Nowe stanowisko trzmieliny brodawkowatej Euonymus verrucosa Scop. (Celastraceae)

Transkrypt

1 135 Nowe-stanowisko-trzmieliny-brodawkowatej-E.-verrucosa-na-Dolnym-Œl¹sku 135 Nowe stanowisko trzmieliny brodawkowatej Euonymus verrucosa Scop. (Celastraceae) na Dolnym Œl¹sku A new locality of Euonymus verrucosus Scop. (Celastraceae) in Lower Silesia PIOTR GORZELAK P. Gorzelak, Soko³owice 49, Oleœnica; apgorzelak@plusnet.pl ABSTRACT: A new locality of Euonymus verrucosus Scop. has been found in the eastern part of the Wzgórza Trzebnickie Hills, near Malerzów village. The species is critically endangered in Lower Silesia and the only locality could be threatened by forest management. KEY WORDS: Euonymus verrucosus, endangered species, Lower Silesia Wstêp Trzmielina brodawkowata (Euonymus verrucosa Scop.) jest gatunkiem wystêpuj¹cym we wschodniej oraz œrodkowej Europie. Jej zasiêg geograficzny obejmuje teren od Alp do Uralu, znana jest równie z Kaukazu i Ma³ej Azji. W Polsce osi¹ga zachodni¹ granicê zasiêgu i jest spotykana czêœciej tylko na wschód od Wis³y. Na zachód od tej rzeki staje siê coraz rzadsza, chocia w niektórych rejonach (Jura Krakowsko-Wieluñska, Bory Tucholskie) posiada wiêksze skupienia stanowisk (Browicz, Gostyñska 1965; Seneta, Dolatowski 1997; Zaj¹c i in. 2001). Na terenie Dolnego Œl¹ska gatunek ten wystêpuje na kilku stanowiskach tylko w pó³nocno-wschodniej czêœci regionu (Browicz, Gostyñska 1965; Zaj¹c i in. 2001). Trzmielina brodawkowata nie jest objêta ochron¹ gatunkow¹, lecz, ze wzglêdu na ma³¹ liczbê stanowisk, na Dolnym Œl¹sku umieszczona zosta³a na liœcie zagro onych gatunków flory naczyniowej z kategori¹ zagro enia CR (krytycznie zagro ony K¹cki i in. 2003). GORZELAK P A new locality of Euonymus verrucosus Scop. (Celastraceae) in Lower Silesia. Acta Botanica Silesiaca 4:

2 136 Piotr-Gorzelak Morfologia i biologia Trzmielina brodawkowata jest krzewem osi¹gaj¹cym wysokoœæ do 2 m, o cienkich, ob³ych pêdach. W typowym przypadku s¹ one gêsto pokryte twardymi, ciemnymi, skorupkowatymi brodawkami (ryc. 1). Liœcie maj¹ kszta³t w¹skoeliptyczny lub jajowaty, o d³ugoœci do 6 cm, mog¹ byæ niewyraÿnie z¹bkowane lub prawie ca³obrzegie. Kwiaty s¹ czterokrotne, drobne (6 10 mm), koloru brunatnego, na bardzo cienkiej szypule. Kwitnie od maja do czerwca. Owoce s¹ czterokomorowe, ró owe lub ó³tawoczerwone (ryc. 2), ma³e (6 10 mm). Nasiona, barwy czarnej, s¹ tylko czêœciowo okryte pomarañczowoczerwonymi osnówkami (Seneta, Dolatowski 1997). Trzmielina brodawkowata jest nanofanerofitem wystêpuj¹cym zazwyczaj na glebach wapiennych, najliczniej w œwietlistych lasach o zwarciu 0,4 0,6, zupe³nie dobrze znosz¹c nawet silne ocienienie (Rutkowski 2004). Jednoczeœnie stanowi wa ny sk³adnik zaroœli kserotermicznych na odkrytych, nas³onecznionych miejscach, zw³aszcza na ska³kach wapiennych i p³ytkich lessach (Browicz, Gostyñska 1965; Seneta, Dolatowski 1997). Jest krzewem uwa anym za gatunek regionalnie wyró niaj¹cy dla zespo³u gr¹du subkontynentalnego Tilio- Carpinetum Tracz., nale ¹cego do zwi¹zku Carpinion betuli (Matuszkiewicz 2002, 2006). 2. Charakterystyka stanowiska Nowe stanowisko trzmieliny brodawkowatej odnalezione zosta³o na zachód od wsi Malerzów (ryc. 3). Stanowisko to znajduje siê na terenie nadleœnictwa Oleœnica, w leœnictwie Malerzów, w oddziale 70 Am (kwadrat ATPOL CE 21). Wed³ug typologii leœnej jest to siedlisko lasu œwie ego Lœw (Sikorska 1999), natomiast w ujêciu fitosocjologicznym zespó³ Galio sylvatici-carpinetum, podzespó³ typicum (ryc. 4), wariant ze Stachys sylvatica (Matuszkiewicz 2002, 2006). Strukturê i sk³ad florystyczny p³atu z trzmielin¹ brodawkowat¹ ilustruje zdjêcie fitosocjologiczne wykonane w dniu r. Zosta³o ono uzupe³nione danymi z planu urz¹dzania lasu dla leœnictwa Malerzów na lata : warstwa a: pokrycie 85%; drzewostan z³o ony z Carpinus betulus w wieku 85 lat; warstwa b: pokrycie 80%; Acer pseudoplatanus 3, Coryllus avellana 3, Euonymus verrucosa 1, Padus avium 1, Sorbus aucuparia 1, Acer campestre +, Frangula alnus +, Padus serotina +, Ulmus glabra +; warstwa c: pokrycie 60%; Acer pseudoplatanus 2, Carpinus betulus 2, Maianthemum bifolium 1, Melica nutans 1, Oxalis acetosella 1, Polygonatum multiflorum 1, Rubus saxatilis 1, Acer campestre +, Asarum europaeum +, Stellaria holostea +, Viola reichenbachiana +.

3 137 Nowe-stanowisko-trzmieliny-brodawkowatej-E.-verrucosa-na-Dolnym- l¹sku 137 Ryc. 1. Ga³¹zka trzmieliny brodawkowatej (Euonymus verrucosa Scop.) w okresie kwitnienia na opisywanym stanowisku (fot. P. Gorzelak) Fig. 1. A twig of Euonymus verrucosa Scop. in a season of flowering in the new site (phot. P. Gorzelak) Ryc. 2. Owocuj¹ca trzmielina brodawkowata (Euonymus verrucosa Scop.) na opisywanym stanowisku (fot. P. Gorzelak) Fig. 2. Bearing fruit of Euonymus verrucosa Scop. in the new site (phot. P. Gorzelak)

