Zabiegi hodowlane w plantacjach nasiennych i plantacyjnych uprawach nasiennych. Jan Kowalczyk, Piotr Markiewicz, Jan Matras

Transkrypt

1 Zabiegi hodowlane w plantacjach nasiennych i plantacyjnych uprawach nasiennych Jan Kowalczyk, Piotr Markiewicz, Jan Matras Sękocin Stary, wrzesień 2012

2 1 Wstęp Plantacje nasienne to grupy potomstwa drzew matecznych (klonów lub rodów), izolowane w sposób minimalizujący dopływ pyłku ze źródeł zewnętrznych. Celem plantacji nasiennych jest uzyskanie obfitych zbiorów łatwych do pozyskania nasion o podwyższonej wartości genetycznej. W terminologii leśnej rozróżniamy Plantacje Nasienne (PN) zakładane ze zrazów z drzew matecznych drogą wegetatywnego mnożenia poprzez szczepienie (lub przy wykorzystaniu innych metod rozmnażania wegetatywnego) i Plantacyjne Uprawy Nasienne (PUN) zakładane drogą rozmnażania generatywnego, z nasion drzew matecznych. Zakładanie i prowadzenie PN i PUN jest bardzo podobne. Plantacje wegetatywne zakładamy w więźbie 6 x 6 m, a plantacje generatywne w więźbie 5 x 5 m. Wyhodowanie materiału dla założenia plantacji wegetatywnych jest trudniejsze i wymaga większych nakładów. Za plantacjami wegetatywnymi przemawia jednak to, że drzewa na nich są dokładną kopią genotypu drzewa matecznego i pozwalają, przynajmniej w teorii, na osiągnięcie większego zysku genetycznego. Plantacje generatywne (PUN) zapewniają natomiast większą różnorodność, chociaż mniejszy teoretycznie zysk genetyczny. Są one łatwiejsze do założenia oraz nie ma na nich problemów z odrzucaniem zrazów przez podkładki. PUN mogą spełniać rolę testów rodowych i być wykorzystywane przy ocenie wartości hodowlanej drzew matecznych. Wszystko to decyduje o tym, że PN i PUN uzupełniają się wzajemnie i zarówno jedne, jak i drugie, są w Polsce równie powszechne. W innych krajach częstsze są plantacje wegetatywne, gdyż zapewniają większy zysk genetyczny. Porównanie PN i PUN przytoczono na wstępie, aby zaznaczyć odmienność tych obiektów. W większości przypadków jednak zabiegi i prace hodowlane na plantacjach wegetatywnych i generatywnych są podobne i będą dalej omawiane łącznie. Plantacje nasienne są nierozerwalnie związane z programami hodowli selekcyjnej drzew leśnych. Mają one pełnić rolę końcowego ogniwa systemu hodowli selekcyjnej tych drzew. Dotychczas nasiona z plantacji mogły być wykorzystywane do zakładania upraw pochodnych w blokach, ale tylko jako domieszka nie większa niż 20%, upraw pochodnych z plantacji nasiennych oraz upraw rozproszonych. W nowym Programie zachowania leśnych zasobów genowych i hodowli selekcyjnej drzew w Polsce na lata odsetek ten zwiększono do 40%, poszerzając jednocześnie możliwości zakładania upraw gospodarczych z nasion z plantacji nasiennych. Nasze plantacje nasienne powstały na bazie drzew matecznych wyselekcjonowanych fenotypowo. Są to więc plantacje pierwszej generacji. Plantacje nasienne są także bardzo cennymi obiektami chroniącymi zmienność genetyczną drzew leśnych, stanowiąc swego rodzaju banki genów in-vivo. Jak dotychczas w Lasach Państwowych powstało wiele plantacji nasiennych, powstają też pierwsze plantacje prywatne. Zarówno jedne, jak i drugie wymagają stałego dozoru i odpowiedniej pielęgnacji. Pomimo wielu starań, niekiedy bardzo trudno jest osiągnąć zamierzony cel. Leśnicy pracujący na plantacjach nasiennych poszukują fachowej literatury, w której mogliby znaleźć odpowiedzi na nurtujące ich pytania. Niewiele jest jednak takich pozycji adresowanych do praktyków. Celem naszej publikacji jest przybliżenie zagadnień związanych z zabiegami hodowlanymi na plantacjach nasiennych. Z pewnością nie odpowiemy tutaj na wszystkie pojawiające się pytania, związane z tą tematyką, jednak wszelkie pojawiające się problemy, także te niezasygnalizowane w niniejszej publikacji, zawsze można konsultować w bezpośrednich kontaktach z pracownikami Instytutu Badawczego Leśnictwa, do czego zachęca- 1

3 my. 2 Historia i stan obecny plantacji i plantacyjnych upraw nasiennych w Polsce Plantacje i plantacyjne uprawy nasiennie rozpoczęto zakładać w Polsce w latach 60-tych dwudziestego wieku, jako jeden z elementów bazy nasiennej tworzonej w ramach Programu zachowania leśnych zasobów genowych i hodowli selekcyjnej drzew leśnych w Polsce, realizowanego w Lasach Państwowych. W momencie tworzenia założeń do tego długofalowego programu została podjęta strategiczna decyzja odnośnie zasadniczych kierunków działań i typów tworzonych baz nasiennych. Zdecydowano mianowicie, że zasadniczym kierunkiem selekcji w lasach, ze względu na konieczność utrzymania określonego poziomu zróżnicowania genetycznego, będzie selekcja populacyjna, oparta na drzewostanach nasiennych, gospodarczych i wyłączonych (obecnie znanego pochodzenia, wyselekcjonowanych i przetestowanych), natomiast selekcja indywidualna, w której zasadniczą rolę odgrywają plantacje nasienne i plantacyjne uprawy nasienne, powstające z potomstwa wegetatywnego lub generatywnego pojedynczych drzew matecznych, stanowić będą jedynie uzupełnienie populacyjnej bazy nasiennej. Pierwsze drzewa mateczne (wówczas określane jako doborowe) były wybierane przez Instytut Dendrologii Polskiej Akademii Nauk w Kórniku na mocy Decyzji Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego, zlecającej ten wybór właśnie ID PAN. Pierwsze drzewo doborowe kórnickie o numerze K zostało uznane w 1959 roku. Instytut Dendrologii zakończył wybieranie drzew doborowych w 1969 r., kiedy to podjęto decyzję o przekazaniu całości działań w tym zakresie Instytutowi Badawczemu Leśnictwa. Tworzenie bazy nasiennej w LP realizowane było w kolejnych, początkowo piętnasto-, a następnie dwudziestoletnich, etapach: etap I - lata etap II - lata etap III - lata W pierwszym etapie tworzenie bazy nasiennej ukierunkowane było przede wszystkim na tworzenie populacyjnej bazy nasiennej. Dlatego też, pomimo że istniały drzewa mateczne, pierwsza plantacja nasienna została założona dopiero w 1970 roku. Tak więc w tym etapie postęp w realizacji selekcji indywidualnej był znikomy. Pomimo dysponowania w 1976 roku 1963-ma drzewami matecznymi, LP założyły tylko 46 ha plantacji nasiennych. Jedną z istotnych przyczyn takiej sytuacji był brak opracowanych szczegółowych zasad zakładania i prowadzenia plantacji nasiennych i plantacyjnych upraw nasiennych. Konieczność opracowania takich zasad wskazano dopiero w Programie... na kolejny okres, jako zadanie priorytetowe. Konieczne było określenie m.in. minimalnej ilości klonów i rodów w plantacjach, więźby sadzenia, zasad rozmieszczania klonów i rodów na kwaterach oraz cięć rozluźniających. Jako minimalną ilość klonów lub rodów w plantacjach przyjęto dla sosny i świerka wartość 40, a dla pozostałych gatunków 30. Należy jednak dążyć do tego, aby liczba klonów w plantacji nasiennej i rodów w plantacyjnej uprawie nasiennej była jak największa, wtedy bowiem efektywniej będzie można rozmieścić potomstwo na powierzchni i, 2

