i szybkich zmian. Autorka omawia teø konkretne metody i techniki pozwalajπce badaê úwiaty spo eczne. S awomir Magala w tekúcie Cyzelowanie zawodowych ram osobowoúci podda analizie spo eczny úwiat nauki i dzia ania uczonych podejmowane w obliczu rozpadu pozytywistycznej legitymizacji nauki i neoliberalnych praktyk oddzia ujπcych na wytwarzanie wiedzy. Opisuje trzy strategie stosowane przez uczonych: konstruowanie profesjonalnej toøsamoúci i wzajemnπ kontrolí, rekonstruowanie oúwieceniowego modelu wiedzy w badaniach jakoúciowych nad tworzeniem sensu oraz formowanie demokratycznej spo ecznoúci uczonych. Pos ugujπc sií analizπ dyskursu, Dorota Rancew-Sikora ukazuje symboliczne narzídzia wykorzystywane do legitymizacji spo ecznego úwiata myúlistwa. W tekúcie Uzasadnianie sensu polowaò przez myúliwych. Rola emocji owieckich w spo ecznym trwaniu owiectwa przedstawia s owniki motywûw uøywanych przez zbiorowoúê uzasadniajπcπ opinii publicznej swπ dzia alnoúê przez odwo anie sií do wartoúci racjonalnych i utylitarnych oraz s ownik motywûw emocjonalnych stosowanych w procesie symbolizacji dokonywanej wewnπtrz úwiata spo ecznego. Autorka przeprowadza analizí treúci pisma Polskiego Zwiπzku owieckiego Ñ owiec Polskiî, ukazujπcego sií od 100 lat. Twierdzi ona, øe argumentacja odwo ujπca sií do tradycji oraz argumentacja racjonalna majπ charakter fasadowy wobec najwaøniejszych, afektywnych elementûw doúwiadczenia myúliwych. Korzystne dla myúliwych jest niezdefiniowanie w asnych priorytetûw w kategoriach interesu grupowego i wyraøanie celûw w kategoriach prospo ecznych i proekologicznych. Rezultaty analizy pozwoli y na wy onienie kilku linii argumentacyjnych, ktûre obejmujπ odríbnπ tematykí, posiadajπ inny styl wypowiedzi i inne zestawy argumentûw, uzasadniajπcych sens uczestnictwa w polowaniach. Teoretyczne znaczenie analizy polega na wskazaniu wspû wystípowania racjonalizacji rûønego typu w dyskursie podmiotu zbiorowego oraz w indywidualnych odniesieniach toøsamoúciowych. W czíúci czwartej ksiπøki zatytu owanej Praca i toøsamoúê biograficzna autorzy podejmujπ problematykí relacji miídzy pracπ i kreowaniem toøsamoúci. Trzy artyku- y oparte sπ na badaniach empirycznych prowadzonych przy uøyciu metody jakoúciowej zwanej Ñwywiadem narracyjnymî. Autorzy podejmujπc problematykí pracy i biografii oraz uøywajπc do analizy procedur jakoúciowych, a szczegûlnie metodologii teorii ugruntowanej, nawiπzujπ do tradycji symbolicznego interakcjonizmu. Opisujπ prací z punktu widzenia aktora spo ecznego. Uwik anie relacji pracy i toøsamoúci w proces historyczny jest tutaj podporzπdkowane wizji posiadanej przez aktora i jego definicji sytuacji. Markieta Domecka w artykule Praca jako doúwiadczenie biograficzne rozpatruje prací z perspektywy indywidualnych biografii jednostek aktywnie dzia ajπcych na polu biznesu w Polsce. Wymiar obiektywny pracy (rodzaj zajmowanego stanowiska

