ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO NR 581 ACTA BIOLOGICA NR 16

Transkrypt

1 ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO NR 581 ACTA BIOLOGICA NR ANETTA WIECZOREK Uniwersytet Szczeciński POROSTY REZERWATÓW SZCZECIŃSKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO Lichens of nature reserves of the Szczecin Landscape Park Słowa kluczowe: rezerwat przyrody, rzadkie i interesujące gatunki, Puszcza Bukowa Key words: nature reserve, rare and interesting species, Bukowa Forest 1 Wstęp Szczeciński Park Krajobrazowy zwany Puszczą Bukową położony jest na południe od granic prawobrzeżnej części Szczecina Ogólna powierzchnia Parku wynosi 20 tys ha, z czego 9 tys ha stanowi zwarty kompleks leśny Krajobraz Puszczy Bukowej odznacza się bardzo bogatą rzeźbą terenu Składa się na nią system starych wzniesień z licznie spiętrzonymi wzgórzami o wysokościach dochodzących do 130 m npm (Musielak 1993) Dodatkowo rzeźbę terenu urozmaicają dolinki schodzące aż do podnóża wzgórz z bujnie rozwiniętą szatą roślinną, liczne malownicze jeziorka morenowe, głęboko wcięte wąwozy i jary o stromo nachylonych zboczach i niewyrównanym dnie Większość z nich to suche dolinki, nieliczne tylko zajęte są przez cieki wodne zasilane małymi źródełkami Na terenie Szczecińskiego Parku Krajobrazowego stwierdzono występowanie 86 zespołów roślinnych, w tym 14 zespołów unikatowych (Celiński 1962) Na szczególną uwagę zasługuje żyzna buczyna pomorska Melico-Fagetum, zajmująca blisko 60% ogółu powierzchni leśnej, wiele dobrze zachowanych fragmentów gradów, łęgów, a także jedyny w swoim rodzaju zespół źródliskowej

2 156 Anetta Wieczorek buczyny Merucuriali-Fagetum Obszar ten wyróżnia się również dużą wilgotnością powietrza ze względu na sporą ilość opadów w ciągu roku, bliskość dużych zbiorników wodnych i masy napływającego powietrza atlantyckiego Wyjątkowe wartości przyrodnicze tego obszaru były podstawą utworzenia w 1956 roku na terenie Szczecińskiego Parku Krajobrazowego pięciu rezerwatów celem ochrony cennych zbiorowisk leśnych Łączna powierzchnia rezerwatów wynosi 469,39 ha, w tym rezerwat Buczynowe Wąwozy 39,94 ha, Źródliskowa Buczyna 121,02 ha, Bukowe Zdroje 205,90 ha, Trawiasta Buczyna 78,52 ha i Kołowskie Parowy 24,01 ha (Stachak 1970) Celem niniejszej pracy była analiza składu gatunkowego porostów występujących w rezerwatach w odniesieniu do bioty porostów stwierdzonych na całym obszarze Szczecińskiego Parku Krajobrazowego 2 Materiał i metody badań Podstawą do przeprowadzenia analizy bioty porostów rezerwatów Szczecińskiego Parku Krajobrazowego były dane zebrane podczas prac terenowych w latach Wszystkie gatunki zestawiono w porządku alfabetycznym (tabela 1) Nomenklaturę taksonomiczną przyjęto za Diederich i in (2009) Kategorie zagrożenia (CR,,, NT, LC, DD) podano według Czerwonej listy porostów wymarłych i zagrożonych w Polsce (Cieśliński i in 2003) 3 Wyniki badań Rezerwaty Szczecińskiego Parku Krajobrazowego rozmieszczone są na terenie Puszczy Bukowej wyspowo pośród intensywnie użytkowanych lasów gospodarczych Obecnie zajmują ok 7% powierzchni Puszczy Bukowej (rys 1) Obszar, jaki zajmują, charakteryzuje bogactwo bioty porostów Z 207 gatunków stwierdzonych na całym terenie Puszczy Bukowej (Wieczorek 2005) 125 taksonów występuje w rezerwatach (rys 2) Na obszarze rezerwatów stwierdzono występowanie 16 gatunków wyłącznych, niespotykanych poza ich granicami Należą do nich: Arthonia bysscea, Arthonia didyma, Arthonia punctiformis, Bacidia beckhausii, Bacidina arnoldiana, Buellia schaereri, Chaenotheca phaeocephala, Lecania cyrtella, Lecidea huxariensis, Mycoblastus sanguinarius, Nephroma parile, Pertusaria hymenea, Pertusaria pseudocoralina, Pyrenula nitidella, Trapeliopsisi viridescens, Usnea