4 co najważniejsze, większe będą możliwości krzyżowania się poszczególnych genotypów, a powstałe w wyniku tego nasiona będą miały większą różnorodność genetyczną. Praktycznie od momentu zakładania pierwszych plantacji przyjęto jeden system rozmieszczenia szczepów w plantacjach i sadzonek w plantacyjnych uprawach nasiennych. Był to system losowy, dążący jednak do maksymalizacji odległości pomiędzy osobnikami tych samych klonów (rodów). Początkowo stosowano dla plantacyjnych upraw nasiennych i plantacji nasiennych więźby odpowiednio 3 x 3 i 4 x 4 m. W praktyce okazało się jednak, że w naszych warunkach takie więźby są zbyt małe, a ich stosowanie powodowało konieczność prowadzenia pierwszych cięć rozluźniających już po kilku latach wzrostu klonów i rodów w plantacjach, a więc w okresie, gdy plantacje jeszcze nie obradzały, tak że z części osobników w plantacjach w ogóle nie zbierano nasion. Dlatego pod koniec lat osiemdziesiątych przyjęto jako podstawowe dwie więźby: 5 x 5 m dla plantacyjnych upraw nasiennych przy 4 cięciach rozluźniających i 6 x 6 m dla plantacji nasiennych przy 3 cięciach rozluźniających (Rycina 1). Stosowanie jednak nawet tak dużych więźb nie zapewnia optymalnych warunków wzrostu szczepów i sadzonek w plantacjach w ciągu całego okresu ich funkcjonowania, dlatego też w założeniach dla prowadzenia plantacji nasiennych przewidziano wykonywanie cięć rozluźniających. Przy obecnych metodach projektowania plantacji nasiennych możliwe jest stosowanie trzech typów przerzedzania: cięcie schematyczne, cięcie selekcyjne, cięcie mieszane. Cięcia schematyczne prowadzone są na ogół w plantacjach, gdzie ocena cech przyrostowych i jakościowych, wykonana zgodnie z przyjętymi zasadami, nie wykazuje różnic istotnych statystycznie pomiędzy klonami (rodami). W tym przypadku brak jest podstaw do całkowitej eliminacji klonów (rodów) z plantacji i rozrzedzanie prowadzi się zgodnie z przyjętym przy planowaniu schematem (Rycina 1). Cięcia schematyczne prowadzi się również w plantacjach, gdzie pomimo że stwierdzone pomiędzy klonami (rodami) różnice pod względem cech jakościowych i przyrostowych są istotne statystycznie, ze względu na minimalną liczebność klonów (rodów) w zestawie nie można usunąć całkowicie tych najgorszych. Dla takich plantacji możliwe jest wprowadzenie pewnych elementów selekcyjnych poprzez usuwanie dodatkowo oprócz cięcia schematycznego również większej ilości osobników w najgorszych klonach (rodach), a pozostawianie większej ilości osobników w najlepszych klonach (rodach) są to wtedy cięcia mieszane. Cięcia selekcyjne prowadzone są na ogół w plantacjach, gdzie ocena cech przyrostowych i jakościowych, wykonana zgodnie z przyjętymi zasadami, wykazuje różnice istotne statystycznie i istnieje możliwość całkowitego usunięcia pewnej ilości klonów (rodów). Cięcie to jest z reguły uzupełniane dodatkowym cięciem, którego celem jest ilościowe wyrównanie rozmieszczenia drzewek na kwaterach i stworzenia optymalnych warunków rozwoju osobnikom wysadzonym na placówkach docelowych. Drugi okres realizacji Programu... okazał się znacznie efektywniejszy, szczególnie jeśli chodzi o selekcję indywidualną. W efekcie na koniec 1990 roku Lasy Państwowe posiadały 4884 drzew matecznych oraz założyły 506 ha plantacji nasiennych i 354 ha plantacyjnych upraw nasiennych. Wysoki poziom realizacji zadań w zakresie selekcji indywidualnej pozwolił 3

5 Rysunek 1: Schematy cięć w plantacjach i plantacyjnych uprawach nasiennych. na większe wykorzystanie tej kategorii bazy nasiennej w kolejnym, III etapie. Program... na lata zakładał wykorzystanie nasion z PN i PUN do 20 % ogólnej ilości nasion, w tym: w blokach upraw pochodnych (do 15 %), w blokach uprawach pochodnych dla PN i PUN (100 %), w uprawach pochodnych rozproszonych (100%). Zmiany w udziale populacyjnej i indywidualnej bazy nasiennej w kolejnych etapach realizacji programu obrazuje poniższe zestawienie: etap I % nasiona populacyjne, etap II % nasiona populacyjne, 5 % nasiona plantacyjne, etap III % nasiona populacyjne, 15 % nasiona plantacyjne. Ostatni okres dotyczy realizacji programu w latach Jego wyniki przedstawiono w tabelach 1-3. Zgodnie z przyjętymi w Programie... zadaniami w okresie od 1991 do 2010 roku zaplanowano zwiększenie liczby drzew matecznych o 4390 szt. (z 4880 do 9270, po weryfikacji w 1998 r.). Docelowa liczba drzew matecznych do 2010 roku powinna wynosić 9270 szt., w tym: 3770 drzew sosny zwyczajnej, 1030 drzew świerka pospolitego, 1050 drzew modrzewia europejskiego, 330 drzew jodły pospolitej, 250 drzew sosny czarnej, 510 drzew matecznych innych gatunków iglastych, 360 drzew brzozy brodawkowatej, 500 drzew buka zwyczajnego, 555 drzew dębu szypułkowego, 125 drzew dębu bezszypułkowego, 420 drzew olszy czarnej, 70 drzew lipy drobnolistnej oraz 300 drzew innych gatunków liściastych. W latach uznano łącznie 5467 drzew matecznych, więc znacznie przekroczono planowane do realizacji zadania w tym zakresie. Znaczne nadmiary uznanych drzew matecznych pozwoliły również na pełną realizację zadań w zakresie zakładania plantacji nasiennych i plantacyjnych upraw nasiennych. Realizowany w latach Program... zakładał założenie do 2010 roku 1165 ha plantacji nasiennych, w tym: 450 ha sosny, 4

