Nowe stanowisko mieczyka dachówkowatego Gladiolus imbricatus L. (Iridaceae)

Transkrypt

1 147 Nowe-stanowisko-mieczyka-dachówkowatego-G.-imbricatus-L.-na-Dolnym-Œl¹sku 147 Nowe stanowisko mieczyka dachówkowatego Gladiolus imbricatus L. (Iridaceae) na Dolnym Œl¹sku New locality of Gladiolus imbricatus L. (Iridaceae) in Lower Silesia PIOTR GORZELAK P. Gorzelak, Soko³owice 49, Oleœnica; ABSTRAKT: A new locality of Gladiolus imbricatus L. has been found in the eastern part of Wzgórza Trzebnickie Hills, between Grochowo and Czeszów villages. The species is vulnerable to extinction in Lower Silesia region and the locality in question could be threatened from different factors. KEY WORDS: Gladiolus imbricatus, endangered species, Lower Silesia Wstêp Mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus L. reprezentuj¹cy podelement œrodkowo-europejski (wschodni), jest gatunkiem wystêpuj¹cym w œrodkowej i wschodniej Europie, który na wschodzie dochodzi do zachodniej Syberii. Zwarty zasiêg wystêpowania tego gatunku obejmuje Polskê, S³owacjê, Ba³kany, Nizinê Rosyjsk¹ oraz zachodni¹ czêœæ Syberii. W Polsce przebiega zachodnia granica wystêpowania mieczyka dachówkowatego. Na ni u wystêpuje doœæ czêsto we wschodniej czêœci kraju, jest równie rozpowszechniony w ni szych po³o eniach górskich oraz w pasie wy yn po³udniowych. Na pozosta³ym obszarze pojawia siê bardzo rzadko (Kujawa-Pawlaczyk, Pawlaczyk 2001; Piêkoœ-Mirkowa, Mirek 2003; Zaj¹c, Zaj¹c 2001). Na Dolnym Œl¹sku g³ówny obszar wystêpowania gatunku mieœci siê w œrodkowej i wschodniej czêœci regionu (Zaj¹c, Zaj¹c 2001). Mieczyk dachówkowaty jest objêty ca³kowit¹ ochron¹ gatunkow¹. Ze wzglêdu na zanikanie jego stanowisk, na Dolnym Œl¹sku umieszczony zosta³ na liœcie GORZELAK P Nowe stanowisko mieczyka dachówkowatego Gladiolus imbricatus L. (Iridaceae) na Dolnym Œl¹sku. Acta Botanica Silesiaca 8:

