This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Transkrypt

1 ARTYKU ORYGINALNY / ORIGINAL ARTICLE Zaanga owanie Autorów A Przygotowanie projektu badawczego B Zbieranie danych C Analiza statystyczna D Interpretacja danych E Przygotowanie manuskryptu F Opracowanie piœmiennictwa G Pozyskanie funduszy Author s Contribution A Study Design B Data Collection C Statistical Analysis D Data Interpretation E Manuscript Preparation F Literature Search G Funds Collection 418 Anna Kowalczyk 1(A,B,E,F,G), Anna Brzêk 2(C,D,E), Olga Nowotny-Czupryna 2(C,D,E), Iwona Gêgotek 1(B,F) 1 Katedra i Zak³ad Fizjoterapii, Œl¹ski Uniwersytet Medyczny, Katowice 2 Zak³ad Kinezjologii, Œl¹ski Uniwersytet Medyczny, Katowice 1 Department and Division of Physiotherapy, Silesian Medical University, Katowice 2 Division of Kinesiology, Silesian Medical University, Katowice Niektóre odleg³e skutki skolioz rozpoznanych w wieku szkolnym Some late sequelae of scoliosis diagnosed at school age S³owa kluczowe: skolioza, odleg³e skutki, nieergonomiczne pozycje cia³a Key words: scoliosis, adults, late sequelae, non-ergonomic body positions STRESZCZENIE Wstêp. Postawa cia³a zmienia siê przez ca³e ycie i zale y od wielu czynników zewnêtrznych i wewnêtrznych. Skolioza mo e wyst¹piæ w ka dym okresie rozwoju dziecka. Jest ona nie tylko kosmetycznym defektem, lecz jednoczeœnie zaburza prawid³owe funkcjonowanie wielu uk³adów i narz¹dów cz³owieka. Skrzywienia znacz¹cego stopnia, mog¹ ulec dalszemu pog³êbianiu u osób doros³ych, czemu sprzyja nawykowe przyjmowanie nieergonomicznych pozycji. Po 20 roku ycia mog¹ pojawiæ siê dolegliwoœci bólowe krêgos³upa czy ograniczenie jego ruchomoœci, a nawet wyraÿne zaburzenia funkcjonowania narz¹dów wewnêtrznych. Celem pracy by³o okreœlenie aktualnej wartoœci k¹towej skrzywienia u osób doros³ych w porównaniu ze stanem stwierdzonym w wieku szkolnym oraz ustalenie niektórych odleg³ych skutków skrzywienia. Materia³ i metody. Badaniem objêto 20 osób doros³ych (18-30 lat), które w wieku szkolnym uczêszcza³y na gimnastykê korekcyjn¹ z powodu skoliozy. Aktualn¹ postawê cia³a oceniono fotogrametrycznie, w pozycji stoj¹cej swobodnej i skorygowanej. Otrzymane wyniki porównano z wynikami takiego samego badania wykonanego w wieku szkolnym. Na tej podstawie okreœlono zmiany jakie pojawi³y siê po up³ywie kilku do kilkunastu lat. Wyniki. U po³owy badanych, stwierdzono pog³êbienie siê k¹ta skrzywienia o ok. 5. Po ukoñczeniu uczêszczania na gimnastykê korekcyjn¹, tylko niewiele osób systematycznie uczestniczy³o w ró nych formach aktywnoœci ruchowej. Ponad 90% badanych zg³asza³o dolegliwoœci bólowe krêgos³upa, szczególnie odcinka lêdÿwiowego. Wnioski. Stwierdzona w wieku szkolnym skolioza po zakoñczeniu wzrostu pog³êbia siê nieznacznie, ale sprzyja wystêpowaniu dolegliwoœci bólowych krêgos³upa w wieku doros³ym. SUMMARY Background. Body posture changes throughout life and is influenced by a number of external and internal factors. Scoliosis may develop at any point in a child's development. It is not only a cosmetic defect, but also one disturbing the normal function of many systems and organs in the body. Marked abnormal curvatures may progress in adult life, mainly because of repeated non-ergonomic body positions. After age 20, spinal pain, limitation of movement, and even distinct abnormalities in the functioning of internal organs may develop. The aim of this study was to determine current angles of scoliotic curvatures in adults as compared to school age