6 95 ha świerka, 260 ha modrzewia, 15 ha jodły, 35 ha sosny czarnej, 35 ha innych gatunków iglastych, 65 ha brzozy brodawkowatej, 25 ha buka, 10 ha dębu szypułkowego, 20 ha dębu bezszypułkowego, 80 ha olszy czarnej oraz 75 ha lipy drobnolistnej. Do końca 2010 r. założono łącznie 1297 ha plantacji nasiennych 21 gatunków drzew leśnych. W przypadku PUN Program... przewidywał założenie do 2010 r. 795 ha plantacyjnych upraw nasiennych, w tym: 325 ha sosny, 20 ha świerka, 175 ha modrzewia, 20 ha jodły, 100 ha sosny czarnej, 35 ha innych gatunków iglastych, 20 ha brzozy brodawkowatej, 35 ha buka, 40 ha dębu szypułkowego, 10 ha dębu bezszypułkowego oraz 15 ha innych gatunków liściastych. Zadania w tym zakresie nie zostały w pełni zrealizowane. Do końca 2010 r. założono łącznie 732 ha plantacyjnych upraw nasiennych. Wysoki poziom realizacji zadań w zakresie selekcji indywidualnej pozwolił na zaproponowanie znacznie wyższego poziomu wykorzystania tej kategorii bazy nasiennej w kolejnym, IV etapie. Program... na lata zakłada wykorzystanie nasion z PN i PUN do 40% ogólnej ilości nasion wykorzystywanych dla celów leśnych. 3 Prowadzenie plantacji nasiennych Właściwe prowadzenie plantacji nasiennych, rozumiane jako wykonywanie na nich wszelkich koniecznych zabiegów w odpowiednim do tego momencie, decyduje o tym, czy plantacje nasienne będą pełniły swoje zadanie jakim jest produkcja dużej ilości ulepszonych pod względem genetycznym nasion. Pielęgnacja szczepów lub sadzonek po ich wysadzeniu na powierzchni jest kluczowa dla ich prawidłowego wzrostu i kondycji. Istotne jest skuteczne zabezpieczanie drzewek przed wywróceniem lub złamaniem przez silne wiatry poprzez palikowanie, ale wykonane w taki sposób, aby mocowanie drzewka do palika nie powodowało uszkodzeń pnia lub gałęzi. Paliki, zwłaszcza wykonane z drewna gatunków iglastych, bardzo szybko ulegają przegniciu poniżej powierzchni gleby, co skutkuje ich łamaniem się u podstawy i przygniataniem szczepów lub sadzonek do ziemi. Należy więc kontrolować stan palików, obligatoryjnie po każdym okresie zimowym i wiosennych wiatrach, a także po wystąpieniu nawałnic lub innych gwałtownych zdarzeń atmosferycznych. Gdy drzewka osiągną już rozmiary i kondycję, uodparniające je na działanie wiatru, paliki należy niezwłocznie usunąć. Częste monitorowanie plantacji umożliwia szybkie reagowanie na zauważone oznaki osłabienia lub złej kondycji drzewek. W takich przypadkach należy jak najszybciej zdiagnozować przyczynę zaistniałego stanu i podjąć wszelkie możliwe kroki zapobiegawcze. W sytuacji stwierdzenia niepokojących oznak, przy braku wyraźnych uszkodzeń powodowanych przez gryzonie, owady lub choroby grzybowe, należy pobrać próbki glebowe z obszaru, na którym występuje osłabienie kondycji drzew i wykonać analizy glebowe w kierunku stwierdzenia niedoboru składników mineralnych lub obecności szkodliwych związków chemicznych w glebie. Analizy te umożliwią zastosowanie właściwych zabiegów, poprawiających zasobność lub strukturę gleby poprzez wykonanie nawożenia mineralnego, nawożenia organicznego lub innych, zaleconych na podstawie analiz, zabiegów agrotechnicznych. Równie istotne jest także niezwłoczne reagowanie na zauważone na plantacji oznaki niewłaściwych stosunków wodnych w postaci długotrwałego stagnowania wód roztopowych, opadowych bądź też zalewania powierzchni w wyniku działalności bobrów, które mogą doprowadzić do zamierania drzewek gatunków trudno tolerujących okresowe podtapianie, jak 5

