Plonowanie wybranych rodów i odmian gorczycy białej uprawianych w międzyplonie ścierniskowym na dwu typach gleb *

Transkrypt

1 ROŚLINY OLEISTE OILSEED CROPS 35: Mirosław Nowakowski 1, Paweł Skonieczek 1, Marcin Żurek 1, Łukasz Matyka 1, Ewa Wąsacz 1, Teresa Piętka 2 1 Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin Państwowy Instytut Badawczy, Oddział w Bydgoszczy 2 Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin Państwowy Instytut Badawczy, Oddział w Poznaniu Autor korespondencyjny M. Nowakowski, m.nowakowski@ihar.bydgoszcz.pl DOI: / Plonowanie wybranych rodów i odmian gorczycy białej uprawianych w międzyplonie ścierniskowym na dwu typach gleb * Yields of selected white mustard lines and varieties cultivated as catch crop on two types of soil Słowa kluczowe: gorczyca biała, międzyplon, gleba płowa typowa, czarna ziemia Streszczenie Celem badań przeprowadzonych w latach była ocena plonowania podwójnie ulepszonych rodów gorczycy białej, uprawianych jako międzyplon ścierniskowy na czarnej ziemi i glebie płowej typowej. Do badań wybrano trzy rody gorczycy białej: PN-834/07, PN-843/07 i PN-845/07 oraz odmiany kontrolne: Nakielska, Metex i Bamberka. Gorczyce wysiane zostały na początku sierpnia, a zbiór nastąpił w ostatnim tygodniu października. Przy zbiorze oceniono wielkość plonu świeżej i suchej masy części nadziemnych i korzeni oraz udział roślin kwitnących. Uprawa gorczycy białej na czarnej ziemi przyczyniła się do uzyskania znacznie większych plonów świeżej i suchej masy części nadziemnej i korzeni w porównaniu do gleby płowej typowej. W grupie rodów gorczycy białej ród PN-834/07 odznaczał się istotnie większymi plonami świeżej i suchej masy części nadziemnej. Key words: white mustard, catch crop, lessive soil, black soil Summary The aim of the investigation performed in was to evaluate the yield of double low white mustard lines derived from the national breeding programme. Mustard lines are cultivated as a catch crop broadly exploited in crop rotation with root crops as green manure, antinematode factor and mulch. Three breeding lines of white mustard: PN-834/07, PN-843/07, PN-845/07 and three control cultivars: Nakielska, Metex and Bamberka were included in the testing procedure. The field experiment was performed in a randomized complete block design, with four replications on black soil and lessive soil. White mustard was sown (20 kg of seeds per ha) in the first week of August and harvested during the last week of October. In both locations, pre-sowing fertilization was * Badania wykonano w ramach realizacji tematu 8.6 w Programie Wieloletnim MRiRW: Ulepszanie roślin dla zrównoważonych agroekosystemów, wysokiej jakości żywności i produkcji roślinnej na cele nieżywnościowe.

