SKŁAD GATUNKOWY POROSTÓW MIASTA SŁUPSKA NA POMORZU ZACHODNIM THE SPECIES COMPOSITION OF LICHENS IN THE TOWN OF SŁUPSK ON THE WEST POMERANIA

Transkrypt

1 S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e SKŁAD GATUNKOWY POROSTÓW MIASTA SŁUPSKA NA POMORZU ZACHODNIM THE SPECIES COMPOSITION OF LICHENS IN THE TOWN OF SŁUPSK ON THE WEST POMERANIA Ireneusz Izydorek, Anna Zduńczyk Akademia Pomorska Zakład Botaniki i Genetyki Instytut Biologii i Ochrony Środowiska ul. Arciszewskiego 22b, Słupsk izydorek@slowinski.pn.pl ABSTRACT The lichens which can be found in Słupsk have been subject to detailed research carried out within two, quite separate periods of time. The former one took place between 1975 and 1977, the latter one between 2001 and In the period between 1975 and 1977, 86 species of lichens were identified in total. The great majority of that time lichenflora of Słupsk constituted epiphytic lichens, that is 67 species. The other species accounted for the remaining minority. The most common species of that time were: Hypocenomyce scalaris, Hypogymnia physodes, Lecanora conizaeoides, Lecanora dispersa, Parmelia sulcata, Phaeophyscia orbicularis, Phlyctis argena, Physcia adscendens, Pleurosticta acetabulum. In the second period of research ( ) the ground examination of lichens resulted in 115 species discovered within the area thus. The study revealed 38 new species, compared with the former research. Again, epiphitics made up most of the found lichens they amounted to 85 species. The most common lichens found during the first period were enriched by 32 new ones discovered in the second stage of research. The growth in the number of places where lichens occurred within the confines of Słupsk apparently is the consequence of improvement in the air condition of the city. Słowa kluczowe: porosty, miasto, epifity, stan atmosfery Key words: lichens, town, epiphytics, air condition 21

2 Porosty Słupska były przedmiotem szczegółowych badań w dwóch, dość odległych od siebie okresach. Pierwsze z nich prowadzono w latach , a obejmowały głównie tereny zabudowane oraz wkomponowane w zabudowę lub bezpośrednio do niej przyległe parki i skupiska zieleni wysokiej. Uwzględniono wówczas takŝe siedliska leśne, ale w zasadzie tylko te ich części, które mieściły się w granicach zabudowy. Kolejne badania przeprowadzono w latach W tym czasie spenetrowano dokładnie miejskie enklawy leśne oraz ponownie (po upływie 25 lat) tereny zabudowane. Wykonano je pod patronatem Akademii Pomorskiej w Słupsku (wcześniej WyŜszej Szkoły Pedagogicznej, a potem Pomorskiej Akademii Pedagogicznej) oraz Uniwersytetu Toruńskiego, częściowo w ramach prac dyplomowych późniejszych absolwentów tych uczelni. Promotorami byli E.R. Śpiewakowski, I. Izydorek oraz J. Wilkoń-Michalska (Gruszczyńska 1977, Kulawik 1977, Krupska 2003, Nowak 2004, Konferowicz 2005, Zduńczyk 2005). Ponadto, w całym wskazanym trzydziestoleciu dane inwentaryzacyjne uzupełniano okazjonalnie (Izydorek materiały niepublikowane). Wyniki badań z wcześniejszego okresu upowszechniono (Śpiewakowski i Izydorek 1981). Opublikowane oraz zestawione w manuskryptach listy gatunków są w wielu punktach rozbieŝne z obecnie obowiązującymi normami taksonomicznymi. Stwierdzono równieŝ, Ŝe w całym charakteryzowanym okresie zarówno liczba gatunków, jak i stopień ich rozpowszechnienia ulegały znaczącym modyfikacjom. Zasadniczym celem niniejszej pracy było zebranie wszystkich istniejących danych inwentaryzacyjnych i przedstawienie pełnej listy gatunków porostów odnalezionych na terenie w granicach administracyjnych Słupska. Wniesiony przez cytowanych wcześniej autorów obszerny materiał inwentaryzacyjny umoŝliwia dokonanie analiz stanu lichenobioty obszaru i jej dynamiki w określonym przedziale czasu. Ich przeprowadzenie oraz prezentację wyników projektuje się w najbliŝszej przyszłości. Niniejszym, jako swego rodzaju komentarz do zamieszczonej listy gatunków, przedstawiono jedynie kilka danych, głównie o charakterze statystycznym. W latach na całym obszarze zurbanizowanym, który, jak juŝ wspomniano, obejmował tereny zwartej i luźnej zabudowy miejskiej wraz z parkami, cmentarzami, ogrodami działkowymi i innymi skupiskami zieleni wysokiej, a takŝe na terenie ówczesnych nieuŝytków połoŝonych poza obszarami leśnymi, znaleziono łącznie 75 gatunków. Do liczby tej naleŝy dodać jeszcze 11 kolejnych, stwierdzonych wyłącznie w lasach komunalnych. W sumie więc, w pierwszym okresie badań odnaleziono 86 gatunków porostów. Zdecydowaną większość z nich (67 gatunków) stanowiły porosty zasiedlające korę forofitów. Inne rodzaje podłoŝy odgrywały stosunkowo niewielką rolę; na martwym drewnie odnaleziono 13 gatunków, na ziemi 18 i na antropogenicznym podłoŝu skalnym 17 *. W składzie ówczesnej lichenobioty Słupska do porostów rzadkich, odnalezionych na 1-3 stanowiskach, naleŝy aŝ 30 gatunków (34%). Z kolei grupa porostów o wysokiej frekwencji, znalezionych na ponad 25 stanowiskach, liczy zaledwie 9 gatunków (11%). Rozpowszechnione * Wymienionych liczb nie naleŝy sumować, poniewaŝ niektóre gatunki osiedlały się równocześnie na kilku róŝnych rodzajach podłoŝy. 22