7 np. modrzewia. Należy wówczas wykonać odpowiednie zabiegi melioracyjne w postaci rowów lub systemu drenów odwadniających. Z drugiej strony, w przypadku gatunków wymagających zwiększonego uwilgotnienia gleby, jak np. olsza, konieczne są działania w kierunku zapewnienia odpowiednio wysokiego poziomu wody gruntowej poprzez budowę systemu zastawek na rowach melioracyjnych. Przeżywalność szczepów bądź sadzonek na plantacjach w początkowym okresie po posadzeniu zwykle nie jest stuprocentowa z różnych przyczyn, zależnych od człowieka (jakość materiału sadzeniowego, błędy podczas jego transportu i sadzenia, uszkodzenia w trakcie pielęgnacji) lub od niego niezależnych (czynniki atmosferyczne, warunki mikrosiedliskowe, uszkodzenia od zwierzyny). W związku z tym konieczne jest wykonanie na powierzchni poprawek. Wykorzystywanie do tego celu szczepów lub sadzonek, stanowiących rezerwę materiału sadzeniowego do założenia plantacji, ma sens jedynie w kilku (1-3) pierwszych latach po założeniu powierzchni, gdyż dłuższe przetrzymywanie tych drzewek w pojemnikach lub ich chwilowe wysadzanie w gruncie a później ponownie na plantacji w ramach poprawek powoduje, że udatność takich poprawek jest niska. Alternatywą jest doszczepianie brakujących szczepów bądź produkcja brakujących sadzonek z na nowo zebranych nasion. Należy jednak pamiętać o tym, że takie później wysadzone szczepy lub sadzonki będą długo odróżniały się rozmiarami od tych wysadzonych w trakcie zakładania plantacji i dlatego też takie drzewka muszą być jednoznacznie oznaczone w trakcie wykonywania oceny wartości hodowlanej klonów lub rodów, tak aby mniejsze rozmiary tych drzew nie dyskwalifikowały reprezentowanych przez nie klonów lub rodów jako odznaczających się niższą wartością hodowlaną. W przypadku niedostatecznej liczby szczepów lub sadzonek do wykonania poprawek na plantacji, uzupełnianie braków należy zawsze rozpoczynać od placówek docelowych, a więc drzewek, które mają pozostać na plantacji do końca jej funkcjonowania (placówki oznaczone jako 4 na plantacjach nasiennych lub 5 na plantacyjnych uprawach nasiennych), następnie kolejno według malejącego następstwa schematycznych cięć rozluźniających. W wyjątkowych przypadkach, gdy brak jest rezerwy szczepów lub sadzonek danego klonu bądź rodu i gdy nie ma możliwości wyprodukowania materiału sadzeniowego do poprawek (drzewo mateczne uległo zniszczeniu, brak jest klonów tego drzewa na innych plantacjach), dopuszczalne jest uzupełnienie placówek na powierzchni przy wykorzystaniu innego klonu lub rodu niż pierwotnie rozlosowany na plantacji. Taka zamiana może być jednak dokonana jedynie pod nadzorem IBL, który weryfikuje jej poprawność. Należy jednak dążyć do unikania takich zmian, gdyż zaburzają one pierwotny schemat losowego rozmieszczenia klonów/rodów na plantacji, powodują nierównomierny udział ilościowy szczepów lub sadzonek poszczególnych klonów/rodów na powierzchni oraz mogą skutkować zbyt bliskim sąsiedztwem na plantacji tych samych (klony) lub zbliżonych (rody) genotypów, a w efekcie możliwością powstawania nasion na drodze krzyżowania wsobnego. W przypadku klonalnych plantacji nasiennych, a więc reprezentujących wegetatywnie rozmnożone potomstwo drzew matecznych, niezmiernie istotne jest kontrolowanie wzrostu szczepów, zwłaszcza w początkowych latach po wysadzeniu, tak aby nie dopuścić do rozwoju odbitek z podkładki kosztem zaszczepionego zrazu z drzewa matecznego. Jest to szczególnie istotne w przypadku gatunków charakteryzujących się niską wydajnością szczepienia i trudnościami z przyjmowaniem się zrazu, jak dąb, buk czy klon. Dopuszczenie do rozwoju odbitki z podkładki, skutkujące najczęściej znacznym osłabieniem wzrostu zrazu lub jego całkowitym obumarciem, powo- 6

8 duje obecność na plantacji nieznanego, być może odznaczającego się niepożądanymi z hodowlanego punktu widzenia cechami, genotypu, który bierze udział w tworzeniu nasion na plantacji, obniżając tym samym efektywność działań selekcyjnych. Po kilku, a w przypadku gatunków wolno rosnących czasami nawet po kilkunastu latach od założenia plantacji niezbędne jest wykonanie na niej pierwszych cięć rozluźniających. Zabieg ten ma na celu zapewnienie koronom drzewek optymalnych warunków rozwoju, tak aby nie dochodziło do ich wzajemnego ocieniania się i oczyszczania się pni. Decyzję o wyznaczeniu pierwszego cięcia przerzedzającego należy więc podjąć już w momencie stykania się pierwszych gałęzi sąsiadujących ze sobą drzew, bowiem od momentu podjęcia decyzji o zabiegu do jego wykonania upływa jeszcze z reguły sporo czasu, gdyż zabieg należy poprzedzić wykonaniem oceny wartości hodowlanej klonów bądź rodów na plantacji, wyniki oceny przesłać do IBL, który wyznacza drzewa do wycięcia oraz uwzględnić planowany zabieg w planie finansowym nadleśnictwa na dany rok. Również kolejne zabiegi na plantacji należy wyznaczać odpowiednio wcześnie, tak aby nie dopuścić do nadmiernego zwarcia drzew na plantacji, skutkującego ich intensywnym wzrostem na wysokość i redukcją dolnych partii korony. Pierwsze cięcie rozluźniające należy poprzedzić wykonaniem oceny wartości hodowlanej klonów bądź rodów, drugie cięcie z reguły jest schematyczne, ale jego wykonanie wymaga uzyskania zgody IBL, ostatnie cięcia przerzedzające na plantacjach (trzecie na plantacji nasiennej lub czwarte na plantacyjnej uprawie nasiennej) z reguły są również poprzedzone wykonaniem oceny klonów/rodów. Sposób wykonywania oceny wartości hodowlanej klonów i rodów, rodzaje cięć rozluźniających i zasady wyznaczania drzew do wycięcia zostały opisane w zeszycie 108 Biblioteczki Leśniczego z 1999 roku pt. Cięcia w plantacjach nasiennych i w plantacyjnych uprawach nasiennych autorstwa Jana Matrasa i Jana Kowalczyka. Z cięciami przerzedzającymi na plantacji związany jest także inny zabieg, wykonywany najczęściej jednocześnie, a mianowicie podkrzesywanie dolnych, martwych, zamierających lub osłabionych gałęzi drzewek. Ma on na celu umożliwienie przepływu powietrza na plantacji, ułatwiającego przenoszenie pyłku w czasie kwitnienia i zapylanie się drzew. Zapobiega tym samym procesowi samozapylenia, szczególnie częstemu w przypadku gatunków o stosunkowo ciężkim i mało lotnym pyłku, jak np. modrzew. 4 Stymulacja kwitnienia Zadaniem plantacji nasiennych jest wyprodukowanie przez potomstwo drzew matecznych dużej ilości genetycznie ulepszonych nasion w jak najkrótszym czasie. Założeniem teoretycznym jest to, że na plantacji wszystkie klony (rody) krzyżują się ze sobą, niestety rzeczywistość pokazuje, że istnieje wiele odstępstw od tego założenia, spowodowanych różnicami w wieku rozpoczynania obradzania poszczególnych osobników, w natężeniu i fenologii kwitnienia, przewagą kwiatów męskich lub żeńskich u poszczególnych osobników, czy też innymi przyczynami. W związku z tym pojawiła się potrzeba przyspieszenia momentu wchodzenia przez drzewa w fazę obradzania i zwiększenia intensywności ich kwitnienia. Stymulując kwitnienie wybranych osobników można próbować wyrównywać fenofazy kwitnienia i pylenia na plantacji, zwiększając tym samym liczbę genotypów biorących udział w powstawaniu nasion, a w efekcie wpływać na strukturę genetyczną nasion produkowanych na plantacji. Pierwsze próby stymulacji kwit- 7