2 38 Mirosław Nowakowski applied using: 50 kg N per ha and 70 kg K per ha. At harvest, fresh and dry matter yields of white mustard shoots and roots were estimated. The cultivation of white mustard on black soil contributed to higher yield of fresh and dry matter of shoots (about 38.2% and 40.5%, respectively) and roots (about 27.4% and 24.4%), in comparison to the lessive soil. In the year 2008 which was characterized by greater annual rainfall and higher temperatures during growing season in vegetation period than in the remaining years of the research, and significantly higher yields of fresh and dry mass of aboveground parts and roots of white mustard were registered. The analysis of the average results from both locations during all three years showed that in both locations the PN-834/07 line produced the highest yield of fresh and dry matter of shoots. The yields were similar to the yields of white mustard Bamberka cultivar, however smaller than yields of Nakielska and Metex cultivars. Wstęp Ze względu na ujemny bilans substancji organicznej w glebie występujący w następstwie niedoboru nawozów naturalnych, coraz powszechniej wykorzystuje się biomasę roślin uprawianych w międzyplonie ścierniskowym. Największe ubytki substancji organicznej stwierdza się w dużych gospodarstwach specjalizujących się w produkcji roślinnej ze znacznym udziałem roślin korzeniowych w płodozmianie. Rodzaj i wartość produkcyjna substancji organicznej w glebie oraz trwałość powstających kompleksów organiczno-mineralnych zależą od wielu czynników, między innymi od właściwości fizyko-chemicznych skały macierzystej, kierunku procesu glebotwórczego oraz nawożenia masą organiczną (Kononowa 1968, Łoginow 1985). Słoma zbóż i innych roślin oraz nawozy zielone z roślin międzyplonowych wpływają bardzo korzystnie na strukturę gleby oraz jej zasobność w masę organiczną i składniki pokarmowe (Malicki i Michałowski 1994, Ceglarek i in. 1995, Nowakowski i in. 1996, Wilczewski 2004, Harasimowicz-Herman i Hermann 2006, Buraczyńska 2008, Giemza-Mikoda i in. 2011). Jak wynika z danych Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa w trakcie realizacji programu rolnośrodowiskowego, w ostatnich latach największy udział w strukturze zasiewów międzyplonów w Polsce mają gorczyca biała 50% i żyto ozime 24%. W przodujących pod względem rolnictwa krajach Unii Europejskiej międzyplony, z dominującym udziałem gorczycy, uprawiane są obecnie na 40 60% powierzchni produkcji buraka cukrowego, podczas gdy w Polsce jedynie na około 20% (Zimny i Zych 2013). Antymątwikowe odmiany gorczycy białej znajdują często zastosowanie w różnych formach uprawy konserwującej wielu roślin rolniczych, zwłaszcza okopowych oraz w rejonach o zagrożeniu erozyjnym lub ze strony mątwika burakowego (Allison i Armstrong 1991, Merkes 1991, Weiss 1993, Zimny 1999, Zimny i in. 2000, Nowakowski i Szymczak-Nowak 1999, 2003). Gorczyca jest chętnie wysiewana w międzyplonie, ponieważ ma niewielkie wymagania dotyczące zasobności gleby w składniki pokarmowe i wodę, a ponadto ogranicza występowanie chwastów (allelopatia) i rozwój szeregu chorób (Lütke-Entrup 2001, Buhre 2008).