2 148 Piotr-Gorzelak 148 zagro onych gatunków flory naczyniowej z kategori¹ zagro enia VU tj. nara ony (K¹cki i in. 2003). Celem pracy jest przedstawienie nieznanego stanowiska gatunku na terenie Dolnego Œl¹ska. 1. Charakterystyka gatunku Mieczyk dachówkowaty jest wieloletni¹ roœlin¹ zieln¹ z du ¹, podziemn¹, podwójn¹ bulw¹, okryt¹ resztkami starych liœci. Dorasta do 80 cm wysokoœci. odygê ma sztywn¹, pojedyncz¹, wzniesion¹ i lekko pochylon¹, z 2 4 pochwiastymi liœæmi. Liœcie s¹ szablaste, o d³ugoœci do 25 cm i szerokoœci do 2 cm, d³ugo zaostrzone, sztywne, ca³obrzegie, koloru szarozielonego. Liœcie nasad¹ obejmuj¹ ³odygê. Kwiatostan jest gêsty, w postaci jednostronnego grona, licz¹cego 4 10 kwiatów. Kwiaty okaza³e, purpurowo czerwone, o d³ugoœci do 2,5 cm. Dzia³ki okwiatu s¹ zroœniête w nasadzie w krótk¹ rurkê. Posiada trzy prêciki oraz s³upek dolny z trzema znamionami i nitkowat¹ szyjk¹. Kwitnie w lipcu i sierpniu. Owocem jest torebka z trzema têpymi krawêdziami, na szczycie wklês³a. Nasiona s¹ oskrzydlone. Znacznie rzadszy mieczyk b³otny (Gladiolus paluster Gaudin) ró ni siê od mieczyka dachówkowatego nastêpuj¹cymi cechami: liœcie wê sze, szerokoœci do 1 cm, kwiatostan luÿny, zwykle 2 5- kwiatowy, z kwiatami ustawionymi w ró ne strony, torebka na szczycie zaokr¹glona, s³abo 6-graniasta (Kujawa-Pawlaczyk, Pawlaczyk 2001; Piêkoœ- Mirkowa, Mirek 2003). Mieczyk dachówkowaty jest geofitem (Rutkowski 2004), gatunkiem charakterystycznym dla wilgotnych ³¹k trzêœlicowych ze zwi¹zku Molinion caeruleae oraz dla zespo³u ³¹k koœnych Gladiolo-Agrostietum capillaris, jest tak e spotykany w œwietlistych d¹browach z rzêdu Quercetalia pubescentis (Kujawa-Pawlaczyk, Pawlaczyk 2001; Matuszkiewicz 2002, 2006; Piêkoœ- Mirkowa, Mirek 2003). Preferuje siedliska widne, œwie e i wilgotne, na glebach zasobnych, mineralnych i organiczno-mineralnych. 2. Materia³ i metody Stanowisko Gladiolus imbricatus zlokalizowano wzglêdem najbli szych miejscowoœci, oddzia³u leœnego, kwadratu ATPOL (Zaj¹c, Zaj¹c 2001) oraz najbli szych publikowanych stanowisk (Dajdok 1992; Paw³owska 2001). Typ siedliskowy lasu podano wed³ug typologii leœnej (Sikorska 1999). W terenie wykonano zdjêcie fitosocjologiczne, które, uzupe³niono danymi z planu urz¹dzenia lasu dla leœnictwa Zalesie na lata

3 149 Nowe-stanowisko-mieczyka-dachówkowatego-G.-imbricatus-L.-na-Dolnym-Œl¹sku Charakterystyka stanowiska Nowe stanowisko mieczyka dachówkowatego zosta³o odnalezione w kompleksie leœnym pomiêdzy Grochowem a Czeszowem (ryc. 1). Stanowisko znajduje siê na terenie nadleœnictwa Oleœnica, w leœnictwie Zalesie, w oddziale 44f (ATPOL: CE20). Jest to siedlisko lasu mieszanego wilgotnego LMw. W tym samym kwadracie ATPOL (CE20), ok. 2 km na po³udniowy wschód od oddz. 44f, wystêpuj¹ jeszcze dwa miejsca, w których odnotowano wystêpowanie tego gatunku. S¹ to oddzia³y 123d oraz 85n w leœnictwie Grochowo (Dajdok 1992; Paw³owska 2001). Ryc. 1. Lokalizacja nowego stanowiska mieczyka dachówkowatego (Gladiolus imbricatus L.) (wg folderu informacyjnego Nadleœnictwo Oleœnica ) Fig. 1. Location of Gladiolus imbricatus L. new site (according to the booklet Forest district of Oleœnica )