12 WPROWADZENIE i znaczenie przypisywane mu przez innych) zosta skonfrontowany z subiektywnym znaczeniem, jakie jednostka przypisuje pracy w swoim øyciu. Praca jest rozpatrywana zarûwno z perspektywy makrostrukturalnej, jak i jako centralny wymiar egzystencji cz owieka, to jest jako kategoria porzπdkujπca i strukturyzujπca przebieg øycia jednostki oraz bídπca dla niej ürûd em identyfikacji. Praca jest analizowana takøe w kontekúcie zasobûw kapita owych ñ zarûwno jako ürûd o tych zasobûw, jak i jako úrodek do ich aktywnego wykorzystania, przetwarzania i pomnaøania. W analizie zosta a zastosowana koncepcja czterech rodzajûw kapita u Pierreía Bourdieu: kapita u ekonomicznego, rozumianego jako ogûlny stan posiadania; kapita u kulturowego w postaci wiedzy, wykszta cenia, kwalifikacji zawodowych oraz pewnego rodzaju kompetencji okreúlanej mianem smaku lub gustu; kapita u spo ecznego w formie sieci przyjaüni, znajomoúci i kontaktûw spo ecznych jednostki oraz kapita u symbolicznego w postaci w adzy i prestiøu. W artykule Temporalny wymiar kariery menedøerskiej. Analiza biograficzna Waldemar Dymarczyk zajmuje sií problematykπ czasu, ktûry, podobnie jak pieniπdz, wiedza czy sieê kontaktûw, jest jednym z najwaøniejszych zasobûw organizacyjnych. Przejmowanie kontroli nad czasem, zakresem i sposobami jego wykorzystania jest charakterystyczne dla wchodzenia w rolí menedøera. Autor przedstawia kolejne etapy Ñtemporalnej karieryî polskich menedøerûw, zawierajπce sií w nastípujπcym schemacie: od podporzπdkowania z gûry narzuconym planom, terminom i rozk adom dnia pracy w przypadku pretendentûw, po niemal pe ne, samodzielne i oparte na pragmatycznych regu ach dysponowanie czasem w przypadku menedøerûw najwyøszych szczebli. SzczegÛlnπ uwagí zwraca Autor na momenty krytyczne w procesie uzyskiwania kontroli nad czasem. W obríbie rûønych úwiatûw i subúwiatûw, w ktûrych uczestniczy menedøer, stwierdziê moøna wystípowanie rûønych sposobûw klasyfikowania, mierzenia i wartoúciowania czasu, bídπcych ürûd em Ñtemporalnych napiíêî. Analiza zebranego materia u dokonana zosta a w oparciu o metodologií teorii ugruntowanej. W objaúniajπcej warstwie teoretycznej Autor nawiπzuje do tradycji symbolicznego interakcjonizmu, g Ûwnie zaú do koncepcji spo ecznych úwiatûw i areny. InspiracjÍ stanowi rûwnieø goffmanowska perspektywa dramaturgiczna. Natomiast Irena Szlachcicowa w artykule ToøsamoúÊ biograficzna jako strategia øycia ñ ciπg oúê czy zmiana? pokazuje, jak przebiega proces biograficznego konstruowania toøsamoúci w kontekúcie szeroko rozumianej zmiany spo ecznej. G Ûwnym przedmiotem zainteresowaò Autorki sπ indywidualne i grupowe strategie radzenia sobie w zmieniajπcych sií warunkach historycznych oraz miídzygeneracyjny przekaz wzorûw dzia ania. Prze omowe zmiany historyczno-spo eczne, ktûre dokona y sií w ciπgu ostatniego pû wiecza, by y ürûd em dramatycznych doúwiadczeò biograficznych. Oddzia ywanie przemian spo ecznych na jednostkowπ toøsamoúê widoczne jest wûwczas, gdy w biografiach ujawniajπ sií dπøenia jednostek do zachowania spûjnej autodefinicji wobec koniecznoúci dokonywania rûønorodnych wyborûw w sytuacji szybkich przemian spo ecznych. Autorka prezentuje wyniki badaò nad znaczeniem, jakie dla biografii mieszkaòcûw przygranicznego Euroregionu Nysa majπ zmiany systemowe. Poszukuje rûønic pokoleniowych w sposobach radzenia sobie w sytuacji prze omowej, charakteryzujπcych dwa pokolenia w obríbie jednej rodziny. Interpre- 15