3 w mieście gatunki warto wymienić, poniewaŝ moŝna je uznać za lokalnie najbardziej odporne na destrukcyjne oddziaływanie czynników miejskich oraz jednocześnie, jak się wydaje, za gatunki hemerofilne. Są to: Hypocenomyce scalaris, Hypogymnia physodes, Lecanora conizaeoides, L. dispersa, Parmelia sulcata, Phaeophyscia orbicularis, Phlyctis argena, Physcia adscendens, Pleurosticta acetabulum. Przestrzenny rozkład stanowisk porostów w latach wykazywał charakterystyczną, znaną takŝe z innych ośrodków miejskich, cechę; mianowicie liczba stanowisk wzrastała w miarę zbliŝania się ku peryferiom zabudowy (por.: Fałtynowicz i in. 1991, Kuziel i Halicz 1979, Piórecki i Rydzak 1970, Pustelniak 1991, Wilkoń-Michalska i in. 1988). Dotyczyło to wszystkich grup ekologicznych porostów, chociaŝ najwyraźniej uwidaczniało się w przypadku epifitów i epilitów, a więc tych grup, których rzeczywiste i potencjalne siedliska (podłoŝa) rozmieszczone były w miarę regularnie i często. Formy epiksyliczne, a zwłaszcza epigeiczne, reagowały podobnie, zwiększając liczbę swych stanowisk na obrzeŝach miasta, ale mniej czytelnie ze względu na rzadkość występowania w mieście odpowiednich dla tego typu porostów podłoŝy i siedlisk. W drugim okresie badań (lata ) na tym samym obszarze miasta co w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku znaleziono 115 gatunków. Potwierdzono obecność 71 gatunków z poprzedniego okresu i dodano do listy 38 nowych, nie odnaleziono natomiast 11 gatunków podanych wcześniej. TakŜe wtedy dominowały epifity (83 gatunki). Epility reprezentowane były przez 22 gatunki, epigeity przez 14, a epiksyle przez zaledwie 3. Powiększyła się liczba zarówno gatunków rzadkich, jak i pospolitych. W najniŝszej klasie frekwencji (od 1 do 3 stanowisk) znalazło się 37 gatunków, a w najwyŝszej (ponad 25 stanowisk) 40. W grupie rzadkich niemal połowę (16 gatunków) odnotowano w Słupsku po raz pierwszy. Do grupy porostów hemerofilnych, znalezionych juŝ w poprzednim okresie, dołączyły następujące: Amandinea punctata, Bacidina arnoldiana, Caloplaca citrina, C. holocarpa, Candelaria concolor, Candelariella aurella, C. xanthostigma, Cladonia coniocraea, Evernia prunastri, Hypogymnia tubulosa, Lecanora albescens, L. chlarotera, L. hagenii, Lecidella elaeochroma, L. stigmatea, Melanelixia fuliginosa, M. subaurifera, Melanohalea elegantula, M. exasperatula, Phaeophyscia nigricans, Physcia caesia, P. dubia, P. stellaris, P. tenella, Physconia grisea, Pleurosticta acetabulum, Protoparmeliopsis muralis, Pseudevernia furfuracea, Verrucaria nigrescens, Xanthoria candelaria, X. parietina, X. polycarpa. Wyraźnie powiększyły się liczby stanowisk porostów epifitycznych i epilitycznych takŝe w centrum miasta oraz w dzielnicy przemysłowej w południowo- -zachodniej jego części, a takŝe na osiedlach składających się z bloków mieszkalnych. Wzrost ogólnej liczby gatunków porostów i liczby ich stanowisk na terenach zabudowanych Słupska, a zwłaszcza powiększenie areałów występowania form epifitycznych w jego centrum, jest niewątpliwie przejawem poprawy stanu aerosanitarnego miasta. Pojemność list gatunków porostów, odnalezionych w granicach administracyjnych miasta, wyraźnie zwiększała się, po uwzględnieniu danych odnoszących się do siedlisk związanych z jego obszarami leśnymi. Abstrahując od oczywistości przy- 23

4 czyn tego zwiększenia, naleŝy stwierdzić, Ŝe wystąpiło ono w obydwu porównywanych okresach, aczkolwiek w tym bliŝszym współczesności było bardziej wyraźne. Listy inwentaryzacyjne wzbogacały się o gatunki nieobecne w Polsce na terenach zabudowanych bądź odnajdowane na nich wyjątkowo (por.: Kiszka 1977, Kozik 1970, Lipnicki 1984, Toborowicz 1976 oraz źródła cytowane wyŝej). Liczba gatunków leśnych podanych ze Słupska do 1981 roku jest duŝo niŝsza od liczby odnalezionych w okresie późniejszym, poniewaŝ i wielkość obszaru, i intensywność oraz szczegółowość badań były wówczas mniejsze. Na przedstawionym w niniejszej pracy zestawieniu gatunków 46 ma swoje stanowiska wyłącznie w lasach; oznaczono je gwiazdką (*). Tylko jeden z nich (Cladonia arbuscula subsp. mitis), podany w 1977 roku, nie został ponownie odnaleziony. Warto tu równieŝ zwrócić uwagę na obecność gatunków rzadkich na Pomorzu, takich jak: Acrocordia gemmata, Arthothelium ruanum, Biatora efflorescens i Strangospora moriformis (por. Fałtynowicz 1992) oraz gatunków uznawanych za ginące w skali kraju: Anaptychia ciliaris, Bryoria implexa, B. nadvornikiana, Calicium adspersum, Chrysothrix candelaris, Opegrapha atra, Pertusaria hymenea i Usnea subfloridana (por. Cieśliński i in. 2003). W zamieszczonym niŝej alfabetycznym wykazie gatunków uwzględniono nazewnictwo zaproponowane przez Fałtynowicza (2003) oraz zmiany nazw w obrębie rodzaju Melanelia. WYKAZ GATUNKÓW *Acrocordia gemmata, Acarospora fuscata, Amandinea punctata, *Anaptychia ciliaris, *Arthonia radiata, A. spadicea, *A. vinosa, *Arthotelium ruanum, Aspicilia calcarea, Bacidia rubella, *Baeomyces rufus, *Biatora efflorescens, *Bryoria fuscescens, *B. implexa, *B. nadvornikiana, Buellia griseovirens, *Calicium adspersum, *C. salicinum, *C. viride, Caloplaca citrina, C. decipiens, C. holocarpa, C. saxicola, C. teycholyta, Candelaria concolor, Candelariella aurella, C. vitellina, C. xanthostigma, *Cetraria aculeata, C. chlorophylla, *C. islandica, Chaenotheca chrysocephala, C. ferruginea, *C. trichalis, *C. xyloxena, *Chrysothrix candelaris, *Cladonia arbuscula subsp mitis, C. cariosa, *C. cenotea, C. chlorophaea, C. cervicornis subsp. verticillata, C. coniocraea, C. cornuta, *C. deformis, C. digitata, C. fimbriata, C. furcata, C. glauca, C. gracilis, C. macilenta, C. ochrochlora, C. phyllophora, C. portentosa, C. pyxidata, *C. ramulosa, C. scabriuscula, *C. squamosa, C. subulata, *Cliostomum griffithii, Coenogonium pineti, Diploschistes muscorum, Evernia prunastri, *Graphis scripta, Hypocenomyce scalaris, *Hypogymnia farinacea, H. physodes, H. tubulosa, *Imshaugia aleurites, *Lecania globulosa, Lecania cyrtella, Lecanora albescens, L. allophana, L. argentata, L. carpinea, L. chlarotera, L. conizaeoides, L. crenulata, L. dispersa, L. hagenii, L. polytropa, L. pulicaris, L. saligna, L. subrugosa, L. symmicta, L. umbrina, L. varia, Lecidea fuscoatra, Lecidella elaeochroma, L. stigmatea, Lepraria vouauxii, Melanelixia fuliginosa, M. subargentifera, M. subaurifera, Melanohalea elegantula, M. exasperatula, Micarea denigrata, *M. micrococca, *Mycobilimbia sabuletorum, M. sphaerodes, *Mycoblastus fucatus, 24

5 *Ochrolechia androgyna, *Opegrapha atra, O. rufescens, O. varia, *O. viridis, *O. vulgata, Parmelia saxatilis, P. sulcata, Parmelina tiliacea, Parmeliopsis ambigua, Peltigera didactyla, P. rufescens, Pertusaria albescens, P. amara, P. coccodes, *P. coronata, *P. flavida, *P. hemisphaerica, *P. hymenea, *P. leioplaca, P. pertusa, Phaeophyscia nigricans, P. orbicularis, Phlyctis argena, Physcia adscendens, P. caesia, P. dubia var dubia, P. stellaris, P. tenella, Physconia distorta, P. grisea, P. perisidiosa, Placynthiella icmalea, *P. oligotropha, *P. uliginosa, Platismatia glauca, Pleurosticta acetabulum, Porina aenea, Porpidia soredizodes, Protoparmeliopsis muralis, Pseudevernia furfuracea, Ramalina farinacea, R. fastigiata, R. fraxinea, R. pollinaria, Rhizocarpon polycarpum, Rinodina exigua, R. gennarii, R. pyrina, *Ropalospora viridis, Sarcogyne regularis, Scoliciosporum chlorococcum, S. umbrinum, Strangospora pinicola, *S. moriformis, Thelocarpon epibolum, Trapelia obtegens, Trapeliopsis flexuosa, T. granulosa, *Usnea filipendula, U. subfloridana, U. hirta, Verrucaria muralis, V. nigrescens, *Vulpicida pinastri, Xanthoria candelaria, X. elegans, X. fallax, X. parietina, X. polycarpa. LITERATURA Cieśliński S., CzyŜewska K., Fabiszewski J Czerwona lista porostów wymarłych i zagroŝonych w Polsce. W: ZagroŜenie porostów w Polsce. K. CzyŜewska (red.). Monogr. Bot., 91: Fałtynowicz W The lichens of Western Pomerania (NW Poland) an ecogeographical study. Polish Bot. Stud., 4: Fałtynowicz W The lichens, lichenicolous and allied fungi of Poland an annotated checklist. Instytut Botaniki, PAN. Kraków: Fałtynowicz W., Izydorek I., Budzbon E The lichen flora as bioindicator of air pollution of Gdańsk, Sopot and Gdynia. Monogr. Bot., 73: Gruszczyńska M Porosty jako bioindykatory zaburzeń powietrza atmosferycznego Słupska. Praca magisterska. WSP Słupsk. Kiszka J Wpływ emisji miejskich i przemysłowych na florę porostów (Lichenes) Krakowa i Puszczy Niepołomickiej. Wydawnictwo Naukowe WSP. Kraków: Konferowicz M Porosty Lasku Północnego w Słupsku i terenów przyległych. Praca magisterska. PAP Słupsk. Kozik R Porosty miasta Tarnowa i okolicy. Fragm. Flor. Geobot., 16(2): Krupska A Porosty obszarów leśnych w południowej części Słupska. Praca magisterska. PAP Słupsk. Kulawik S Flora porostów miasta Słupska. Praca magisterska. Uniwersytet Toruński. Kuziel S., Halicz B Występowanie porostów epifitycznych na obszarze Łodzi. Łódzkie Tow. Nauk., 33(3): 1-7. Lipnicki L Porosty miasta Drezdenka i najbliŝszej okolicy. Fragm. Flor. Geobot., 28(2): Nowak B Porosty wschodniej części Słupska. Praca magisterska. PAP Słupsk. Piórecki J., Rydzak J Flora i ekologia porostów miasta Przemyśla. Rocznik Przemyski, 13-14: Pustelniak L Epiphytic lichens of the city Rzeszów. Zesz. Nauk. UJ, Prace Bot., 22:

6 Śpiewakowski E., Izydorek I Porosty Słupska na tle warunków ekologicznych miasta. Wydawnictwo WSP. Słupsk: Toborowicz K Porosty miasta Kielc i najbliŝszej okolicy. Fragm. Flor. Geobot., 22(4): Wilkoń-Michalska J., Glazik N., Kalińska A Porosty miasta Torunia. Acta Univ. Nicolai Copernici, Nauki Mat.-Przyr. 63, Biol. 29: Zduńczyk A Porosty zachodniej części Słupska. Praca magisterska. PAP Słupsk. 26