3 Plonowanie wybranych rodów i odmian gorczycy białej 39 Celem badań było porównanie plonowania i kwitnienia podwójnie ulepszonych rodów i wybranych odmian gorczycy białej uprawianych w międzyplonie ścierniskowym na dwóch typach gleb. Materiał i metody Doświadczenia przeprowadzono w latach na polu doświadczalnym Oddziału IHAR-PIB w Bydgoszczy (N 53º07', E 18º01') na dwóch typach gleb: glebie płowej typowej i czarnej ziemi. Analiza agrochemiczna warstwy uprawnej obu gleb wykazała ich zbliżone zasobności w makroskładniki niską zawartość potasu i N-NO 3 oraz wysoką fosforu. Czarna ziemia odznaczała się zawartością próchnicy 2,10 2,25% i ph 7,2 7,6, a dla gleby płowej typowej parametry te wynosiły odpowiednio: 1,31 1,42% i 6,5 6,7. W doświadczeniu założonym metodą losowanych bloków w czterech powtórzeniach porównywano plonowanie i kwitnienie trzech rodów gorczycy białej niskoerukowej i niskoglukozynolanowej: PN-834/07, PN-843/07 i PN-845/07 z trzema odmianami kontrolnymi: Nakielska, Metex i Bamberka. Przedplonem gorczycy na czarnej ziemi była cykoria korzeniowa, a na glebie płowej typowej ziemniak. Gleba na poletkach doświadczalnych została spulchniona glebogryzarką, a następnie zastosowano przedsiewnie nawożenie: 50 kg N ha -1 w postaci saletry amonowej oraz 70 kg K ha -1 w formie soli potasowej. Nasiona gorczycy wysiano w pierwszym tygodniu sierpnia w ilości 20 kg ha -1. Powierzchnia poletka w doświadczeniach wynosiła 4 m 2. Wielkość plonu świeżej masy części nadziemnej i korzeni oceniono w ostatnim tygodniu października. Plon suchej masy roślin określono metodą suszarkową. Wyniki poddano ocenie statystycznej z wykorzystaniem analizy wariancji, weryfikując istotność różnic testem t-studenta przy p = 0,05. W okresie wegetacji roślin uprawianych w międzyplonie ścierniskowym zanotowano w 2009 roku opady zbliżone do sumy opadów z wielolecia (tab. 1). Warunki meteorologiczne, Bydgoszcz, w latach i Meteorological conditions, Bydgoszcz, in and Miesiąc Month Suma opadów (mm) Total precipitation Tabela 1 Średnia dobowa temperatura ( o C) Daily mean temperature Sierpień August 79,5 16,7 59, ,7 18,0 18,5 17,0 Wrzesień September 37,0 27,7 61, ,7 14,4 14,4 12,9 Październik October 37,0 98,0 3,2 40 9,3 6,3 5,9 7,9 Sierpień październik August October 153,5 142,4 124, ,2 12,9 12,9 12,6

4 40 Mirosław Nowakowski W 2010 roku opady w wymienionym okresie były niższe o 15,0%, a w 2008 roku wyższe o 5,1%. Średnia dobowa temperatura w okresie wegetacji gorczycy w latach 2009 i 2010 była wyższa od średniej z wielolecia o 0,3 C, a w 2008 roku wyższa o 0,6 C. Najkorzystniejsze warunki pogodowe dla rozwoju roślin pod względem ilości opadów i wysokości temperatury wystąpiły w 2008 roku. Wyniki i dyskusja Po 12 tygodniach od wysiewu nasion dokonano oceny plonowania badanych rodów i odmian gorczycy białej na dwóch odmiennych stanowiskach doświadczalnych. W grupie rodów gorczycy białej ród PN-834/07 wyróżniał się istotnie większymi średnimi plonami świeżej i suchej masy części nadziemnej (odpowiednio 28,8 i 3,93 t ha -1 na czarnej ziemi oraz 21,3 i 2,88 t ha -1 na glebie płowej typowej) (tab. 2 i 3), a w przypadku plonów korzeni nie stwierdzono istotnego zróżnicowania pomiędzy rodami (tab. 4 i 5). Wymienione plony rodu PN-834/07 nie różniły się pod względem statystycznym od plonów odmiany standardowej, bezerukowej Bamberka. Odmiany o wysokiej zawartości kwasu erukowego Nakielska i Metex odznaczały się w obu doświadczeniach istotnie większymi plonami świeżej i suchej masy części nadziemnej (odpowiednio 35,7 i 34,1 t ha -1 oraz 4,78 i 4,65 t ha -1 na czarnej ziemi; 26,3 i 25,9 t ha -1 oraz 3,54 i 3,49 t ha -1 na glebie płowej typowej) w odniesieniu do pozostałych badanych obiektów rodów i odmiany Bamberka. Uprawa gorczycy