13 ELØBIETA HA AS, KRZYSZTOF TOMASZ KONECKI 16 tacji poddaje biografie pokolenia dziadkûw (generacja wojenna), ktûre zosta y ukszta towane przez wojní oraz biografie pokolenia wnukûw (generacja transformacji), na ktûre decydujπcy wp yw mia proces transformacji ustrojowej po 1989 r. Istnienie miídzygeneracyjnej ciπg oúci bπdü jej brak w ogûlnym nastawieniu do øycia oraz w sposobach reagowania na nowe sytuacje pozwala na interpretacjí odwo ujπcπ sií do historycznie ukszta towanej mentalnoúci spo ecznej. W zaadaptowanej dla potrzeb badaò teorii Pierreía Bourdieu wymiar mentalny konstytuuje habitus, bídπcy systemem nieuúwiadamianych schematûw myúlenia, postrzegania oraz dyspozycji, ktûre poúredniczπ miídzy strukturami úwiata a praktykami codziennymi. Metodologiczna koncepcja badaò πczy zaproponowanπ przez Fritza Sch tze metodí wywiadu narracyjnego oraz strategií budowy teorii ugruntowanej Anselma Straussa i Barneya Glasera. Przeprowadzona analiza porûwnawcza biografii generacji dziadkûw i wnukûw pozwoli a na zbudowanie typologii sposobûw rozumienia zmiany spo ecznej i rekonstrukcjí profilu mentalnego mieszkaòcûw pogranicza. W nastípnej czíúci ksiπøki, Uniwersa dyskursu europejskiego, podjíto problematykí jízyka debat politycznych i spo ecznych dotyczπcych procesûw makro-integracyjnych, makro-toøsamoúciowych i globalizacyjnych. Badania nad dyskursem zosta- y po πczone z analizπ dzia aò spo ecznych. Autorzy poddajπ analizie wypowiedzi politykûw i wyniki badaò sondaøowych dotyczπce integracji europejskiej oraz przemian toøsamoúci. Piotr Pawliszak w artykule Dyskursywne strategie tworzenia grupowych konsensûw. Analiza debat sejmowych dotyczπcych cz onkostwa Polski w Unii Europejskiej analizuje proces spo ecznej konstrukcji politycznego protestu i poparcia, podejmujπc problem mobilizacji politycznej prowadzonej przez zorganizowane podmioty. Jest on ujmowany w perspektywie interakcjonizmu symbolicznego. Analizowany proces mobilizacji dotyczy udzielenia poparcia, wzglídnie w πczenia sií w protest wobec prowadzonej przez kolejne polskie rzπdy polityki zmierzajπcej do integracji z Uniπ Europejskπ. Dzia ania rzπdu interpretowane by y w rûøny sposûb przez uczestnikûw i obserwatorûw øycia publicznego, ktûrzy odmiennie odczytujπc znaczenia, dπøyli do poddania ich negocjacjom. Zapoúredniczony przez media dyskursywny proces negocjacji znaczeò doprowadzi do polaryzacji sceny publicznej i powstania sieci zwolennikûw i sieci przeciwnikûw integracji. Jak dowodzi przebieg referendum akcesyjnego, kluczowymi wíz ami sieci nie by y typowe organizacje ruchûw spo ecznych, lecz partie polityczne i zaangaøowane w debatí publicznπ media. OprÛcz rekonstrukcji ogûlnego procesu mobilizacji, Autor przedstawia dyskursywne dzia ania parlamentarnych partii politycznych. Materia em do badaò by y znajdujπce sií w bazie sejmowej stenogramy wystπpieò pos Ûw i cz onkûw rzπdu w czasie debat dotyczπcych waønych etapûw procesu akcesyjnego. Analiza dyskursu ukazuje, w jaki sposûb przedstawiane i rekonstruowane by y toøsamoúci reprezentowanych przez partie zbiorowoúci spo ecznych, a takøe, jakie ramy interpretacyjne partie stostosowa y i proponowa y potencjalnym zwolennikom, aby, odwo ujπc sií do uprzednich zbiorowych wyobraøeò, emocji i orientacji normatywnych, wywo aê odpowiednie wizje przysz oúci majπce kluczowe znaczenie dla poparcia, wzglídnie odrzucenia idei integracji.