9 nienia rozpoczęto już w połowie ubiegłego wieku, a ich kumulacja nastąpiła w latach 70- i 80-tych. Stymulowano kwitnienie niemal wszystkich gatunków iglastych, a także nielicznych liściastych. Stosowano bardzo zróżnicowane metody, poczynając od zmiany warunków mikroklimatycznych wzrostu w warunkach szklarniowych (podwyższona temperatura, susza glebowa, zmiana oświetlenia, deficyt składników pokarmowych, ograniczanie wzrostu i podtapianie korzeni), poprzez nawożenie mineralne, zabiegi mechaniczne (obrączkowanie, opaski uciskowe, podcinanie korzeni, przycinanie i przyginanie gałęzi) aż po podawanie regulatorów wzrostu, gł. auksyn i giberelin. Różne zabiegi były dość często stosowane łącznie. Skuteczność metod stymulujących kwitnienie była bardzo zróżnicowana, w dużym stopniu uzależniona od gatunku i wieku drzewa oraz sposobu i terminu zastosowania zabiegu. Zmiana warunków mikroklimatycznych wzrostu zwykle korzystnie wpływała na zwiększenie intensywności kwitnienia, ale metody te są możliwe do zastosowania jedynie w przypadku drzew przetrzymywanych w pojemnikach w kontrolowanych warunkach namiotów foliowych lub szklarni. Z kolei nawożenie mineralne dawało sprzeczne rezultaty, a jednym z powodów mogła być zbyt obfita pokrywa trawiasta, która konkurowała z drzewami o dostarczone składniki mineralne. Najefektywniej stymulującymi kwitnienie metodami okazały się zabiegi mechaniczne, głównie obrączkowanie, a także podawanie regulatorów wzrostu, zwłaszcza mieszaniny giberelin GA4/7 oraz zastosowanie łączne tych dwóch metod. Skuteczność stymulacji za pomocą giberelin była jednak ściśle uzależniona od dawki i terminu ich podania, ponadto same gibereliny są kosztowne i trudno dostępne. Obrączkowanie natomiast jest tanim i łatwym w zastosowaniu, a przy tym bardzo skutecznym sposobem zwiększania intensywności kwitnienia drzew iglastych. Obrączkowanie polega na przecięciu kory i łyka pnia lub gałęzi. Celem tego zabiegu jest zakłócenie spływu asymilatów z igieł i pędów do korzeni i gromadzenie ich w zwiększonej ilości ponad obrączką. Obniżenie zawartości wody, azotu i fosforu przy jednoczesnym wzroście ilości nierozpuszczalnych węglowodanów (skrobi) i stężenia potasu w pędach powoduje, że więcej tworzących się na pędach zawiązków przyszłych pąków różnicuje się w pąki generatywne a nie wegetatywne, co skutkuje większą intensywnością kwitnienia wiosną następnego roku. Nacięcie kory i łyka drzewa oraz zmniejszenie poboru wody przez roślinę w wyniku ograniczonego wzrostu korzeni, pozbawionych dopływu związków odżywczych z igieł i pędów, powoduje warunki stresowe, które również wpływają stymulująco na kwitnienie. Obrączkowanie stosowane było najczęściej w postaci dwóch półobrączek o szerokości 0,5-1 cm, każda na mniej więcej 60% obwodu pnia lub gałęzi, wykonanych naprzemianlegle w odległości około 10 cm, w przypadku pnia na wysokości ok. 1 m nad ziemią. Dobrym narzędziem do wykonania półobrączek jest ryszpak, służący do znakowania drzew przeznaczonych do wycięcia w trzebieżach (Foto 1). Stosując obrączkowanie należy pamiętać o tym, że jest to zabieg inwazyjny, uszkadzający drzewa, który może doprowadzić do ich śmierci. Zwykle jednak obrączki były bardzo szybko zalewane żywicą i tkanką kalusową, tak że jeszcze w tym samym, co zabieg, roku, rana była całkowicie zabliźniona (Foto 2). Może się zdarzyć natomiast, że szczep lub drzewo ulegnie złamaniu w miejscu obrączki, zwłaszcza w przypadku cieńszych drzew. Obrączkowanie skutkuje również osłabieniem korzeni, pozbawionych dopływu asymilatów, przez co drzewa, zwłaszcza te o pokaźnych rozmiarach, stają się bardziej podatne na przewrócenie przez silne wiatry. W związku z tymi zagrożeniami obrączkowanie powinno 8

10 Rysunek 2: Obrączkowanie szczepu modrzewia europejskiego (Nadl. Syców)(fot. P. Markiewicz). Rysunek 3: Zabliźniona obrączka na modrzewiu europejskim (Nadl. Syców) (fot. P. Markiewicz). być stosowane głównie na drzewach przeznaczonych do usunięcia w najbliższym cięciu rozluźniającym na plantacji, w zależności od gatunku na 2-3 lata przed ich wycięciem, dzięki czemu zwiększoną w wyniku stymulacji liczbę szyszek będzie można łatwo i tanio pozyskać z drzew leżących. 5 Ogławianie drzew Pomysł ogławiania drzew na plantacjach nasiennych pojawił się w momencie, gdy drzewa na najstarszych plantacjach nasiennych, założonych w latach 70-tych, osiągnęły rozmiary utrudniające zbiór nasion powszechnie używanymi metodami, tzn. z drabin, platform, itp., a wymagające użycia specjalistycznego sprzętu, jak podnośniki czy wysięgniki. Zbiór nasion metodami alpinistyczny- 9