białej na czarnej ziemi przyczyniła się do uzyskania większych plonów świeżej i suchej masy części nadziemnej i korzeni (odpowiednio o 52 i 50% oraz 29 i 28%) w porównaniu do gleby płowej typowej. Najkorzystniejszym dla uprawy w międzyplonie, małym udziałem roślin kwitnących przy zbiorze wyróżniały się rody PN-845/07 i PN-843/07 (odpowiednio 12,1 i 12,2% na czarnej ziemi i 19,9 i 21,6% na glebie płowej typowej). Wymienione udziały były mniejsze o 6,9 9,4% od udziałów roślin kwitnących stwierdzonych dla odmiany Metex, która charakteryzuje się późnym kwitnieniem. Znacznie większy udział kwitnących roślin (o 10,7%) stwierdzono w przypadku uprawy gorczycy na glebie płowej typowej. Najbardziej intensywnemu kwitnieniu roślin sprzyjał 2010 rok, z najmniejszą sumą opadów atmosferycznych w okresie wegetacji gorczycy białej. Poziom uzyskanych plonów gorczycy w badaniach własnych można ocenić jako przewyższający średnie plony opisane w dostępnej literaturze dotyczącej oceny plonowania gorczyc w zbliżonych warunkach glebowych. W badaniach przeprowadzonych na czarnej ziemi (Buraczyńska 2008) zebrano plony świeżej i suchej masy gorczycy białej odmiany Metex niższe odpowiednio o około 40 i 20%, a plony korzeni kształtowały się podobnie. W badaniach Giemza-Mikoda i in. (2011) zarejestrowano na czarnej ziemi plony świeżej masy odmiany Salvo

5 Plonowanie wybranych rodów i odmian gorczycy białej 41 Tabela 2 Plon świeżej masy części nadziemnej gorczycy białej uprawianej na czarnej ziemii i glebie płowej w zależności od odmiany/rodu i lat badań (t ha -1 ) Fresh matter yield of shoots of white mustard cultivated on black soil and lessive soil depending on variety/strain and years of investigation (t ha -1 ) Odmiana, ród Variety, strain Rok Year Średnia Mean Czarna ziemia Black soil Nakielska 37,5 36,4 33,1 35,7 Metex 36,4 34,4 31,5 34,1 Bamberka 32,1 30,0 28,4 30,2 PN-834/07 33,3 29,9 23,1 28,8 PN-843/07 27,8 26,6 18,2 24,2 PN-845/07 27,5 27,9 25,3 26,9 Średnia Mean 32,4 30,9 26,6 30,0 2,6 4,1 NIR LSD 0,05 dla for: odmian/rodów varieties/strains I 1,8 lat years II 1,5 współdziałania interaction I II 2,1 cd. tabeli 2 Gleba płowa Lessive soil Nakielska 28,3 23,8 26,7 26,3 Metex 26,9 24,5 26,4 25,9 Bamberka 24,5 21,6 22,2 22,8 PN-834/07 26,0 18,3 19,7 21,3 PN-843/07 18,8 16,0 14,0 16,3 PN-845/07 20,2 17,8 13,8 17,3 Średnia Mean 24,2 20,3 20,5 21,7 1,9 4,0 NIR LSD 0,05 dla for: odmian/rodów varieties/strains I 1,9 lat years II 1,5 współdziałania interaction I II 2,3 mniejsze o 25% wykazanych dla odmian w badaniach własnych. W stosunku do plonów zbieranych w Niemczech na dobrych stanowiskach (Schwarzkopf 1991), otrzymane w badaniach plony gorczycy były mniejsze o około 30%. Z kolei plony biomasy nadziemnej gorczyc Metex i Nakielska określone w badaniach autorów na glebie płowej typowej były wyższe o około 20 30% od plonów uzyskanych wcześniej z tych odmian na tym samym stanowisku przez

6 42 Mirosław Nowakowski Tabela 3 Plon suchej masy części nadziemnej gorczycy białej uprawianej na czarnej ziemii i glebie płowej w zależności od odmiany/rodu i lat badań (t ha -1 ) Dry matter yield of shoots of white mustard cultivated on black soil and lessive soil depending on variety/strain and years of investigation (t ha -1 ) Odmiana, ród Variety, strain Rok Year Średnia Mean Czarna ziemia Black soil Nakielska 4,92 4,65 4,78 4,78 Metex 4,88 4,56 4,52 4,65 Bamberka 4,30 3,93 4,05 4,09 PN-834/07 4,49 4,02 3,29 3,93 PN-843/07 3,89 