4 150 Piotr-Gorzelak 150 Stanowisko po³o one jest tu obok drogi leœnej. Mieczyk dachówkowaty (ryc. 2) wystêpuje w starym rowie melioracyjnym o g³êbokoœci ok. 80 cm, po³o onym w drzewostanie z sosn¹, dêbem i œwierkiem, przebiegaj¹cym z pó³nocnego-zachodu na po³udniowy-wschód. Obecnie rów nie odprowadza wody, ze wzglêdu na obni enie poziomu wód gruntowych. Odnaleziono tam trzy kwitn¹ce osobniki. Zdjêcie fitosocjologiczne dokumentuj¹ce stanowisko: data: ; powierzchnia stanowiska: ok. 0,01 ha; gleba: pseudoglejowa; warstwa a: pokrycie 40%; Quercus robur 3, Picea abies 1; warstwa c: pokrycie 95%; Brachypodium sylvaticum 3, Agrostis capillaris 2, Vaccinium myrtillus 2, Dryopteris filix-mas 1, Lysimachia vulgaris 1, Melica nutans 1, Oxalis europaea 1, Pteridium aquilinum 1, Scrophularia nodosa +, Ajuga reptans +, Carex nigra +, Dactylis glomerata +, Dryopteris carthusiana +, Euphorbia cyparissias +, Filipendula ulmaria +, Fragaria vesca +, Gladiolus imbricatus +, Linaria vulgaris +, Lysimachia nummularia +, Melampyrum pratense +, Mycelis muralis +, Rubus idaeus + (ryc. 3). Ryc. 2. Mieczyk dachówkowaty (Gladiolus imbricatus L.) na nowym stanowisku (fot. P. Gorzelak) Fig. 2. Gladiolus imbricatus L. in a new locality (photo by P. Gorzelak)

5 151 Nowe-stanowisko-mieczyka-dachówkowatego-G.-imbricatus-L.-na-Dolnym- l¹sku 151 Ryc. 3. Zbiorowisko z mieczykiem dachówkowatym Gladiolus imbricatus L. (fot. P. Gorzelak) Fig. 3. Plant community with Gladiolus imbricatus L. (photo by P. Gorzelak) 4. Potencjalne zagro enia i mo liwo ci ochrony stanowiska Egzystencja mieczyka dachówkowatego na odnalezionym stanowisku mo e byæ zagro ona z kilku powodów. Niewielka liczba osobników skupionych na powierzchni 0,01 ha wskazuje na nisk¹ stabilno æ stanowiska i potencjalnie du ¹ podatno æ na zmiany warunków rodowiska. Jego po³o enie, tu przy drodze le nej, determinuje nara enie kwitn¹cych ro lin na wykopywanie lub zrywanie przez turystów. Tendencja do obni ania siê poziomu wód gruntowych mo e powodowaæ zmiany w zbiorowiskach ro linnych, a wiêc i eliminacjê gatunków najbardziej wra liwych np. mieczyka dachówkowatego (Pender 2003; Za³uski 2007).