11 mi natomiast nie był jeszcze możliwy z uwagi na rozbudowaną koronę drzew i stosunkowo cienkie gałęzie. Obcinanie górnych partii korony drzew miało być rozwiązaniem zaistniałych problemów ze zbiorem nasion i obniżyć znacznie koszty ich pozyskania. Wyniki badań, dotyczących ogławiania drzew, prowadzonych w Polsce przez IBL, a także w innych krajach, wykazały jednak, że zabiegi tego typu wykonane na starych, kilkunasto-kilkudziesięcioletnich drzewach nie przyniosły zamierzonych rezultatów, przeciwnie przyczyniły się do obniżenia produkcji nasion. Usunięcie górnej części korony starych drzew na plantacjach gatunków iglastych, jak sosna, modrzew czy świerk, powodowało ich gwałtowną reakcją w celu odbudowania utraconej części korony. Gałęzie z 1-2 okółków, pozostałych poniżej miejsca cięcia ogławiającego, zaczynały po zabiegu rosnąć pionowo do góry, przejmując rolę utraconego pędu przewodniego. Skutkowało to zwiększeniem liczby pędów głównych powyżej miejsca ogłowienia do dwóch, trzech, a nawet czterech. Pędy, które przejęły funkcję pędu głównego po zabiegu, odznaczały się intensywniejszym wzrostem na długość niż pędy główne szczepów lub drzew nieogłowionych. Zwiększone zapotrzebowanie na składniki odżywcze i wodę w celu odbudowania aparatu asymilacyjnego odbijało się najczęściej negatywnie na kwitnieniu i ilości wytwarzanych nasion. Dodatkowo, usunięcie podczas zabiegu górnej części korony, w której zwykle zawiązuje się największa ilość kwiatów żeńskich, redukowało potencjalne miejsca zawiązywania się nasion. W efekcie ogłowione drzewa już po upływie 3-4 lat po zabiegu osiągnęły ponownie wysokość sprzed zabiegu, odznaczając się jednocześnie w tym czasie ograniczoną produkcją nasion. Jednorazowy zabieg ogławiający przyniósł więc więcej szkód niż korzyści. Rezultaty badań wykazały natomiast, że zabiegi ogławiające mogą być skuteczną metodą ograniczania wzrostu drzew na wysokość, ale tylko wówczas, gdy zostaną zastosowane na młodych plantacjach nasiennych gatunków iglastych, na których szczepy lub drzewa nie zaczęły jeszcze stykać się ze sobą koronami, będą więc mogły zareagować na przycięcie górnej części korony intensyfikacją wzrostu pędów na boki. Warunkiem powodzenia zabiegu ogławiającego jest jednak konieczność konsekwentnego kontynuowania przycinania drzew w odstępach 2-3 lat (na plantacyjnych uprawach nasiennych częściej niż na plantacjach nasiennych). Pęd przewodni powinien być obcięty na wysokości ok. 3,5-4 metrów, następnie należy usuwać całkowicie wszystkie pędy rosnące pionowo oraz skracać końce pędów poziomych, które zaczynają się wyginać i rosnąć do góry (Foto 3 i 4). Dzięki temu tendencja do przejmowania funkcji pędu głównego przez gałęzie z okółków pozostających poniżej miejsca cięcia ogławiającego będzie malała wraz z powtarzaniem zabiegów ogławiających, choć nie zaniknie zupełnie. Kolejne zabiegi skutkować będą natomiast rozbudowaniem na boki i zagęszczeniem korony, głównie w wierzchołkowej jej części, w wyniku rozwoju nowych pędów z pączków śpiących. W przypadku ogławiania gatunków iglastych, prowadzonego u schyłku zimy lub wczesną wiosną, rany powstałe po obcięciu pnia lub gałęzi powinny być bezwzględnie zabezpieczone preparatem grzybobójczym, gdyż drzewa w stanie spoczynku zimowego nie będą w stanie zabezpieczyć rany poprzez zalanie jej żywicą. Rany powstałe na drzewach po przerwaniu przez nie spoczynku zimowego nie wymagają stosowania preparatów, zostaną zabezpieczone w wyniku naturalnych procesów odpornościowych drzew. Ogławianie drzew gatunków liściastych, jak lipa, brzoza czy olsza, dostarcza więcej problemów niż w przypadku drzew iglastych. Gatunki liściaste bowiem charakteryzują 10

12 Rysunek 4: Szczep modrzewia europejskiego po powtórnym ogłowieniu (Nadl. Barycz) - (fot. P. Markiewicz). Rysunek 5: Przycinany szczep sosny zwyczajnej (Nadl. Oleśnica Śląska) - (fot. P. Markiewicz). się wytwarzaniem bardzo dużej ilości nowych pędów, tzw. wilków, w miejscu po usuniętym pniu lub gałęziach. Zabiegiem efektywnie ograniczającym wzrost drzew na młodych plantacjach tych gatunków może być rozrzedzanie i prześwietlanie korony drzew, wykonywane w podobny sposób, jak w przypadku drzew owocowych w sadach, tzn. poprzez usunięcie gałęzi krzyżujących się, zachodzących na siebie, rosnących do środka korony oraz przerzedzenie środka korony na 11

13 korzyść obrzeża korony. Gałęzie rosnące pionowo należy usunąć, pozostawiając gałęzie rosnące poziomo, na boki (Foto 5). Warunkiem skuteczności takich zabiegów jest jednak konieczność wykonywania ich corocznie, pomimo dużej czasoi pracochłonności wycinania coraz to nowych, młodych pędów. Zabiegi ogławiające u gatunków liściastych należy wykonywać wczesną wiosną, przed ruszeniem wegetacji drzew, a wszelkie rany zabezpieczać środkiem grzybobójczym. Wyjątek stanowi jedynie brzoza, która powinna być ogławiana na jesieni ze względu na obfite wydzielanie soku przez ten gatunek na wiosnę. Rysunek 6: Przycięty szczep lipy drobnolistnej (Nadl. Grotniki) - (fot. P. Markiewicz). Przed podjęciem decyzji o wykonaniu ogławiania na plantacji należy dokonać ekonomicznej analizy opłacalności zabiegów, uwzględniającej wielkość zapotrzebowania na nasiona, koszty wykonywania zabiegów ogławiających oraz koszty zbioru nasion z nieogłowionych i ogłowionych drzew. W przypadku starszych plantacji nasiennych, nakłady poniesione na ewentualne zabiegi ogławiające powinny być raczej przeznaczane na zbiór nasion wynajętym sprzętem specjalistycznym, wykonywany w latach obfitego urodzaju nasion na plantacji, który zapewni ich zapas na dłuższy okres czasu. Alternatywą może być natomiast systematyczne przycinanie co 2-3 lata szczepów i drzew na młodych plantacjach nasiennych, zaczynając gdy drzewa osiągną wysokość 4,5-6 metrów. Należy jednak pamiętać o tym, że zabiegi muszą być wykonywane konsekwentnie i systematycznie, co generuje cykliczne koszty, trzeba także liczyć się z tym, że produkcja nasion przez przycinane drzewa może być obniżona. 6 Różnorodność genetyczna plantacji Zmienność osobników na plantacjach nasiennych spowodowana jest wpływem genotypu drzewa i środowiska. Plantacje generatywne, powstałe z nasion, charakteryzują się większą zmiennością, każde drzewko ma bowiem unikalny zestaw genów. Klonalne plantacje nasienne natomiast mają tylko tyle genotypów, ile 12