3 Porosty rezerwatów Szczecińskiego Parku Krajobrazowego 157 subfl oridiana Spośród wyżej wymienionych gatunków większość to taksony bardzo rzadkie i rzadkie w skali całego Pomorza Zachodniego (Fałtynowicz 1992) W warunkach Puszczy Bukowej gatunki te utrzymują się w formie kilku słabo rozwiniętych osobników tylko na terenie rezerwatów Na szczególną uwagę w biocie porostów zasługują gatunki uznawane za relikty puszczańskie (Cieśliński, Czyżewska 1996) Spośród 18 gatunków puszczańskich stwierdzonych na obszarze Puszczy Bukowej 13 taksonów występuje w rezerwatach Należą do nich: Arthonia bysscea, Bacidina arnoldiana, Bryoria implexa, Buellia disciformis, Calicium viride, Loxospora elatina, Menegazzia terebrata, Mycoblastus sanguinarius, Nephroma parille, Opegrapha vermicellifera, Pertusaria pertusa, Pyrenula nitida, Pyrenula nitidella Gatunki te uznawane są powszechnie za wskaźniki naturalności ekosystemów leśnych Wśród nich są taksony występujące sporadycznie poza granicami rezerwatów Trwanie tych porostów w rezerwatach jest najlepszym dowodem niewielkich zmian, jakie zachodzą w ekosystemach tych obszarów Z ogólnej liczby gatunków stwierdzonych na terenie rezerwatów blisko 78% bioty porostów stanowią taksony epifityczne, co wiąże się z typowo leśnym charakterem obszaru Większość z nich to porosty skorupiaste, znajdujące optimum rozwoju w cienistych buczynach Na gładkiej korze buków i dębów najczęściej spotykamy takie gatunki, jak: Arthonia radiata, Coenogonium pineti, Graphis scripta, Hypogymnia physodes, Melanelixia fuliginosa subsp fuliginosa, Phlyctis argena, Pyrenula nitida, Porina aenea, Opegrapha viridis Wysoka frekwencja tych taksonów świadczy o stosunkowo dobrze zachowanym układzie ekologicznym Za dobrą kondycją tych porostów przemawia również duża liczba plech osobników młodych Taki stan jest zapewne efektem prowadzonej tu od blisko 50 lat polityki ochronnej, która zapewnia właściwe warunki ekologiczne we wnętrzu lasu, umożliwiając tym samym odpowiedni rozwój wielu gatunkom rzadkim i wrażliwym Liczba gatunków w poszczególnych rezerwatach zależy przede wszystkim od bogactwa i różnorodności siedlisk i nie wiąże się z wielkością rezerwatu (rys 3) W biocie porostów rezerwatów Puszczy Bukowej znajduje się 50 taksonów umieszczonych na Czerwonej liście porostów wymarłych i zagrożonych w Polsce (Cieśliński i in 2003) Stanowi to około 28% wszystkich odnotowanych gatunków porostów na obszarach rezerwatów Rozkład poszczególnych

4 158 Anetta Wieczorek kategorii zagrożenia we florze porostów rezerwatów Puszczy Bukowej przedstawia rysunek 4 Wśród obecnie stwierdzonych gatunków 5 to taksony podlegające kategorii na granicy wymarcia, 16 to porosty wymierające, 19 taksonów należy do kategorii narażone, 9 znalazło się w kategorii bliskie zagrożeniu oraz 1 gatunek w kategorii o niedostatecznych danych 4 Wnioski Rezerwaty Szczecińskiego Parku Krajobrazowego charakteryzują się dużą różnorodnością gatunkową porostów Ze względu na prowadzoną od blisko 50 lat politykę ochronną na tych terenach nie uległy zmianie warunki ekologiczne niezbędne dla rozwoju i utrzymywania się gatunków stenotypowych Rezerwaty stanowią swoiste refungium Puszczy Bukowej, co jest szczególnie ważne w warunkach wzrastającej antropopresji Perspektywą dla zachowania niezwykle cennych gatunków jest wprowadzanie nowych zasad gospodarowania na obszarach leśnych, polegających przede wszystkim na podniesieniu wieku rębności drzew oraz ograniczeniu zrębów częściowych

5 Porosty rezerwatów Szczecińskiego Parku Krajobrazowego 159 pozosta a cz puszczy remaining part of forest rezerwaty reserves Rys 1 Procentowy udział powierzchni rezerwatów w całym obszarze Puszczy Bu kowej Fig 1 Percentage of the area of the whole area of Bukowa Forest % poza rezerwatami altitude with reserves w rezerwatach in reserves liczba gatunków number of species Rys 2 Liczba gatunków występujących na obszarze Puszczy Bukowej Fig 2 Number of species which occur in the Forest Bukowa area Trawiasta Buczyna Buczynowe W wozy ródliskowa Buczyna Bukowe Zdroje Ko owskie Parowy liczba gatunków number of species Rys 3 Udział porostów w rezerwatach Puszczy Bukowej Fig 3 Number of lichens species in the reserves of Bukowa Forest

6 160 Anetta Wieczorek gatunki nie uj te w Czerwonej Li cie non-listed lichens 60% Rys 4 Procentowy udział gatunków o różnym stopniu zagrożenia w rezerwatach Puszczy Bukowej CR na granicy wymarcia, wymierające, narażone, NT bliskie zagrożenia, DD niedostateczne dane Fig 4 Percentage of lichen species of different threat status in the nature reserves Forest Bukowa CR criticall endangered, endangered, vulnerable, NT near threatened, DD data deficient

7 Porosty rezerwatów Szczecińskiego Parku Krajobrazowego 161 Tabela 1 Występowanie porostów w rezerwatach Szczecińskiego Parku Krajobrazowego Table 1 Occurrence of lichen on Szczecin Landscape Park Frekwencja (frequency): gatunek rzadki (rare species), częsty (frequent), pospolity (common); grupa biologiczno ekologiczna (biological ecological group): epifit (epiphyt), Ek epiksyl (epixylit), Eg epigeit (epigeic), epilit (epilithic) Gatunek Species Grupa biologiczno- -ekologiczna Biological-ecological group Kategorie zagrożenia The threat categories Kołowskie Parowy Bukowe Zdroje Rezerwaty Reserves Źródliska Buczyna Buczynowe Wąwozy Trawiasta Buczyna Acarospora fuscata A veronensis Acrocordia gemmata Anaptychia ciliaris Arthonia byssacea A didyma A dispersa A exilis A punctiformis A radiata A ruana A spadicea A vinosa Aspicilia caesiocinerea Bacidia beckhausii B incompta B rosella Bacidina arnoldiana Baeomyces rufus Bryoria implexa Buellia disciformis B griseovirens B schaereri Calicium salicinum C viride Eg Ek Ek NT NT CR

8 162 Anetta Wieczorek Caloplaca citrina C holocarpa Candelariella aurella C xanthostigma Chaenotheca chrysocephala C ferruginea C furfuracea C phaeocephala C trichialis Cladonia cenotea C chlorophaea C coniocraea C cornuta C digitata C fi mbriata C furcata C pyxidata C subulata Coenogonium pineti Dibaes baeomyces Evernia prunastri Graphis scripta Hypocenomyce caradocensis H scalaris Hypogymnia physodes Lecania cyrtella Lecanora albella L argentata L campestris L carpinea L chlarotera L conizaeoides L dispersa L expallens L hagenii L muralis L polytropa L symmicta L umbrina L varia Lecidea huxariensis Lecidella elaeochroma Lepraria elobata L incana L lobifi cans Loxospora elatina Ek NT NT Ek Eg, Ek, Eg Eg Ek, Eg Eg,, Eg Ek, Eg, Ek NT NT NT, Ek, Ek DD, Ek

9 Porosty rezerwatów Szczecińskiego Parku Krajobrazowego 163 Melanelixia fuliginosa ssp glabratula Melanohalea exasperatula Menegazzia terebrata Micarea denigrata M prasina Mycoblastus fucatus M sanguinarius Myxobilimbia sabuletorum Nephroma parile Ochrolechia androgyna Opegrapha culmigena O rufescens O varia O vermicellifera O viridis O vulgata Parmelia saxatilis P sulcata Parmeliopsis ambigua Pertusaria albescens P amara P coronata P hemisphaerica P hymenea P leioplaca P pertusa P pseudocorallina Phaeophyscia orbicularis Phlyctis argena Physcia dubia P tenella Physconia distorta Placynthiella icmalea P uliginosa Platismatia glauca Pleurostica acetabulum Porpidia crustulata Porina aenea Pseudevernia furfuracea Punctelia subrudeca Pyrenula nitida P nitidella Ramalina fastigiata R pollinaria Rinodina pyrina Scoliciosporum chlorococcum Ek Ek Ek, Ek, Eg, CR CR NT CR NT CR

10 164 Anetta Wieczorek S umbrinum Trapelia coarctata T placodioides Trapeliopsis fl exuosa T granulosa T viridescens Usnea hirta U subfl oridiana Ek, Eg Ek Razem Total BIBLIOGRAFIA Celiński F, 1962: Zespoły leśne Puszczy Bukowej pod Szczecinem Monographiae Botanicae, 13 (supl), s 208 Cieśliński S, Czyżewska K, 1996: Relikty lasu puszczańskiego Zjawiska reliktowe Phytocoenosis, Vol 8 (NS), s 4764 Cieśliński S, Czyżewska K, Fabiszewski J, 2003: Czerwona lista porostów wymarłych i zagrożonych w Polsce Monographiae Botanicae, 91, s 1349 Diederich P, Ertz D, Stapper N, Sérusiaux E, Ries C, 2009: The lichens and lichenicolous fungi of Belgium, Luxembourg and northern France URL: lichenologyinfo Fałtynowicz W, 1992: The lichens of Western Pomerania (NW Poland) an ecogeographical Study Polish Botanical Studies, Kraków, Vol 4 Musielak S, 1993: Rzeźba i budowa geologiczna Puszczy Bukowej Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 6, s Stachak A, 1970: Rezerwaty przyrody Puszczy Bukowej pod Szczecinem i problem ochrony całego jej obszaru Przegląd Zachodniopomorski, t XIV, z 3, s 7790 Wieczorek A, 2005: Biota porostów Szczecińskiego Parku Krajobrazowego Fragmenta Floristica Geobotanica Polonica, 12 (1), s

11 Porosty rezerwatów Szczecińskiego Parku Krajobrazowego 165 LICHS OF NATURE RESERVES OF THE SZCZECIN LANDSCAPE PARK Summary The Szczecin Landscape Park (so called Bukowa Forest ) is placed in the southeastern part of Szczecin Its covers 20 Th ha and nearly 9 Th ha of them are compact forest-complex In the Bukowa Forest the occurrence of 86 plant associations have been classified as unique ours (Celiński 1962) Special attention has been paid to the Melico- -Fagetum-Ass which occupies 60% of whole area of forest, as well as the Carici remotae-fraxinetum-ass and Merucuriali-Fagetum-Ass Extraordinary natural values caused setting up the five reserves in 1956 Joint area of reserves carries out 469,39 ha Area, which the reserves occupy, characterizes a biodiversity of lichen flora Special attention should be paid to name as relicts of primeval forest (Cieśliński, Czyżewska 1996) Among 18 relicts of primeval forests found out, 13 species are present in reserves: Arthonia bysscea, Bacidina arnoldiana, Bryoria implexa, Buellia disciformis, Calicium viride, Loxospora elatina, Menegazzia terebrata, Mycoblastus sanguinarius, Nephroma parille, Opegrapha vermicelifera, Pertusaria pertusa, Pyrenula nitida, Pyrenula nitidella From general numbers of lichens species which has been ascertained in the area of the reserves nearly 78% are epiphytes Number of species in each has been is noted on the varieties of habitations and has been depended size of the areas of reserves 50 species placed in the RedList of extinct and threatened lichens in Poland (Cieśliński et al 2003) are found the flora lichens which make 28% of the all recorded taxa The conclusion could be accepted that the reserves are specific refugiuns for lichens what is especially important in the circumstances of the increasing anthropopression Translated by Anetta Wieczorek

12