6 152 Piotr-Gorzelak 152 Odrêbny problem stanowi zagro enie ze strony gospodarki leœnej, zwi¹zane z u ytkowaniem lasu. Wszelkie dzia³ania w pobli u stanowiska, które nie uwzglêdniaj¹ wymagañ ekologicznych tego gatunku, mog¹ doprowadziæ do zaniku mieczyka dachówkowatego w tym miejscu. W wydzieleniu tym planowana jest przebudowa oraz odnowienie drzewostanu rêbni¹ IIIa czyli gniazdow¹ zupe³n¹. Wytyczne tej rêbni, wg Zasad Hodowli Lasu, zak³adaj¹ wyciêcie gniazd o wielkoœci 5 20 arów na powierzchni 20 40% u ytkowanego drzewostanu oraz ich sztuczne odnowienie gatunkami liœciastymi w pierwszym etapie. Drugi etap to usuniêcie drzew na powierzchni miêdzy gniazdami i jej odnowienie gatunkami œwiat³o ¹dnymi. Etap drugi rozpoczynany jest, gdy odnowienie na powierzchni gniazd osi¹ga 1 3 m wysokoœci. Prowadzenie ciêæ, które, tylko w okreœlonym przedziale czasu, przejœciowo zmieniaj¹ warunki mikroklimatyczne dna lasu, mo e mieæ ujemny wp³yw na mo liwoœæ zachowania tego stanowiska. Zmiana intensywnoœci oœwietlenia, temperatury wierzchnich warstw gleby, iloœci opadów dochodz¹cych do gleby czy wilgotnoœci przyziemnych warstw powietrza mo e negatywnie wp³yn¹æ na warunki ycia mieczyka dachówkowatego. Nadmierne zacienienie przez wzrastaj¹ce, m³ode pokolenie lasu, tak e prowadzi do eliminacji tego gatunku poprzez zmianê warunków ekologicznych jego otoczenia. Równie brak dzia³añ zwi¹zanych z czynn¹ ochron¹ mieczyka mo e negatywnie odbiæ siê na jego dalszej egzystencji w tym miejscu. Rozwi¹zaniem, które zwiêkszy³oby jego szanse na prze ycie, mog¹ byæ nastêpuj¹ce dzia³ania: rozmieszczenie gniazd rêbni IIIa w taki sposób na powierzchni manipulacyjnej, aby zachowaæ w stanie nienaruszonym teren stanowiska, lokalizacja kêpy ekologicznej w miejscu wystêpowania mieczyka, podczas prac zwi¹zanych z u ytkowaniem rêbnym oraz odnowieniem drzewostanu w drugim etapie ciêæ. Kêpa ekologiczna, zgodnie z Zasadami Hodowli Lasu, powinna byæ wy³¹czona z wszelkich ciêæ, wykonywanych w ramach u ytkowania lasu. Jej wielkoœæ to min. 5% powierzchni drzewostanu. W tym wypadku powierzchnia kêpy powinna mieæ ok. 0,28 ha (kolista powierzchnia o promieniu 30 m) (Kujawa-Pawlaczyk, Pawlaczyk 2003). organizacja prac zrêbowych, która powinna uwzglêdniaæ ochronny status kêpy ekologicznej. Kierunek obalania drzew, sieæ szlaków zrywkowych oraz sk³adnic przyzrêbowych, jak równie kierunek wywozu drewna powinny w jak najmniejszym stopniu ingerowaæ we wnêtrze kêpy ekologicznej, w celu zapewnienia jak najlepszej ochrony stanowisku mieczyka dachówkowatego, czynna ochrona stanowiska, polegaj¹ca na wykaszaniu rowu, w którym mieczyk wystêpuje. Dzia³anie to powinno obejmowaæ zarówno coroczny, póÿny pokos, jak i zbiór wykoszonego siana na ca³ej d³ugoœci rowu, przechodz¹cego przez oddz. 44f (ok. 200 m) (Berdowski 2003; Za³uski 2007).