14 jest klonów na plantacji. Zmienność fenotypową mierzymy wariancją danej cechy. Wariancja fenotypowa (ta obserwowana na plantacjach) składa się z wariancji genetycznej i środowiskowej, które możemy wyodrębnić stosując metody genetyki ilościowej, co wyraża się wzorem: gdzie: VF - wariancja fenotypowa, VG - wariancja genetyczna, VE - wariancja środowiskowa. V F = V G + V E (1) Wariancja genetyczna (VG) wynika z działania genów w sposób addytywny (VA), dominujący (VD) i epistatyczny (VEP). Zatem: V F = V A + V E + V E P (2) Odziedziczalność definiowana jest jako cała wariancja genetyczna do całej wariancji fenotypowej (odziedziczalność w sensie szerokim sensu lato dla klonów), albo też jako całkowita addytywna wariancja genetyczna do całej wariancji fenotypowej (odziedziczalność sensu stricto dla rodów): (odziedziczalność w szerokim sensie sensu lato) (odziedziczalność sensu stricto). h 2 sl = V G V F (3) h 2 ss = V A V F (4) Rysunek 7: Odziedziczalność indywidualna i rodowa wybranych cech sosny zwyczajnej w wieku 20 lat na plantacyjnej uprawie nasiennej Rosiny w Nadleśnictwie Zaporowo. Składniki wariancji genetycznej i fenotypowej wymagają szczegółowej specyfikacji. Przykładowo, przy obliczaniu odziedziczalności indywidualnej w oparciu 13

15 o wariancję rodową (rody z wolnego zapylenia) uwzględnia się jedynie 1/4 addytywnej wariancji genetycznej. Odziedziczalność jest jedną z najważniejszych właściwości każdej cechy ilościowej. Mówi nam ona, jaka część wariancji ogólnej wynika ze średnich efektów genów, a jaka z oddziaływań środowiskowych. Na podstawie odziedziczalności cech można oszacować wartości hodowlane drzew. Odziedziczalność zależy od wielkości wszystkich komponentów wariancji, składniki genetyczne zależą od częstości genów. Wariancja środowiskowa jest zależna od warunków, w jakich rośnie badany materiał, dlatego też wartość odziedziczalności odnosi się tylko do szczególnej populacji i do szczególnych warunków wzrostu. Przykładowe wartości odziedziczalności poszczególnych cech podano na Rycinie 2. Znając odziedziczalność interesujących nas cech możemy ocenić wartość genetyczną potomstwa drzewa matecznego (klonu lub rodu). Można to zrobić obliczając tzw. wartość indeksową dla drzewa, klonu lub rodu. Wartość ta zwykle jest sumą wartości każdej z badanych cech. Aby różne cechy można było sumować, powinny one zostać wyrażone we wspólnych jednostkach. Podstawowy indeks zakłada, że wartość indeksowa każdego osobnika da się przedstawić jako suma iloczynów mierzalnych wartości cech fenotypowych (P), współczynników ważących znaczenie ekonomiczne tych cech (w) oraz odziedziczalności dla każdej cechy (h). I = w 1 h R 1 2 P 1 + w 2 h R 2 2 P w n h R n 2 P n (5) Zróżnicowanie genetyczne na plantacji można mierzyć na wiele sposobów. Jednym z nich jest ocena zmienności na podstawie liczby genotypów na plantacji. Przykładowo efektywną liczbę rodów na plantacji można obliczyć według wzoru: N e = n 2 n 2 j (6) gdzie n oznacza liczbę drzew na plantacji, a nj liczbę osobników w poszczególnych rodach. Pomocne jest wyrażenie tej wielkości jako relatywnej liczby rodów, która wynosi: R = N e /m, (7) gdzie m oznacza liczbę rodów na plantacji. Współczynnik efektywnej liczby rodów jest łatwy do obliczenia i dobrze charakteryzujący zmienność plantacji pierwszej generacji. Współczynnik ten został uwzględniony w rejestrze Leśnego Materiału Rozmnożeniowego LP do charakteryzacji udziału poszczególnych komponentów plantacji (klonów lub rodów) w mieszance nasion z plantacji nasiennych. Zmienność genetyczna może też być charakteryzowana zaproponowaną przez Lindgrena liczbą statusu. Liczba statusu jest możliwa do określenia gdy dysponujemy informacjami o poprzednich pokoleniach i pokrewieństwie pomiędzy osobnikami. Niektórzy hodowcy próbują określić zmienność genetyczną populacji hodowlanej używając markerów molekularnych, wymaga to jednak dużych nakładów i nie zawsze oddaje zmienność w odniesieniu do cech przyrostowych i adaptacyjnych. Większy postęp hodowlany spodziewany jest tam, gdzie zachodzi intensywniejsza selekcja i tym samym następuje większa redukcja wielkości populacji, ograniczanej tylko do drzew pożądanych. Stopień redukcji zmienności genetycznej związany jest z przyjętym sposobem selekcji. Selekcja fenotypowa jest najstarszym i najprostszym sposobem wyboru najlepszych drzew. Jest to wybór, którego kryterium są jedynie wartości obserwowane lub mierzone 14