4 138 Piotr-Gorzelak 138 Gleba: brunatna na glinie lekkiej, piaszczystej. Stanowisko po³o one jest w g³êbi wydzielenia, z dala od dróg leœnych. 3. Potencjalne zagro enia i mo liwoœci ochrony stanowiska Na opisywanym stanowisku zarówno warunki siedliskowe, jak i zbiorowisko, w którym wystêpuje trzmielina brodawkowata wydaj¹ siê byæ optymalne dla tego gatunku, uwzglêdniaj¹c fakt wystêpowania trzmieliny poza swoim zasiêgiem geograficznym. Wystêpuj¹ tutaj dwa krzewy gatunku, bez widocznych oznak uszkodzeñ, kwitn¹ce i owocuj¹ce, o wysokoœci 2 m oraz 1 m, wy³¹czaj¹c wiêc zdarzenia losowe, najwiêksze zagro enie mo e byæ zwi¹zane z gospodark¹ leœn¹. Dzia³aniem, które mo e mieæ wp³yw na stan tego cennego stanowiska, jest proces odnowienia drzewostanu, zapocz¹tkowany w roku 2001 przez pracowników S³u by Leœnej nadleœnictwa Oleœnica. Polega³ on na wyciêciu i odnowieniu gniazda o pow. 0,22 ha, zlokalizowanego w pobli u stanowiska trzmieliny brodawkowatej. Obecnie w drzewostanie tym planuje siê uzyskanie odnowienia poprzez ciêcia w ramach rêbni IIb, czyli rêbni czêœciowej pasowej. Zasady Hodowli Lasu przewiduj¹ dla rêbni IIb zarówno odnowienie naturalne jak równie, wobec trudnoœci uzyskania odnowienia naturalnego odnowienie sztuczne. Odnowienie naturalne w ramach rêbni czêœciowej pasowej uzyskuje siê poprzez przerzedzenie drzewostanu g³ównego w ciêciu obsiewnym. Ciêcie powinno byæ wykonane w roku nasiennym dla gatunku g³ównego (tworz¹cego drzewostan) skutkuje to uzyskaniem obsiewu górnego, charakterystycznego dla gatunków ciê konasiennych tj. d¹b czy buk dla których to gatunków przeznaczona jest rêbnia IIb. Przerzedzaj¹c drzewostan uzyskuje siê równie odpowiednie dla tych gatunków warunki wzrostu (Jaworski 1995). Podczas inicjacji procesów odnowienia w rêbni IIb wykorzystuje siê z regu³y jeden rok nasienny. W miarê wzrastania uzyskanego po ciêciu obsiewnym nalotu, kontynuowane s¹ ciêcia ods³aniaj¹ce. Polepszaj¹ one warunki wzrostu m³odego drzewostanu, a ciêcia prowadzone s¹ a do ca³kowitego usuniêcia drzewostanu g³ównego, z pozostawieniem min. 5% powierzchni u ytkowanego drzewostanu wraz z podszytem, do czasu jego naturalnego rozpadu. Odnowienie sztuczne wprowadza siê w przypadku trudnoœci z uzyskaniem odnowienia naturalnego. Wykonywane w tym przypadku czynnoœci s¹ analogiczne, jak przy postêpie prac z odnowieniem naturalnym (pomijaj¹c sam proces powstania odnowienia). Szans¹ na przetrwanie trzmieliny brodawkowatej w tym drzewostanie by³oby zlokalizowanie w toku prac zwi¹zanych z odnowieniem drzewostanu w miejscu wystêpowania gatunku kêpy starodrzewu, o wielkoœci ok. 0,19 ha (kolista powierzchnia o promieniu 25 m). Równie minimalizacja zagro enia

5 139 Nowe-stanowisko-trzmieliny-brodawkowatej-E.-verrucosa-na-Dolnym- l¹sku 139 Ryc. 3. Lokalizacja nowego stanowiska Euonymus verrucosa Scop. (wed³ug folderu informacyjnego Nadle nictwo Ole nica ) Fig. 3. Location of the Euonymus verrucosa Scop. new site (according to the booklet Forest district of Ole nica ) Ryc. 4. P³at fitocenozy Galio sylvatici-carpinetum z trzmielin¹ brodawkowat¹ w podszycie (fot. P. Gorzelak) Fig. 4. Plant community Galio sylvatici-carpinetum with Euonymus verrucosa Scop. in undergrowth (phot. P. Gorzelak)