records. Some late sequelae of the scoliosis were also identified. Material and methods. The study group consisted of 20 people (aged years) who had attended corrective gymnastic classes to correct their scoliosis while at school. Present body posture, in free and corrected standing, was evaluated photogrammetrically. Results were compared with corresponding data obtained at school age. On this basis, changes that had appeared over several years were determined. Results. Half of the subjects were found to have increased curvature angles by about 5. Following completion of their corrective gymnastics courses, few of the subjects regularly took part in various forms of exercise. More than 90% of the group reported spinal pain, especially in the lumbar spine. Conclusions. Scoliosis diagnosed at school age progresses only slightly after the body growth period but may be associated with spinal pain in adult life. Liczba s³ów/word count: 3910 Tabele/Tables: 0 Ryciny/Figures: 4 Piœmiennictwo/References: 19 Adres do korespondencji / Address for correspondence Mgr Anna Kowalczyk Katedra i Zak³ad Fizjoterapii, Œl¹ski Uniwersytet Medyczny Katowice, ul. Medyków 12, tel./fax (032) , fizjoterapia@sum.edu.pl Fizjoterapia Polska MEDSPORTPRESS, 2008; 4(4); Vol. 8, Otrzymano / Received r. Zaakceptowano / Accepted r.

2 Kowalczyk A. i wsp., Odleg³e skutki skolioz WSTÊP Postawa cia³a zmienia siê przez ca³e ycie cz³owieka i zale y od wielu czynników zewnêtrznych i wewnêtrznych. W okresie dynamicznego wzrostu zmieniaj¹ siê proporcje cia³a, a szczególnie d³ugoœæ krêgos³upa i koñczyn. W tym czasie podlega znacznym przekszta³ceniom kszta³t krêgos³upa, który jest g³ównym wyk³adnikiem postawy cia³a [1,2, 3,4]. Wœród bocznych skrzywieñ krêgos³upa najczêœciej spotykamy skrzywienia lewostronne w odcinku piersiowo- -lêdÿwiowym, które stanowi¹ ok. 98% wszystkich skrzywieñ [5]. Skrzywienia, zw³aszcza w odcinku piersiowym, mog¹ powodowaæ narastaj¹ce upoœledzenie czynnoœci kr¹ eniowo-oddechowych. Poza tym, w wyniku zmian zwyrodnieniowych rozwijaj¹cych siê g³ównie w odcinku lêdÿwiowym krêgos³upa, ju od 20 roku ycia mog¹ pojawiaæ siê dolegliwoœci bólowe krêgos³upa i ograniczenie jego ruchomoœci. Skrzywienia, zw³aszcza te znacznego stopnia, mog¹ ulec dalszemu pog³êbieniu u osób doros³ych, prowadz¹c do niekorzystnych nastêpstw, czêsto do tzw. zespo³ów bólowych krêgos³upa. Czêstoœæ wystêpowania bólów krêgos³upa u osób ze skolioz¹ szacuje siê na 50% do 80% [1,6, 7,8,9]. Osoby doros³e czêsto w czasie wykonywania czynnoœci dnia codziennego zapominaj¹ o utrzymaniu prawid³owej postawy cia³a, a to w póÿniejszym czasie równie predysponuje do pojawiania siê dolegliwoœci bólowych w obrêbie krêgos³upa. Celem pracy by³o okreœlenie aktualnej wartoœci k¹towej skrzywienia u osób doros³ych w porównaniu ze stanem stwierdzonym w wieku szkolnym oraz ustalenie niektórych odleg³ych skutków skrzywienia. MATERIA I METODY Badaniem objêto 20-osobow¹ grupê doros³ych w wieku lat (25,35 ± 5,65), które w wieku szkolnym (w latach 90-tych) uczêszcza³y na gimnastykê korekcyjn¹ (œrednio ok. 4 lat) do Przychodni Rehabilitacyjnej dla Dzieci i M³odzie y w Katowicach, z powodu rozpoznanego wówczas bocznego skrzywienia krêgos³upa (b.s.k.). Wœród badanych przewa a³y skrzywienia dwu³ukowe, pierwotne w odcinku piersiowym (65% ogó³u badanych). Wiek, w którym u tych dzieci rozpoznano b. s. k. by³ zró nicowany i waha³ siê w przedziale 5 do 15 lat (x=9,15±2,99). W badanej grupie zdecydowan¹ wiêkszoœæ stanowi³y kobiety 