16 na pojedynczym osobniku bądź grupie osobników, bez rozpoznania zależności genetycznych. Fenotypowa wartość osobnika (P), mierzona jako odchylenie od średniej dla populacji, jest sumą dwóch składowych: odchylenia średniej wartości dla rodu, do którego należy, od średniej dla całej populacji (Pf) oraz odchylenia wewnątrzrodowego - jest to odchylenie wartości cechy dla osobnika od średniej dla jego rodu (Pw). Fenotypową wartość osobnika możemy więc wyrazić wzorem: P = P f + P w. (8) Metoda selekcji zależy od wagi, jaką przykładamy do wspomnianych części składowych wartości fenotypowej. Jeżeli wyboru dokonujemy jedynie na podstawie wartości osobniczych (indywidualnych), to przykładamy jednakową wagę do obydwu składowych wartości P. Wtedy mamy do czynienia z selekcją indywidualną, inaczej masową lub osobniczą. Jeżeli selekcję przeprowadzimy na podstawie wartości dla rodów (Pf), nie biorąc pod uwagę wartości odchylenia istniejącego wewnątrz rodów (Pw), wtedy jest to selekcja rodowa. Wreszcie możliwe jest także uwzględnienie obu składników (Pf i Pw), z przypisaniem im różnych wag tak dobranych, aby jak najlepiej wykorzystać informację z obu źródeł, wtedy jest to selekcja kombinowana. Mierząc cechy fenotypowe możemy oddzielić zmienność wynikającą ze zróżnicowania środowiska i wpływu genotypu. Dysponując taką informacją można porównać różne metody selekcji pod względem równoczesnego oddziaływania tych metod na spodziewany postęp hodowlany i na zróżnicowanie genetyczne populacji. Jak wynika z badań IBL, selekcja rodowa najbardziej ogranicza zmienność genetyczną, chociaż zapewnia również dość duży zysk genetyczny. Najefektywniejszą metodą selekcji jest selekcja kombinowana. Daje ona duży zysk genetyczny, gdyż identyfikuje zarówno najlepsze rody, jak i najlepsze drzewa w rodach, lecz jednocześnie powoduje duże ograniczenie zmienności genetycznej. Selekcja indywidualna, w której wybiera się najlepsze drzewa, bez względu na ich przynależność do rodu, zapewnia większą zmienność w porównaniu z wcześniej wymienionymi sposobami, lecz daje o około 2% mniejszy zysk genetyczny niż selekcja rodowa i o ponad 10% mniejszy niż selekcja kombinowana. Zysk genetyczny zależy od intensywności selekcji i odziedziczalności. Intensywność selekcji jest współczynnikiem, który informuje, w jakim stopniu wybrany osobnik pod względem danej cechy różni się od średniej dla populacji. Możemy wyrazić ją w jednostkach standaryzowanych lub w procentach. Jak dotychczas na plantacjach nasiennych w Polsce nie określa się zmienności genetycznej plantacji inaczej niż liczbą rodów na niej reprezentowanych. Wydaje się jednak, że można łatwo wzbogacić analizy zróżnicowania genetycznego na plantacjach o obliczenie efektywnej liczby rodów i porównanie jej z zyskiem genetycznym, określanym w czasie oceny potomstwa w plantacyjnych uprawach nasiennych, która wykonywana jest przed planowanymi cięciami rozluźniającymi. 7 Podsumowanie Plantacje nasienne generatywne i wegetatywne są ważnym źródłem nasion, coraz częściej wykorzystywanym w leśnictwie. Ich znaczenie ciągle rośnie, zarówno ze względów praktycznych, związanych z łatwą dostępnością dobrych jakościowo nasion, jak i ze względu na założenia strategiczne w realizowanym obecnie Programie ochrony leśnych zasobów genowych i hodowli selekcyjnej drzew leśnych. 15

17 Plantacje są jedynym tak efektywnym narzędziem wdrażania efektów prac selekcyjnych do gospodarki leśnej. Spore nakłady, jakie ponosimy na zakładanie, prowadzenie, dokumentowanie prac i użytkowanie plantacji zwrócą się jednak z nawiązką, gdyż inwestycja w dobre nasiona jest najlepszą inwestycją, jaką można wykonać w lasach. Wyhodowane z tych nasion drzewostany będą służyły następnym pokoleniom. Dlatego też ważne jest ciągłe pogłębianie wiedzy dotyczącej plantacji nasiennych. Mamy nadzieję, że nasze opracowanie przyczyni się do lepszego zrozumienia tej problematyki i ułatwi prowadzenie plantacji. 16

18 Tabela 1. Liczba drzew matecznych w LP (stan na r.) RDLP Gatunek So Św Md Jd Dgl Soc Bk Dbs Dbbs Czpt Lp Js Brz Ol Jw Wzg Wzs Ak Kl Os Brzo Sowej Ogółem Białystok Gdańsk Katowice Kraków Krosno Lublin Łódź Olsztyn Piła Poznań Radom Szczecin Szczecinek Toruń Warszawa Wrocław Zielona Góra Razem

19 Tabela 2. Powierzchnia plantacji nasiennych [ha] (stan na r.) RDLP So Św Md Jd Dgl Soc inne igl. Gatunek Bk Dbs Dbbs Czpt Lp Brz Ol Białystok 31,18 18,92 11,57 5,95 9,70 10,17 6,10 14,62 108,21 Gdańsk 36,37 12,80 11,96 8,15 3,50 5,00 4,05 81,83 Katowice 6,50 4,20 29,06 5,93 2,05 2,80 22,00 6,47 2,30 81,31 Kraków 3,01 7,11 4,83 14,95 Krosno 11,15 5,40 6,60 5,32 4,22 3,30 10,74 4,00 5,30 4,03 2,79 3,59 66,44 Lublin 29,22 10,31 16,38 7,88 4,30 5,00 5,34 5,57 84,00 Łódź 14,69 12,50 5,76 3,64 6,90 8,86 6,30 58,65 Olsztyn 95,47 15,89 22,58 25,40 9,46 16,32 185,12 Piła 17,34 5,42 7,90 6,90 5,18 42,74 Poznań 41,92 10,94 29,84 7,33 9,18 0,50 6,13 5,48 2,18 6,40 3,80 8,19 131,89 Radom 8,21 4,98 30,50 5,00 48,69 Szczecin 30,42 4,96 26,45 8,62 5,50 2,63 3,86 82,44 Szczecinek 22,58 12,00 6,30 5,13 4,99 4,31 3,80 59,11 Toruń 33,56 10,30 8,07 3,90 6,03 61,86 Warszawa 5,96 4,20 6,27 16,43 Wrocław 14,19 11,58 65,33 2,93 10,17 5,90 4,80 5,74 2,44 123,08 Zielona Góra 25,04 14,84 5,30 5,54 50,72 inne liść. Ogółem Razem 426,81 75,60 244,69 78,53 37,61 25,00 13,47 53,61 31,95 53,38 23,89 96,56 47,62 62,10 26, ,47

20 Tabela 3. Powierzchnia plantacyjnych upraw nasiennych [ha] (stan na r.) Gatunek RDLP So Św Md Jd Dgl Soc Bk Dbs Dbbs Czpt Brz Jw Lb Sowej Ogółem Białystok 14,35 6,82 7,39 28,56 Gdańsk 13,23 5,09 4,20 4,34 26,86 Katowice 5,23 4,00 34,26 7,46 4,40 55,35 Kraków 20,43 4,44 20,60 5,50 10,00 60,97 Krosno 12,20 12,20 Lublin 13,13 12,05 5,58 6,51 37,27 Łódź 31,40 19,84 5,85 4,55 61,64 Olsztyn 21,74 36,27 5,20 63,21 Piła 45,31 13,39 5,06 63,76 Poznań 25,63 20,70 7,60 24,06 11,20 5,00 94,19 Radom 10,26 5,06 5,72 21,04 Szczecin 26,15 13,00 39,15 Szczecinek 6,60 8,10 14,70 Toruń 24,27 15,54 11,05 6,00 6,00 62,86 Warszawa 13,29 5,65 18,94 Wrocław 18,58 5,04 6,94 30,56 Zielona Góra 14,18 11,53 4,90 10,46 41,07 Razem 247,97 12,05 178,49 15,35 32,90 110,64 43,76 23,40 21,46 13,97 13,39 4,55 10,00 4,40 732,33