14 WPROWADZENIE W artykule ToøsamoúÊ europejska versus toøsamoúê narodowa? Transformacja toøsamoúci zbiorowej w Unii Europejskiej Robert Szwed podejmuje problematykí wp ywu procesu globalizacji oraz symboli sfery publicznej na toøsamoúci zbiorowe spo eczeòstw paòstw cz onkowskich Unii Europejskiej. Globalizacja w sferze ekonomicznej (wspûlny rynek), politycznej (transnarodowe instytucje polityczne i spo eczne) i w sferze komunikacji prowadzi do intensyfikacji wzajemnych kontaktûw miídzyludzkich, kontaktûw miídzy firmami i paòstwami. Procesy globalizacyjne w kaødym z tych wymiarûw stanowiê mogπ czynnik generujπcy zmiany toøsamoúci jednostkowych i zbiorowych. TransformacjÍ toøsamoúci zachodzπcπ pod ich wp ywem dostrzega wielu badaczy. NiektÛrzy og osili kres dotychczasowych form toøsamoúci, wyczerpanie ich formu y, transformacjí lub powstanie nowych jej rodzajûw, np. toøsamoúci obywatelskiej czy kosmopolitycznej. Inni dostrzegli tendencjí przeciwnπ ñ rewitalizacjí toøsamoúci narodowych, ruchûw autonomicznych i separatystycznych, pojawienie sií nowych nacjonalizmûw. W przedstawianym tekúcie zasadnoúê tych ujíê jest weryfikowana na podstawie wynikûw badaò sondaøowych prowadzonych przez KomisjÍ Europejskπ (Eurobarometer). Zamiast mûwiê o wykluczajπcych sií wzajemnie wymiarach toøsamoúci, Autor wskazuje na wielorakie Ñplatformy toøsamoúciî aktywizowane w rûønym zakresie w rûønych kontekstach. Badania te pozwalajπ zaobserwowaê nie tylko trendy, intensywnoúê i zakresy identyfikacji obywateli Unii Europejskiej, ale rûwnieø ich zmiennoúê ze wzglídu na stosunek do podstawowych symboli: wspûlnej waluty i flagi oraz ich znaczenie w úwiadomoúci spo ecznej. Przedstawiajπc zmiany toøsamoúci narodowej oraz europejskiej, Autor podejmuje problem adekwatnoúci dwûch modeli tworzenia narodu i toøsamoúci zbiorowej: modelu, w ktûrym sπ one Ñwyobraøoneî czy Ñwynalezioneî, sπ artefaktem kulturowym, rezultatem symbolicznego tworzenia rzeczywistoúci oraz modelu, w ktûrym sπ one funkcjπ pamiíci zbiorowej, etnicznych tradycji i dziedzictwa przekazywanego przez pokolenia. Andrzej DomaÒski w artykule Integracja europejska w opinii publicznej z perspektywy interakcyjnej przyjmuje perspektywí socjologii zachowaò zbiorowych. Akcesja Polski do Unii Europejskiej moøe byê przedmiotem badania z tej perspektywy, poniewaø aktorzy stali wobec problemûw i wyborûw wykraczajπcych poza ich codzienne, kulturowe scenariusze zachowaò. Respondenci w badaniach sondaøowych pytani o stosunek do integracji nie zawsze byli dostatecznie poinformowani i kompetentni, aby dokonaê ch odnej kalkulacji w sprawach tak nowatorskich, skomplikowanych i z oøonych. W sytuacjach problematycznych, gdy brakuje wzorcûw, wzrasta sk onnoúê do korzystania z informacji nap ywajπcych z otoczenia (z nieformalnych sieci interakcyjnych oraz z komunikacji za poúrednictwem mediûw). W nastípstwie rozwaøania, interpretacji i selekcji alternatywnych opinii wy aniajπ sií zbiorowe