70% (14 kobiet w przedziale wiekowym lat (x=25,21±3,76), pozosta³¹ czêœæ stanowili mê czyÿni miêdzy r. (x=26,33± 3,93). Aktualn¹ postawê cia³a oceniono nieinwazyjn¹ metod¹ fotogrametryczn¹ z wykorzystaniem tzw. mory projekcyjnej w swobodnej i skorygowanej pozycji stoj¹cej. Badanie to pozwala na jednoczesn¹ (jednoczasow¹) analizê wielu wskaÿników postawy cia³a w trzech p³aszczyznach [10,11, 12,13,14]. Aktualne wyniki badania fotogrametrycznego (badanie 2 koñcowe) porównano z wynikami takiego samego badania, wykonanego w trakcie trwania usprawniania w wieku dzieciêcym (badanie 1 wstêpne). Na tej podstawie okreœlono m.in. zmiany k¹ta skrzywienia jakie zasz³y po up³ywie ok. 10 lat od zakoñczenia usprawniania w Przychodni. Dodatkowo u wszystkich osób przeprowadzono badanie ankietowe, aby ustaliæ miêdzy innymi jak przebiega³ BACKGROUND Body posture changes throughout life and is influenced by a number of external and internal factors. Body proportions, particularly the length of the spine and extremities change in the period of dynamic body growth (growth spurt). At the same time, the shape of the spine, the main determinant of body posture, undergoes significant changes. The most common lateral curvature of the spine is left thoracolumbar scoliosis, which amounts to 98% of all abnormal curvatures [5]. A curvature, particularly in the thoracic spine, may lead to progressive impairment of cardiorespiratory function. Moreover, degenerative changes, which develop mainly in the lumbar spine, may result in spinal pain and mobility limitation as early as age 20. Scoliosis, especially severe scoliosis, may progress in adults, leading to adverse sequelae, often including so-called spinal pain syndromes. The estimated incidence of spinal pain in scoliotic patients is 50 to 80% [1,6,7,8,9]. During everyday activities, adults often forget to maintain correct body posture, which may also predispose them to spinal pain in later life. The aim of the study was to determine the current angles of scoliotic curvatures in adults as compared to school age records and to identify some late sequelae of scoliosis. MATERIAL AND METHODS The study involved a group of 20 adults at the ages of 18 to 30 years (25.35 ± 5.65), who attended corrective gymnastic classes (for about 4 years on average) at Rehabilitation Clinic for Children and Adolescents in Katowice at school age (in the 90s) due to a lateral curvature of the spine (scoliosis) diagnosed at that time. The predominant type of scoliosis was the S-type, with the primary arch in the thoracic spine (65% of all patients). The scoliosis had been diagnosed at different ages ranging from 5 to 15 years (x =9.15±2.99). The vast majority of the patients (70%) were women (14 women aged 18 to 31 years, x = 25.21± 3.76). The remaining patients were men at 21 to 31 years of age (x = 26.33±3.93). Current body posture was evaluated by non-invasive photogrammetric method (projection moire) in a free and corrected standing position. This examination allows for a simultaneous (concurrent) analysis of multiple posture indicators in three planes [10,11,12,13,14]. The current results of the photogrammetric examination (examination 2-final) were compared with the results of the same examination carried out during rehabilitation in childhood (examination 1- baseline). Based on these results, changes in the angle of the curvature that had developed over the approximately 10 years from the completion of the rehabilitation in the Clinic were determined. Additionally, all patients filled out a questionnaire designed, among other things, to provide information on 419