3,57 2,57 3,34 PN-845/07 3,86 3,76 3,59 3,74 Średnia Mean 4,39 4,08 3,80 4,09 0,27 0,53 NIR LSD 0,05 dla for: odmian/rodów varieties/strains I 0,18 lat years II 0,16 współdziałania interaction I II 0,29 Gleba płowa Lessive soil Nakielska 3,76 3,20 3,67 3,54 Metex 3,57 3,30 3,61 3,49 Bamberka 3,23 2,88 3,04 3,05 PN-834/07 3,44 2,47 2,73 2,88 PN-843/07 2,46 2,14 1,93 2,18 PN-845/07 2,63 2,39 1,91 2,31 cd. tabeli 3 Średnia Mean 3,18 2,73 2,82 2,91 0,19 0,53 NIR LSD 0,05 dla for: odmian/rodów varieties/strains I 0,20 lat years II 0,17 współdziałania interaction I II 0,31 Nowakowskiego i Szymczak-Nowak (2003). Wymienieni badacze zaobserwowali ponadto, że w grupie testowanych odmian gorczycy białej najmniejszym udziałem roślin kwitnących pod koniec wegetacji odznaczała się, tak jak w aktualnie opisywanym doświadczeniu, odmiana Metex. Plony gorczycy wyższe o około 30 35% niż w badaniach własnych zarejestrowali w trakcie realizacji doświadczeń na podobnej glebie Wilczewski (2004) oraz

7 Plonowanie wybranych rodów i odmian gorczycy białej 43 Tabela 4 Plon świeżej masy korzeni gorczycy białej uprawianej na czarnej ziemii i glebie płowej w zależności od odmiany/rodu i lat badań (t ha -1 ) Fresh matter yield of roots of white mustard cultivated on black soil and lessive soil depending on variety/strain and years of investigation (t ha -1 ) Odmiana, ród Variety, strain Rok Year Średnia Mean Czarna ziemia Black soil Nakielska 3,17 2,70 2,46 2,78 Metex 3,11 2,68 2,53 2,77 Bamberka 2,92 2,45 2,15 2,51 PN-834/07 2,84 2,53 2,33 2,56 PN-843/07 2,65 2,40 1,83 2,29 PN-845/07 2,81 2,65 1,85 2,44 Średnia Mean 2,92 2,57 2,19 2,56 0,31 0,19 NIR LSD 0,05 dla for: odmian/rodów varieties/strains I 0,28 lat years II 0,25 współdziałania interaction I II 0,33 Gleba płowa Lessive soil Nakielska 2,47 2,23 2,10 2,26 Metex 2,53 2,20 2,08 2,27 Bamberka 2,23 1,95 1,85 2,01 PN-834/07 1,90 1,85 1,88 1,88 PN-843/07 1,83 1,75 1,83 1,80 PN-845/07 1,88 1,93 1,70 1,83 Średnia Mean 2,14 1,99 1,91 2,01 0,18 0,20 NIR LSD 0,05 dla for: odmian/rodów varieties/strains I 0,20 lat years II 0,14 współdziałania interaction I II 0,23 Kisielewska i Harasimowicz-Hermann (2008). Natomiast Klupczyński (1971) i Gromadziński (1976) stwierdzili w wieloletnich badaniach na glebie brunatnej, w warunkach niedoboru opadów, znacznie niższy poziom plonowania, wynoszący około 15 ton świeżej masy i 1,8 ton suchej masy części nadziemnej gorczycy białej z hektara. W 2008 roku, który charakteryzował się w okresie wegetacyjnym większą ilością opadów i wyższą temperaturą niż w pozostałych latach badań, zarejestrowano znacznie większe plony świeżej i suchej masy części nadziemnej i korzeni

8 44 Mirosław Nowakowski Tabela 5 Plon suchej masy korzeni gorczycy białej uprawianej na czarnej ziemi i glebie płowej w zależności od odmiany/rodu i lat badań (t ha -1 ) Dry matter yield of roots of white mustard cultivated on black soil and lessive soil depending on variety/strain and years of investigation (t ha -1 ) Odmiana, ród Variety, strain Rok Year Średnia Mean Czarna ziemia Black soil Nakielska 0,76 0,62 0,58 0,65 Metex 0,75 0,62 0,61 0,66 Bamberka 0,70 0,58 0,52 0,60 PN-834/07 0,68 0,60 0,58 0,62 PN-843/07 0,63 0,57 0,45 0,55 PN-845/07 0,67 0,63 0,46 0,58 Średnia Mean 0,70 0,60 0,53 0,61 0,07 0,04 NIR LSD 0,05 dla for: odmian/rodów varieties/strains I 0,09 lat years II 0,08 współdziałania interaction I II 0,10 Gleba płowa Lessive soil Nakielska 0,65 0,53 0,48 0,55 Metex 