6 140 Piotr-Gorzelak 140 ze strony procesu u ytkowania lasu, wyznaczenie odpowiedniego kierunku obalania, a zw³aszcza poprowadzenie szlaków zrywkowych z dala od pozostaj¹cej kêpy drzewostanu, zwiêkszy³oby szanse na zachowanie tego stanowiska. W póÿniejszym okresie (po wykonaniu wszystkich ciêæ w ramach rêbni IIb) wskazany by³by równie monitoring stanu zachowania trzmieliny w zwi¹zku ze zmian¹ warunków œrodowiskowych. Proponowane dzia³ania s¹ zgodne z obowi¹zuj¹cymi Zasadami Hodowli Lasu, Zarz¹dzeniem nr 11A Dyrektora Generalnego LP oraz uwzglêdniaj¹ g³osy œrodowisk ekologicznych (Kujawa- Pawlaczyk, Pawlaczyk 2003), s¹ to równie dzia³ania bardzo po ¹dane ze wzglêdu na zmniejszanie siê obszaru zajmowanego przez wiele gatunków roœlin na swoich dotychczasowych stanowiskach, jak i wobec ich zaniku (K¹cki i in. 2003). Literatura BROWICZ K., GOSTYÑSKA M Euonymus verrucosa Scop. - Trzmielina brodawkowata W: BIA OBOK S., CZUBIÑSKI Z. (red.), Atlas rozmieszczenia drzew i krzewów w Polsce. Zeszyt 4. Zak³ad Dendrologii i Arboretum Kórnickie PAN, Poznañ. JAWORSKI A Charakterystyka hodowlana drzew leœnych. Wyd. Gutenberg, Kraków. K CKI Z., DAJDOK Z., SZCZÊŒNIAK E Czerwona lista roœlin naczyniowych Dolnego Œl¹ska. W: K CKI Z. (red.), Zagro one gatunki flory naczyniowej Dolnego Œl¹ska. Instytut Biologii Roœlin Uniwersytetu Wroc³awskiego, Polskie Towarzystwo Przyjació³ Przyrody Pro Natura, Wroc³aw. KUJAWA-PAWLACZYK J., PAWLACZYK P Ochrona rzadkich i zagro onych roœlin w lasach. Wydawnictwo Klubu Przyrodników, Œwiebodzin. MATUSZKIEWICZ J. M Zespo³y leœne Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. MATUSZKIEWICZ W Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roœlinnych Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. MIREK Z., PIÊKOŒ-MIRKOWA H., ZAJ C A., ZAJ C M Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Biodiversity of Poland 1: Wyd. Inst. Botaniki im. W. Szafera, PAN, Kraków, 442 ss. Plan urz¹dzania lasu leœnictwa Malerzów ( ). Biuro Urz¹dzania Lasu i Geodezji Leœnej w Brzegu. Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dn. 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko wystêpuj¹cych roœlin objêtych ochron¹ (Dz. U. Nr 168, poz. 1764). RUTKOWSKI L Klucz do oznaczania roœlin naczyniowych Polski ni owej. PWN, Warszawa. SENETA W., DOLATOWSKI J Dendrologia. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

7 141 Nowe-stanowisko-trzmieliny-brodawkowatej-E.-verrucosa-na-Dolnym-Œl¹sku 141 SIKORSKA E Siedliska leœne. Cz. I. Siedliska obszarów ni owych. Wydawnictwo Akademii Rolniczej, Kraków. ZAJ C A., ZAJ C M. (red.) Atlas rozmieszczenia roœlin naczyniowych w Polsce. Prac. Chorologii Komputerowej Inst. Botaniki UJ, Kraków. Zarz¹dzenie Nr 11 A Dyrektora Generalnego Lasów Pañstwowych z dnia 11 maja 1999 r. Summary Euonymus verrucosa occurs in the northern and central parts of Europe, its geographical range spreads from the Alps to the Ural Mountains, it appears in the Caucasus Mountains and also Asia Minor. Euonymus verrucosa can reach the western boundary of its range in Poland and it often appears only to the east from Vistula River. A new locality of Euonymus verrucosa has been found near Malerzów village (Fig. 1). Euonymus verrucosa could be threatened in this locality by forest management. A protection of the species in situ is advisable using the way of a forest management control connected with tree restoration efforts.