3 Kowalczyk A. et al., Late sequelae of scoliosis proces dalszego usprawniania oraz stwierdziæ ewentualne wystêpowanie dolegliwoœci bólowych i ich lokalizacje. Cechy kliniczne bólu oceniono w skali (0-5) stopni, wed³ug schematów poddanych przez Jacksona i Moskowitza, u ywanych do oceny zespo³ów bólowych u osób z bocznym skrzywieniem krêgos³upa [6,15,16,18]. Skala ta obejmuje nastêpuj¹ce stopnie: 1. ból sporadyczny kilka razy w roku, po wysi³kach, nie ograniczaj¹cy chorego, 2. ból okresowy kilka razy w miesi¹cu, po wysi³ku, nie wp³ywaj¹cy na codzienn¹ aktywnoœæ chorego, 3. ból czêsty kilka razy w tygodniu, ograniczaj¹cy codzienn¹ aktywnoœæ chorego, 4. ból bardzo czêsty nawet codziennie, ograniczaj¹cy aktywnoœæ chorego, wymagaj¹cy wizyty u lekarza, farmakoterapii, zwolnieñ z pracy, 5. stopieñ ból ci¹g³y ograniczaj¹cy ca³kowicie sprawnoœæ chorego. W analizie statystycznej wziêto pod uwagê przede wszystkim lokalizacjê, kierunek i wielkoœæ k¹ta skrzywienia oraz mo liwoœæ jego korekcji. Wyniki opracowano z wykorzystaniem programów Exel i Statistica. WYNIKI Wartoœci k¹towe skrzywienia otrzymane z badania fotogrametrycznego, w badaniu pierwszym (w wieku szkolnym) zawiera³y siê w przedziale (x=16,85±8,29). Po up³ywie ok. 10 lat (x=13,45±2,2) u ponad po³owy badanych (11 osób) stwierdzono pog³êbienie siê k¹ta skrzywienia o ok. 5 (x=4,72±2,8), natomiast u pozosta³ych 9 k¹t ten uleg³ zmniejszeniu o ok. 8 (x=8,33±4,37). W zwi¹zku z tym, w badaniu drugim k¹t ten zawiera³ siê w przedziale (x=15,5±4,75). Nie zanotowano jednak statystycznie istotnej ró nicy pomiêdzy badaniem pierwszym a drugim, zarówno w pozycji swobodnej, jak i skorygowanej (oba t w przedziale 0,69-0,92; p>0,05). W obu badaniach odnotowano natomiast pewne mo liwoœci korekcji, czego potwierdzeniem by³y statystycznie istotne ró nice pomiêdzy œrednimi k¹tami skrzywienia w pozycji swobodnej i skorygowanej, zarówno w badaniu pierwszym, jak i drugim (oba t w przedziale 3,69 3,89; p < 0,001). Opracowanie wyników badañ ankietowych ujawni³o w badanej grupie bardzo czêste wystêpowanie dolegliwoœci bólowych krêgos³upa. A 90% badanych zadeklarowa- ³o wystêpowanie takich dolegliwoœci, przy czym w 70% przypadków dolegliwoœci te wystêpowa³y g³ównie w odcinku lêdÿwiowym. Osoby te uskar a³y siê równie na sporadycznie pojawiaj¹cy siê ból w innych odcinkach krêgos³upa oraz w koñczynach. Poœród badanych, 11 osób wi¹za³o ból z wykonywan¹ prac¹, a 2 osobom ból utrudnia³ oddychanie. Tylko 2 osoby nie zg³asza³y adnych dolegliwoœci bólowych, ale byli to pacjenci najm³odsi z badanej grupy. Na podstawie informacji zawartych w ankietach mo - na stwierdziæ, e u 90% badanych problem bólu pojawi³ siê miêdzy 18 a 22 rokiem ycia. W kontekœcie skali bólu wg Jacksona-Moskowitza, u 40% badanych stwierdzono okresowe nasilenie bólu, które wystêpowa³o w przedziale od 4 miesiêcy do 10 lat, u 2 osób 10% od 4 miesiêcy do 1 roku, a u pozosta³ych the course of further rehabilitation and determine any existing pain problems and their location. The clinical features of pain were assessed on a scale from 0 to 5 degrees, according to Jackson and Moskowitz's schemes, used to evaluate pain syndromes in scoliotic patients [ 6,15,16,18]. The scale defines the following degrees: 1. sporadic pain, occurring a few times a year after exercise, not imposing any limitations on the patient, 2. periodic pain, occurring a few times a month, after exercise, not affecting the patient's daily activity, 3. frequent pain, occurring a few times a week, limiting the patient's daily activity, 4. very frequent pain, occurring even every day, limiting the patient's activity, requiring medical advice, pharmacotherapy, sick leaves 5. constant pain, producing total limitation of the patient's activity The statistical analysis concentrated on the location, direction and degree of the curvature angle, as well as possibilities for correction. The results were processed with Excel and Statistica software. RESULTS The curvature angles determined by photogrammetry during the first examination (at school age) ranged from 10 to 36 (x =16.85 ± 8.29). After about 10 years (x =13.45 ± 2.2) almost half of the patients (11) showed progression of the scoliotic angle by ca. 5 (x =4.72 ±2.8), whereas in the remaining 9 patients the angle had improved by ca. 8 (x =8.33 ± 4.37). So the angles ranged from 10 to 28 (x =15.5 ± 4.75) in examination 2. However, there was no statistically significant difference between the first and second examinations, in either free or corrected standing (with both "t"'s ranging from ; p>0.05). On the other hand, both examinations showed some possibility for correction, as confirmed by statistically significant differences between the mean angles in free and corrected standing, both in the first and second examinations (both "t"'s ranging from ; p<0.001). The analysis of the survey results revealed a very high incidence of spinal pain in the study group. As many as 90% of the subjects reported such pain, with 70% of the patients experiencing pain mainly in the lumbar spine. These patients also complained of sporadic pain in other spine segments and extremities. Eleven of the patients associated the pain with occupational activity, whereas two patients had difficulties breathing due to the pain. Only two people did not report any pain. They were, however, the youngest patients in the group. The data from the survey showed that the pain problem had appeared between 18 and 22 years of age in 90% of the patients. According to the Jackson-Moskowitz pain scale, 40% of the patients showed periodical intensification of pain that occurred in a period of 4 months to 10 years (in 2 patients - 10%), 4 months to 1 year, and 2 to 10 years in the remaining 6 patients (30%). The pain was sporadic in 7 patients (35%), recurring for 1 year in 2 patients and for 2 years in the remaining patients. Three patients (15%) reported fre-

4 Kowalczyk A. i wsp., Odleg³e skutki skolioz (30%) od 2 do 10 lat. U 7 osób (35%) ból wystêpowa³ sporadycznie, u 2 osób (10%) od 1 roku, a u pozosta³ych od 2 lat. Natomiast ból czêsty zg³asza³y 3 osoby (15%), wystêpowa³ on od 6 miesiêcy do 2 lat. Pacjenci najczêœciej ³agodzili dolegliwoœci bólowe poprzez zmianê pozycji, masa, stosowanie plastrów rozgrzewaj¹cych oraz sporadycznie p³ywali. Natê enie i lokalizacja bólu oraz czêstoœæ jego wystêpowania nie zale a³a jednak od lokalizacji skrzywienia (χ 2 = 1,06; p>0,05). Nie znaleziono równie zale noœci pomiêdzy wielkoœci¹ k¹ta skrzywienia a czasem trwania tych dolegliwoœci w grupie kobiet (r = 0,31; p> 0,3), w grupie mê czyzn natomiast zale noœæ ta by³a istotna (r = 0,99; p<0,002). Stwierdzono, i 75% badanych prowadzi sedenteryjny tryb ycia, spêdzaj¹c wiêkszoœæ czasu w pozycji siedz¹cej (z powodu charakteru swojej pracy b¹dÿ studiów). Tylko 25% ankietowanych zadeklarowa³o, e na ogó³ przebywaj¹ w ró nych pozycjach wyjœciowych (siedz¹cej i stoj¹cej). A 65% nie uczêszcza³o na adne dodatkowe zajêcia ruchowe, a tylko 6 osób systematycznie p³ywa³o, spacerowa- ³o oraz æwiczy³o w domu. Byli to w wiêkszoœci studenci. Ryc. 1. Porównanie wartoœci k¹towych pomiêdzy badaniem wstêpnym a koñcowym Fig. 1. Comparison of scoliosis angles between baseline and final examinations Ryc. 2. Lokalizacja bólu krêgos³upa w badanej grupie Fig. 2. Location of spinal pain in the study group quent pain recurring for a period of 6 months to 2 years. Patients usually alleviated their pain by changing position, massage, occasional swimming or with the use of a warming patch. The intensity and location of pain as well as its frequency were not related to the location of the curvature (χ 2 =1.06; p>0.05). There was also no connection between the curvature angle and the duration of pain in female patients (r=0.31; p>0.3). However, in male patients this relationship was statistically significant (r=0.99; p<0.002). 75% of patients were found to lead a sedentary lifestyle (spending most time in a sitting position due to the nature of their job or because they were students). Only 25% of the respondents claimed they spent most time in different initial positions (sitting or standing). As many as 65% of the patients did not attend any additional exercise classes, with only 6 patients swimming, going for walks or exercising at home on a regular basis. Most of them were students. Legenda/legend Odch. Std. SD B³¹d std. SE Œrednia Mean 421

5 Kowalczyk A. et al., Late sequelae of scoliosis Ryc. 3. Stopieñ natê enia bólu wg skali Jacksona Moskowitza Fig. 3. Pain intensity (Jackson-Moskowitz scale) Ryc. 4. Aktywnoœci fizyczna badanych Fig. 4. Physical activity of the participants DYSKUSJA Z przegl¹du literatury wiadomo, e b. s. k. predysponuje do powstania zmian przeci¹ eniowych i choroby zwyrodnieniowej krêgos³upa. W ³agodnych formach wywo³uje ono tylko nieznaczn¹ zmianê kszta³tu tu³owia. Natomiast w zaawansowanych przypadkach znacz¹co wp³ywa na zaburzenie budowy cia³a oraz funkcjê uk³adu kr¹ enia i oddechowego. Zmieniony skoliotycznie krêgos³up powoduje równie zaburzenia równowagi miêœniowej, ograniczenie ruchomoœci stawów, przeci¹ enie struktur aparatu wiêzad³owo-torebkowego itp. [2]. Wyniki leczenia b. s. k. i jej skutków najczêœciej rozpatruje siê przez pryzmat wielkoœci k¹ta skrzywienia, do rzadszych natomiast nale ¹ doniesienia ukazuj¹ce bardziej ogólne skutki zdrowotne. Wœród tych ostatnich najwiêksze bodaj zainteresowanie budzi wystêpowanie dolegliwoœci bólowych, nastêpstwa b. s. k. Szacuje siê bowiem, e wystêpuj¹ one u 50% do 80% omawianych osób [1,6,7,8,9]. Jak podaj¹ T. Sipko i wsp. [6], wystêpuje pew- 422 Legenda/legend m-cy months wcale no pain DISCUSSION A literature overview shows that scoliosis predisposes to changes caused by overloading and degenerative spine disease. Mild scoliosis leads only to slight changes in the shape of the body. However, advanced scoliosis significantly impairs body posture and the function of the respiratory and circulatory systems. The scoliotic spine is also the cause of disorders of muscle balance, reduction of joint mobility, overloading of capsulo-ligamentous structures, etc [2]. The results of the treatment of scoliosis are most often assessed on the basis of the curvature angle, while reports of more general health consequences are less frequent. As for the latter, the most attention is paid to the occurrence of pain as a sequela of scoliosis, as pain complaints are estimated to occur in 50 to 80% of these patients [1,6,7,8,9]. T. Sipko et al. [6] report a certain relation between the severity and intensity of pain and age and the degree of curvature. The present study also revealed that the frequency

6 Kowalczyk A. i wsp., Odleg³e skutki skolioz na zale noœæ pomiêdzy stopniem natê enia i intensywnoœci bólu a wiekiem oraz stopniem skrzywienia. W badaniach w³asnych zaobserwowano równie, e dolegliwoœci bólowe wystêpuj¹ czêœciej wraz z wiekiem. Zanotowano jednak, e natê enie i lokalizacja bólu oraz czêstoœæ jego wystêpowania nie zale y od lokalizacji skrzywienia. Nie znaleziono równie zale noœci pomiêdzy wielkoœci¹ k¹ta skrzywienia a czasem trwania tych dolegliwoœci w grupie kobiet, natomiast u mê czyzn zale noœæ taka by³a wyraÿna. Wiek XX zaznaczy³ siê postêpem we wszystkich dziedzinach ycia i nauki. Zmiany w trybie ycia, wiele wygód, ³atwoœæ przemieszczania siê, ograniczaj¹ce do minimum wysi³ek fizyczny, spowodowa³y, e cz³owiek zamiast,, homo erectus sta³ siê bardziej istot¹ siedz¹c¹ homo sedentarius [17]. Uzyskane wyniki potwierdzaj¹ to spostrze enie. Ponad po³owa badanych najwiêcej czasu przebywa³a bowiem w pozycji siedz¹cej, na dodatek siedz¹c niedbale, niesymetryczne. Zdecydowana wiêkszoœæ badanych w wykonywaniu czynnoœci dnia codziennego nie przestrzega³a te zasad ergonomii pracy i wypoczynku. Na dodatek badania te wykaza³y, e wiêkszoœæ osób doros³ych nie uczestniczy³a w systematycznych formach aktywnoœci ruchowej. Wielu autorów akcentuje natomiast potrzebê ruchu jako najlepszego œrodka profilaktycznego zapobiegaj¹cego wystêpowaniu dolegliwoœci bólowych krêgos³upa. Podkreœla siê rolê sportów ogólnorozwojowych i ogólnousprawniaj¹cych [19]. Wyniki tych badañ wykaza³y, e zachowawcze leczenie b. s. k. da³o u wiêkszoœci badanych zadowalaj¹ce efekty, których wyrazem by³a niewielka progresja skrzywienia, a w czêœci przypadków nawet pewna poprawa. Pomimo to nie uda³o siê uchroniæ tych osób przed dolegliwoœciami bólowymi. Sugeruje to potrzebê wdro enia profilaktyki drugorzêdowej, ale to ju odrêbny problem. WNIOSKI 1. Stwierdzona w wieku szkolnym skolioza, po zakoñczeniu wzrostu pog³êbia siê tylko nieznacznie. 2. Pomimo braku dalszej progresji, rozpoznana w wieku szkolnym skolioza sprzyja wystêpowaniu dolegliwoœci bólowych krêgos³upa w wieku doros³ym. of pain increased with age. However, there was no connection between the intensity, location and frequency of pain and the location of the curvature. There was also no relationship between the curvature angle and duration of pain in female patients, whereas this relationship was significant in male patients. The 20th century was a time of progress in all areas of life and science. Due to changes in lifestyle, many comforts and ease of traveling, which reduced the need of physical effort to the minimum, man transformed from "homo erectus" into "homo sedentarius", a rather sitting creature. The results of this study confirm this observation. More than half of the patients spent most of their time in a sitting position that was, in addition, rather careless and asymmetrical. Moreover, a vast majority of the patients did not follow the principles of ergonomics concerning work and leisure during everyday activities. Additionally, it was revealed that most adults did not engage in any physical activity on a regular basis. Many authors underline the importance of exercise as the best preventive measure against spinal pain. The role of general sports is also emphasised[19]. The results of our study showed that conservative treatment of scoliosis had led to satisfactory outcomes in most patients, as reflected in only slight progression of the curvature, with a degree of improvement observed in some of the patients. Still the treatment had failed to prevent pain in those patients. This suggests a need for secondary prophylaxis. That, however, is a different matter. CONCLUSIONS 1. Scoliosis diagnosed at school age progresses only slightly after the body growth period. 2. Despite no further progression, scoliosis diagnosed at school age is associated with spinal pain in adulthood. PIŒMIENNICTWO/REFERENCES 1. Milanowska K, Dega W, redd. Rehabilitacja Medyczna. Warszawa: PZWL; Hanger W, Frankowski S, Królak M. Boczne skrzywienie krêgos³upa jako wynik przeci¹ eñ funkcjonalnych u dzieci szkó³ muzycznych. W: Nowotny J, redd. Dysfunkcje krêgos³upa diagnostyka i terapia. Katowice str Nowotny J, redd. Podstawy kliniczne fizjoterapii w dysfunkcjach narz¹du ruchu. Warszawa: MediPage; Nowotny J, Saulicz E. Niektóre zaburzenia statyki cia³a i ich korekcja. Katowice: AWF; abaziewicz L. Skolioza piersiowo-lêdÿwiowa lewostronna najczêstsza wada postawy. W: Nowotny J, redd. Dysfunkcje krêgos³upa diagnostyka i terapia. Katowice str Sipko T, Durzyñska A, Demczuk-W³odarczyk E, Biec E. Wystêpowanie bólu w bocznych skrzywieniach krêgos³upa. Fizjoterapia Polska 2006; 6: Tomczak H. Czêstoœæ wystêpowania zespo³ów bólowych krêgos³upa u doros³ych chorych ze skolioz¹, leczonych i nie leczonych operacyjnie. Fizjoterapia Polska 2001; 3 (3): Tomczak H. Spo³eczne skutki bólu krêgos³upa u doros³ych ze skolioz¹ leczonych i nie leczonych operacyjnie. Fizjoterapia Polska 2001; 1 (3): Nowotny J, redd. Podstawy Fizjoterapii wybrane metody fizjoterapii. Kraków: Kasper; Cieœla T, Saulicz E, Nowotny J, Czupryna K. Wybrane wskaÿniki postawy cia³a w przebiegu usprawniania dzieci i m³odzie y ze skoliozami. Katowice: Wydawnictwo AWF;

7 Kowalczyk A. et al., Late sequelae of scoliosis Domagalska M, Nowotny J. Walory æwiczeñ korekcyjnych opartych o zastêpcze sprzê enie zwrotne w kszta³towaniu siê nawyku prawid³owej postawy. W: Œli yñski J, redd Rozwój fizyczny i motoryczny oraz postawa dzieci i m³odzie y niepe³nosprawnej. Katowice str Nowotny J, Zawieska D, Saulicz E. Fototopografia z wykorzystaniem rastra optycznego i komputera jako sposób oceny postawy cia³a. Postêpy Rehabilitacji 1992; 6 (1): Skolimowski T, Podhorski M, Bobrowicz K. Zastosowanie fotogrametrycznej metody oceny postawy cia³a w badaniach skriningowych. W: Nowotny J, redd. Dysfunkcje krêgos³upa diagnostyka i terapia. Katowice str Casella MC, Hall JE. Current Treatment Approaches at the Nonoperative and Operative Management of Adolescent Idiopathic Scoliosis. Physical Therapy 1991; 71 (12): 29-41; 15. Jackson RP, Simmons EH, Stripinis D. Coronal and sagittal plane spinal deformities correlating with black pain and pulmonary function in adult idiopathic scoliosis. Spine1989; 14: Jackson RP, Simmons EH, Stripinis D. Incidence and severity of pain in adult idiopathic scoliosis. Spine 1983; 8: Iwañski T. Psychologiczno- spo³eczne aspekty bólów krêgos³upa. Postêpy Rehabilitacji 1998; 12 (3): Moskowitz A, Moe JH, Winter RB, Binner H. Long-term follow up of scoliosis fusion. J Bone Joint Surg 1980; 62A: Dziewulski M, Szymianik W. Epidemiologia bocznych skrzywieñ krêgos³upa u dzieci i m³odzie y. Fizjoterapia Polska 2003; 2 (3):