0,66 0,52 0,48 0,55 Bamberka 0,58 0,47 0,42 0,49 PN-834/07 0,50 0,44 0,43 0,46 PN-843/07 0,47 0,41 0,42 0,43 PN-845/07 0,49 0,46 0,39 0,44 Średnia Mean 0,56 0,47 0,44 0,49 0,05 0,05 NIR LSD 0,05 dla for: odmian/rodów varieties/strains I 0,07 lat years II 0,06 współdziałania interaction I II 0,11 gorczycy białej na obu stanowiskach doświadczalnych (tab. 2 5). Istotne współdziałania pomiędzy czynnikami w badaniach własnych wskazują na wyraźne uzależnienie plonów poszczególnych odmian gorczycy białej od przebiegu warunków pogodowych. Analiza wyników badań różnych autorów zajmujących się oceną plonowania gorczycy białej potwierdza stosunkowo duże zróżnicowanie plonowania w zależności od gleby, warunków pogodowych i długości okresu wegetacji. Spośród wielu gatunków roślin uprawianych w międzyplonie gorczyca biała wykazuje często

9 Plonowanie wybranych rodów i odmian gorczycy białej 45 największą wierność w plonowaniu, co można wytłumaczyć między innymi jej znaczną tolerancyjnością na suszę (Malicki i Michałowski 1994, Toboła i Muśnicki 1999, Wilczewski 2004, Piętka i in. 2010). Tabela 6 Udział roślin kwitnących gorczycy białej uprawianych na czarnej ziemii i glebie płowej w zależności od odmiany/rodu i lat badań (%) Share of flowering plants of white mustard cultivated on black soil and lessive soil depending on variety/strain and years of investigation (%) Odmiana, ród Variety, strain Rok Year Średnia Mean Czarna ziemia Black soil Nakielska 11,8 35,8 40,1 29,3 Metex 4,3 28,5 31,8 21,5 Bamberka 37,4 37,3 47,5 40,7 PN-834/07 12,5 17,8 22,5 17,6 PN-843/07 4,5 15,2 17,0 12,2 PN-845/07 9,0 11,0 16,4 12,1 Średnia Mean 13,3 24,3 29,2 22,3 7,0 10,4 NIR LSD 0,05 dla for: odmian/rodów varieties/strains I 2,4 lat years II 2,0 współdziałania interaction I II 4,6 Gleba płowa Lessive soil Nakielska 35,1 45,7 53,5 44,8 Metex 11,3 34,0 40,3 28,5 Bamberka 49,0 52,6 61,4 54,3 PN-834/07 31,3 23,1 32,2 28,9 PN-843/07 18,6 19,9 26,3 21,6 PN-845/07 15,1 19,3 25,5 19,9 Średnia Mean 26,7 32,4 39,9 33,0 5,7 12,8 NIR LSD 0,05 dla for: odmian/rodów varieties/strains I 3,7 lat years II 2,3 współdziałania interaction I II 5,7

10 46 Mirosław Nowakowski Wnioski 1. Uprawa gorczycy białej w międzyplonie ścierniskowym na czarnej ziemi przyczynia się do uzyskania znacznie większych plonów świeżej i suchej masy części nadziemnej i korzeni w porównaniu do gleby płowej typowej. 2. Analiza średnich wyników z trzech lat badań realizowanych na czarnej ziemi i glebie płowej typowej wykazała, że w grupie rodów gorczycy białej ród PN-834/07 wyróżniał się istotnie większymi plonami świeżej i suchej masy części nadziemnej. Plony te nie różniły się istotnie od plonów odmiany standardowej Bamberka, ale były niższe od plonów odmian Nakielska i Metex. 3. Okres wegetacyjny charakteryzujący się ponad przeciętną ilością opadów oraz wyższą od średniej z wielolecia temperaturą powietrza sprzyja uzyskaniu dużych plonów biomasy gorczycy białej. 