definicje sytuacji wyznaczajπce ramy normalnoúci. Badania takich fenomenûw jak plotka, pog oska, panika, masowa histeria, kozio ofiarny wykazujπ, øe spo eczne konstrukty pe niπ rolí wytycznych w dzia aniu, chociaø nie odzwierciedlajπ faktûw lub upraszajπ rzeczywistoúê. Cz owiek jako istota spo eczna sk ania sií do przemilczania niepopularnych poglπdûw i uwydatniania poglπdûw spo ecznie akceptowanych, czego wyrazem sπ modne stanowiska i punkty widzenia. Interakcyjna teoria zachowaò 17

15 ELØBIETA HA AS, KRZYSZTOF TOMASZ KONECKI 18 zbiorowych pokazuje, øe wraz z nowymi ideami lub w momentach interpretowanych jako prze omowe, z interakcji symbolicznych wy aniajπ sií podzielane sentymenty i nastroje (np. powszechna nadzieja na lepsze jutro lub trwoga przed nieznanym). Z teorii zachowaò zbiorowych wynika, øe socjologiczna interpretacja postaw wobec integracji europejskiej nie moøe byê prowadzona wy πcznie w oparciu o koncepcje demokracji, w terminach racjonalnej debaty lub wypadkowej gry interesûw. W aúciwe przygotowanie i odczytanie sondaøy opinii publicznej wymaga przyjícia takiej koncepcji homo sociologicus, ktûra obejmuje takøe sferí okreúlanπ jako aracjonalnoúê lub ograniczona racjonalnoúê (w odrûønieniu od za oøeò irracjonalnoúci). W ostatniej czíúci pracy, Interakcje w cyberprzestrzeni, autorzy podejmujπ problematykí konstruowania toøsamoúci w Internecie. Zastanawiajπ sií nad regu ami tworzenia toøsamoúci w cyberprzestrzeni oraz specyfikπ interakcji symbolicznych zachodzπcych w Sieci. Istotne jest tutaj tworzenie sií nowego rodzaju wspûlnot w nowych warunkach czasoprzestrzennych. Anna Kubczak w artykule Konstruowanie toøsamoúci w Internecie pokazuje wp yw specyficznej formy komunikowania sií, jakπ jest komunikacja zapoúredniczona przez komputer, na proces konstruowania toøsamoúci jednostki. Konstruowanie toøsamoúci jest ukazane w úwietle koncepcji interakcjonizmu symbolicznego. ToøsamoúÊ powstaje w trakcie interakcji i w obecnoúci partnera lub partnerûw, takøe konstruujπcych swe toøsamoúci w tym czasie. Interakcje o charakterze komunikacyjnym sπ podstawπ konstruowania toøsamoúci w Internecie. Internet jest Ñprzestrzeniπ spo ecznπî, na ktûrπ sk adajπ sií niezliczone akty komunikowania i ktûrej cz onkowie nie muszπ pozostawaê w bliskoúci przestrzennej, aby wchodziê ze sobπ w interakcje symboliczne. Poprzez uczestnictwo w interakcjach podzielajπ oni wspûlnπ perspektywí, tworzπ okreúlone systemy symboliczne, uznajπ istnienie pewnych instytucji i w konsekwencji inicjujπ powstawanie w obríbie Internetu nowych úwiatûw spo ecznych. W artykule Magdaleny Szpunar Internet jako pole poszukiwania i konstruowania w asnej toøsamoúci podjíty zosta podobny temat, jak w tekúcie poprzednim. Autorka szuka a odpowiedzi na pytania o to, na czym polega poszukiwanie, eksperymentowanie, kreowanie w asnej toøsamoúci w Internecie; pod jakim wzglídem úrodowisko wirtualne przypomina warunki tworzenia toøsamoúci w úwiecie realnym, a pod jakim tworzy odmiennπ przestrzeò; jak rozpoznaê prawdziwoúê lub fa szywoúê internetowego komunikatu? Autorka pokazuje, iø Internet, πczπc ludzi znajdujπcych sií w niedostípnych sobie dotychczas przestrzeniach, moøe s uøyê zmianie pojmowania toøsamoúci; ukazuje problem subiektywnego i obiektywnego wymiaru przedstawiania siebie i tworzenia wraøeò w Internecie. Artyku Konrada Miciukiewicza Negocjowanie toøsamoúci i konstruowanie wspûlnoty na czacie internetowym jest prûbπ zastosowania koncepcji toøsamoúci powsta ych w krígu interakcjonizmu symbolicznego do analizy procesûw komunikacji i opisu úwiata spo ecznego wy aniajπcego sií w trakcie czatu internetowego. Negocjacyjny model toøsamoúci moøe byê odniesiony w úrodowisku wirtualnym nie tylko do procesûw konstruowania i przedstawiania indywidualnych toøsamoúci, lecz rûwnieø do identyfikacji grupowych, ktûre, podobnie jak jednostkowe, wymagajπ ciπg ego redefiniowania i dostosowywania do nowych warunkûw. Autor poszukuje cech dystynktywnych wspûlnot

16 WPROWADZENIE internetowych powstajπcych na czacie oraz strategii, przy pomocy ktûrych konstruujπ one nowe toøsamoúci zbiorowe. Formy wspûlnotowe na czacie opierajπ sií nie tyle na wspûlnych wartoúciach, doúwiadczeniach czy odwo aniach do kolektywnej historii, lecz na wspûlnych zainteresowaniach i stylach konwersacyjnych, poprzez ktûre sií uobecniajπ. UwagÍ zwraca przede wszystkim efemeryczny i procesualny charakter wspûlnot internetowych oraz ich zakorzenienie w zrûønicowanych kontekstach kulturowych i sferach doúwiadczenia spo ecznego, ze szczegûlnym uwzglídnieniem narracji i etosûw obecnych w kulturze popularnej. Autor podejmuje rûwnieø prûbí zastosowania do opisûw form wspûlnotowych powstajπcych na czatach koncepcji wspûlnoty obecnych we wspû czesnej myúli socjologicznej i antropologicznej. Tom przedstawia najwaøniejsze wπtki zainteresowaò wspû czesnej socjologii wywodzπce sií z interakcjonizmu symbolicznego. Pokazuje teoretycznie p odne rozwaøania, czerpiπce inspiracje nie tylko z wymiany myúli akademickiej, ale takøe ze zmieniajπcej sií rzeczywistoúci spo ecznej i pojawiajπcych sií nowych fenomenûw spo ecznych, zmuszajπcych teoretykûw do przyjmowania nowych perspektyw interpretacji spo eczeòstwa wspû czesnego. Jak widaê, zainteresowanie zastosowaniem metody indukcyjnej i interpretacyjnej do badania spo eczeòstwa przejawia sií w prowadzeniu rûønych jakoúciowych badaò empirycznych, ktûre z kolei stajπ sií podstawπ do teoretyzowania. Z tych wysi kûw analitycznych rodzπ sií nowe pytania o w aúciwoúci interakcji symbolicznej, toøsamoúci spo ecznej i procesûw konstruowania jaüni. Niniejszy tom ukazuje istnienie w Polsce aktywnego úrodowiska socjologûw przyjmujπcych perspektywí interakcjonizmu symbolicznego i mamy nadziejí, øe przyczyni sií ono do dalszego rozwoju teorii interakcji symbolicznej, jaüni spo ecznej oraz nowego rodzaju wspûlnot i form dzia ania zbiorowego. Lublinñ Ûdü, 15 maja 2005 r. 19