7 153 Nowe-stanowisko-mieczyka-dachówkowatego-G.-imbricatus-L.-na-Dolnym-Œl¹sku 153 Proponowane dzia³ania s¹ zgodne z obowi¹zuj¹cymi Zasadami Hodowli Lasu, Zarz¹dzeniem nr 11A Dyrektora Generalnego LP oraz uwzglêdniaj¹ g³osy œrodowisk ekologicznych i naukowych (Berdowski 2003; Kujawa-Pawlaczyk, Pawlaczyk 2003; Za³uski 2007). S¹ to równie dzia³ania bardzo po ¹dane ze wzglêdu na zmniejszanie siê obszaru zajmowanego przez wiele gatunków roœlin na swoich dotychczasowych stanowiskach, jak i wobec ich zaniku (K¹cki i in. 2003). Literatura BERDOWSKI W Zanikanie gatunków leœnych na Dolnym Œl¹sku W: K CKI Z. (red.), Zagro one gatunki flory naczyniowej Dolnego Œl¹ska. Instytut Biologii Roœlin UWr. & PTPP Pro Natura, Wroc³aw, s DAJDOK Z Inwentaryzacja stanowisk chronionych gatunków roœlin na terenie gminy Zawonia. Wojewódzki Konserwator Przyrody we Wroc³awiu, Wroc³aw. K CKI Z., DAJDOK Z., SZCZÊŒNIAK E Czerwona lista roœlin naczyniowych Dolnego Œl¹ska W: K CKI Z. (red.), Zagro one gatunki flory naczyniowej Dolnego Œl¹ska. Instytut Biologii Roœlin UWr. & PTPP Pro Natura, Wroc³aw, s KUJAWA-PAWLACZYK J., PAWLACZYK P Rzadkie i zagro one roœliny naczyniowe lasów Ziemi Lubuskiej i u yc. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyrodników, Œwiebodzin, 222 ss. KUJAWA-PAWLACZYK J., PAWLACZYK P Ochrona rzadkich i zagro onych roœlin w lasach. Wyd. Klubu Przyrodników, Œwiebodzin, 118 ss. MATUSZKIEWICZ J. M Zespo³y leœne Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 358 ss. MATUSZKIEWICZ W Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roœlinnych Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 537ss. MIREK Z., PIÊKOŒ-MIRKOWA H., ZAJ C A., ZAJ C M Flowering plants and pteridiophytes of Poland. A checklist. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, 442 ss. PAW OWSKA A. M Flora i roœlinnoœæ projektowanego rezerwatu Polana Grochowska na Wzgórzach Trzebnickich. Zak³ad Systematyki i Fitosocjologii, Instytut Botaniki, Uniwersytet Wroc³awski, Wroc³aw. Mscr. pracy magisterskiej, 105 ss. PENDER K Zagro one gatunki zbiorowisk trawiastych na Dolnym Œl¹sku W: K CKI Z. (red.), Zagro one gatunki flory naczyniowej Dolnego Œl¹ska. Instytut Biologii Roœlin UWr. & PTPP Pro Natura, Wroc³aw, s PIÊKOŒ-MIRKOWA H., MIREK Z Roœliny chronione. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa, 417 ss. PLAN URZ DZENIA LASU LEŒNICTWA ZALESIE ( ) Biuro Urz¹dzania Lasu i Geodezji Leœnej w Brzegu. ROZPORZ DZENIE MINISTRA ŒRODOWISKA z dnia 9 lipca 2004 w sprawie okreœlenia gatunków dziko wystêpuj¹cych roœlin objêtych ochron¹. Dz. U Nr 168, poz

8 154 Piotr-Gorzelak 154 RUTKOWSKI L Klucz do oznaczania roœlin naczyniowych Polski ni owej. PWN, Warszawa, 812 ss. SIKORSKA E Siedliska leœne. Cz. I. Siedliska obszarów ni owych. Wyd. Akademii Rolniczej, Kraków, 136 ss. ZAJ C A., ZAJ C M. (red.) Atlas rozmieszczenia roœlin naczyniowych w Polsce. Pracownia Chorologii Komputerowej Instutu Botaniki UJ, Kraków, s ZA USKI T Zagro enie i ochrona zespo³ów trawiastych W: FREY L. (red.), Ksiêga Polskich Traw. Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, Kraków, s ZARZ DZENIE Nr 11 A Dyrektora Generalnego Lasów Pañstwowych z dn. 11 maja 1999 r. Summary Gladiolus imbricatus occurs in the middle and the eastern part of Europe, reaching western Siberia. Gladiolus imbricatus reaches the west boundary of its geographical range in Poland. The species quite often occurs in the lowlands, especially in the west part of the country. It is also relatively frequent in the lower parts of the mountains and in some regions of southern uplands. The species is generally considered to be rare on the remaining areas of its distribution (Kujawa- Pawlaczyk, Pawlaczyk 2001; Piêkoœ-Mirkowa, Mirek 2003; Zaj¹c, Zaj¹c 2001). A new locality of Gladiolus imbricatus has been found in the forest between Grochowo and Czeszów villages (Fig. 1) in the Zalesie forestry, 44f unit (ATPOL square: CE 20) belonging to the Oleœnica Forest District. Further existence of Gladiolus imbricatus on the newly discovered locality can be threatened by many factors, such as tourism, changes of the ecological conditions and forest industry. Gladiolus imbricatus is a valuable plant species. Thus, steps must be taken that aim at its protection and preservation at this particular locality.