4. Najkorzystniejszym w uprawie w międzyplonie małym udziałem roślin kwitnących odznaczały się rody gorczycy białej PN-845/07 i PN-843/07. Literatura Allison M., Armstrong M The nitrate laeching problem are catch crops the solution. Brit. Sugar Beet Rev., 3: Buhre C Einfluss von Fruchtfolge, Bodenbearbeitung, Sortenwahl und Zwischenfruchtanbau auf den Befall von Zuckerrüben mit Rhizoctonia solani. Diss. Univ. Göttingen, 137 ss. Buraczyńska D Wpływ nawożenia słomą jęczmienną i biomasą międzyplonów na plonowanie roślin w ogniwie zmianowania: burak cukrowy pszenica jara. Rozpr. nauk. nr 96, Wyd. AP Siedlce 2008: 157 ss. Ceglarek F., Gąsiorowska B., Zarzecka K Plonowanie i wartość technologiczna buraka cukrowego w zależności od zróżnicowanego nawożenia organicznego i nawożenia mineralnego. Zesz. Nauk. WSR-P Siedlce. Rolnictwo, 39: Giemza-Mikoda M., Wacławowicz R., Zimny L., Malak D Wpływ zróżnicowanego nawożenia organicznego i wzrastających dawek azotu na wskaźniki struktury roli. Frag. Agron., 28 (3): Gromadziński A Wpływ terminu siewu i nawożenia azotowego na plonowanie roślin uprawianych w poplonie ścierniskowym. Pam. Puł., 66: Harasimowicz-Hermann G., Hermann, J Funkcja międzyplonów w ochronie zasobów mineralnych i materii organicznej gleby. Zesz. Probl. Post. Nauk Probl., 512: Kisielewska W., Harasimowicz-Hermann G Wpływ terminu siewu na plon biomasy gorczycy białej uprawianej w międzyplonie. Frag. Agron., 2 (98): Klupczyński Z Wartość nawozowa roślin niemotylkowych uprawianych na zielony nawóz w poplonie ścierniskowym. Pam. Puł., 50: Kononowa M.M Substancje organiczne gleby, ich budowa, właściwości i metody badań. PWRiL, Warszawa: 390 ss.

11 Plonowanie wybranych rodów i odmian gorczycy białej 47 Lütke-Entrup N Zwischenfrüchte im umweltgerechten Pflanzenbau. AID Bonn, Th. Mann Verlag, 87 ss. Łoginow W Nowoczesne podstawy nawożenia organicznego. Post. Nauk Roln., 6: Malicki L., Michałowski Cz Problem międzyplonów w świetle doświadczeń. Post. Nauk Roln., 4: Merkes R Biologische und technische Aspecte einer Mulchsaat nach Anbau von Zwischenfrüchten zur Verhüttung von Erosion und N-Verluste. Proc. of the 54. IIRB Congres, Bruxelless: Müller I Einsatz resistenter Zwischenfrüchte zur Bekämpfung von Heterodera schachtii. Proc. of the 54 IIRB Congress, Bruxelles: Nowakowski M., Gutmański I., Szymczak-Nowak J., Kostka-Gościniak D. 1996: Wpływ nawożenia obornikiem, słomą oraz roślinami poplonowymi na plon i zdrowotność buraka cukrowego przy zróżnicowanej koncentracji jego uprawy w płodozmianie. Zesz. Nauk. AR Szczecin Rolnictwo: Nowakowski M., Szymczak-Nowak J Wpływ uprawy rzodkwi oleistej, gorczycy białej i facelii błękitnej w międzyplonie ścierniskowym na populację mątwika burakowego (Heterodera schachtii Schmidt). Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XX (1): Nowakowski M., Szymczak-Nowak J Plony świeżej i suchej masy oraz oddziaływanie antymątwikowe gorczycy białej i rzodkwi oleistej w zależności od odmiany i nawożenia azotem. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XXIV (2): Piętka T., Krzymański J., Krótka K Pierwsza podwójnie ulepszona odmiana gorczycy białej (Sinapis alba L.). Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XXXI (2): Schwarzkopf V.B. (red.) Biologische Nematodenbekämpfung. Saaten Union, ss. 57. Toboła P., Muśnicki Cz Zmienność plonowania jarych roślin oleistych z rodziny krzyżowych. Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XX (1): Weiss G Jahre Zwischenfrüchte gegen Rübennematoden. Zuckerrübe, 6: Wilczewski E Wpływ sposobu nawożenia na plon biomasy roślin niemotylkowatych uprawianych w międzyplonie ścierniskowym. Acta. Sci. Pol. Agric., 3, 1: Zimny L Uprawa konserwująca. Post. Nauk Roln., 5: Zimny L., Malak D., Śniady R Znaczenie produkcji gorczycy białej i nawożenia azotowego w uprawie buraka cukrowego. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 470: Zimny L., Zych A Pługi zdominowały uprawę pól pod buraki. Top Agrar Poznań, 12: