Chronione i zagrożone gatunki porostów epifitycznych fitocenoz leśnych okolic Nowego Tomyśla

Transkrypt

1 Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (3): Chronione i zagrożone gatunki porostów epifitycznych fitocenoz leśnych okolic Nowego Tomyśla DARIA ZARABSKA Zbiory Przyrodnicze, Wydział Biologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza (doktorantka) 6-64 Poznań, ul. Umultowska 89 darzarabs2@tlen.pl Wstęp Stopień zbadania bioty porostowej Wielkopolski w stosunku do innych regionów Polski jest niewielki. Pochodzące z jej terenu dane lichenologiczne można znaleźć w pracach Dziabaszewskiego (2), Glanca (5) i Tobolewskiego (976). Szczegółowego opracowania bioty porostowej doczekał się obszar Pszczewskiego Parku Krajobrazowego (Lipnicki 99). Pierwsze badania lichenologiczne w okolicach Nowego Tomyśla prowadzono w latach 60. w ramach wykonywania prac magisterskich (Nowacka-Zyber 7, Żukiel 7). Medwecka-Kornaś (972) wzmiankuje o obecności borów chrobotkowych Cladonio-Pinetum na obszarze sandru nowotomyskiego. Celem badań było poszerzenie wiedzy na temat stanu lichenobioty epifitycznej Wielkopolski w wybranym fragmencie fitocenoz leśnych okolic Nowego Tomyśla. Zebrane dane pozwoliły stworzyć aktualną listę gatunków porostów chronionych i zagrożonych. Charakterystyka fizjograficzna badanego terenu Badania prowadzono na obszarze oddalonym o ok. 5 km na północny-wschód od Nowego Tomyśla (orientacyjne położe- 92

2 Chronione i zagrożone gatunki porostów epifitycznych okolic Nowego Tomyśla nie: N, 6 05 E). Teren ten zajmuje północno-zachodnią część mikroregionu Równina Nowotomyska (mezoregion Pojezierze Poznańskie, makroregion Pojezierze Wielkopolskie) (Kondracki 2000). W południowej części leży fragment Zespołu Przyrodniczo-Krajoznawczego Glińskie Góry, ochraniającego ciąg wydm parabolicznych (W. Stankowski, mat. niepubl.). Opierając się na zmienności typów pogody Woś (994) włączył badany teren do Regionu Lubuskiego. Średnia roczna wartość opadu to 536 mm (Farata 2004). Zachodnią granicę badanego obszaru stanowi rzeka Czarna Woda. Teren przecina szereg pomniejszych strumieni będących jej dopływami (np. Struga Bolewicka, Bobrówka). Według podziału geobotanicznego obszar badań zajmuje zachodnią część Okręgu Poznańsko-Gnieźnieńskiego, leżącego w obrębie Krainy Wielkopolsko-Kujawskiej Działu Bałtyckiego i Poddziału Pasa Wielkich Dolin (Szafer, Zarzycki 972). Zgodnie z mapą potencjalnej roślinności Wielkopolski na obszarach sandrowych okolic Nowego Tomyśla znaczący jest udział siedlisk suboceanicznego boru świeżego Leucobryo-Pinetum, zajmującego centralną część badanego terenu. Ponadto występują siedliska grądowe Galio sylvatici-carpinetum, borowe Pino-Quercetum oraz łęgowe Circaeo-Alnetum (Wojterski i in. 2). Metodyka badań Badania terenowe nad porostami epifitycznymi przeprowadzono w okresie od lutego do grudnia 2005 roku. Do badań wytypowano łącznie 70 oddziałów leśnych Nadleśnictwa (Leśnictwa Smolarnia, Glinki oraz Grudna) i Grodzisk Wlkp. (Leśnictwo Wytomyśl). Ogółem wyznaczono 532 stanowiska, oddalone od siebie o ok m. Jako stanowisko określono pojedyncze drzewo charakteryzujące się bogatą biotą porostową. W trakcie prac terenowych korzystano z mapy topograficznej okolic Lwówka w skali : (GUGiK 998). Poszczególne gatunki zostały oznaczone z wykorzystaniem standardowych odczynników, chromatografii cienkowarstwowej (TLC) oraz kluczy (Nowak, Tobolewski 975, Purvis i in. 992). W przypadku trudności przy identyfikacji porostów zebra- 93

3 D. Zarabska no próbki celem przeprowadzenia analizy laboratoryjnej. Nazwy gatunków zostały podane w oparciu o pracę Fałtynowicza (2003). Występowanie porostów w poszczególnych oddziałach leśnych przedstawiono na mapach z uwzględnieniem liczby notowań (ryc. ). Stopień częstości występowania porostu na badanym terenie określono na podstawie liczby notowań według następującej skali: gatunek bardzo rzadki 3 notowania; gatunek rzadki 4 9 notowań; gatunek rozproszony 0 39 notowań; gatunek częsty notowań, gatunek pospolity Wyniki i dyskusja Ogółem odnotowano na badanym terenie 64 porosty epifityczne. Najliczniej pod względem liczby gatunków były reprezentowane rodzaje chrobotek (Cladonia), trzonecznica (Chaenotheca) i misecznica (Lecanora). W grupie zinwentaryzowanych gatunków znalazły się następujące porosty chronione ( ochrona ścisła, ochrona częściowa,! wymaga utworzenia strefy ochronnej stanowiska; Rozporządzenie 2004) oraz zagrożone (EN wymierające, VU narażone, NT bliskie zagrożenia; Cieśliński i in. 2006): Brodaczka kędzierzawa Usnea subfloridana Stirt.! EN gatunek bardzo rzadki (3 not.). Stwierdzona na korze jesionu Fraxinus excelsior i olszy czarnej Alnus glutinosa. Mąkla tarniowa Evernia prunastri (L.) Ach. NT gatunek rozproszony ( not.). Rośnie na korze dębu szypułkowego Quercus robur, jesionu i olszy czarnej. Mąklik otrębiasty Pseudevernia furfuracea (L.) Zopf. gatunek bardzo rzadki (2 not.). Występuje na korze brzozy brodawkowatej Betula pendula i dębu szypułkowego. Odnożyca mączysta Ramalina farinacea (L.) Ach. VU gatunek bardzo rzadki ( not.). Odnotowana na korze dębu szypułkowego. Otwornica szkarłatna Pertusaria coccodes (Ach.) Nyl. NT gatunek bardzo rzadki (2 not.). Znaleziona na korze dębu bezszypułkowego Quercus petraea i świerka Picea abies. Otwornica dziurawa Pertusaria pertusa (Weigel) Tuck. VU gatunek bardzo rzadki (2 not.). Rośnie na korze dębu szypułkowego i bezszypułkowego. 94

4 Chronione i zagrożone gatunki porostów epifitycznych okolic Nowego Tomyśla Płaskotka rozlana Parmeliopsis ambigua (Wulfen in Jacq.) Nyl. gatunek rozproszony (4 not.). Notowana na korze brzozy brodawkowatej, dębu szypułkowego i bezszypułkowego, olszy czarnej, sosny Pinus sylvestris i świerka. Płucnik modry Platismatia glauca (L.) W. L. Culb. C. F. Culb. gatunek rozproszony ( not.). Plechy tego porostu znaleziono na korze brzozy brodawkowatej, dębu szypułkowego i klonu zwyczajnego Acer platanoides. Popielak pylasty Imshaugia aleurites (Ach.) S.L.F. Meyer. gatunek bardzo rzadki (3 not.). Notowany na korze brzozy brodawkowatej. Przylepka okopcona Melanelia fuliginosa (Fr. ex Duby) Essl. gatunek rzadki (9 not.). Porasta korę dębu szypułkowego, grabu Carpinus betulus, jesionu, leszczyny Corylus avellana, topoli czarnej Populus nigra i wiązu szypułkowego Ulmus laevis. Pustułka rurkowata Hypogymnia tubulosa (Schaer.) Hav. NT gatunek bardzo rzadki (2 not.). Odnotowana na korze brzozy brodawkowatej, sosny oraz na murszejącym drewnie. Trzonecznica łuseczkowata Chaenotheca trichialis (Ach.) Th. Fr. NT gatunek bardzo rzadki (2 not.). Stwierdzona na korze dębu bezszypułkowego i wierzby Salix sp. Trzonecznica proszkowata Chaenotheca stemonea (Ach.) Müll. Arg. EN gatunek rzadki (5 not.). Rośnie na korze olszy czarnej i wierzby. Trzonecznica siarkowa Chaenotheca brachypoda (Ach.) Tibell EN gatunek bardzo rzadki ( not.). Znaleziona na korze wierzby. Złotlinka jaskrawa Vulpicida pinastri (Scop.) J.-E. Mattsson M. J. Lai. NT gatunek rzadki (4 not.). Notowana na korze brzozy brodawkowatej, leszczyny i olszy czarnej. Żółtlica chropowata Flavoparmelia caperata (L.) Hale. EN gatunek bardzo rzadki ( not.). Stwierdzona na korze wiązu szypułkowego. Na liście porostów badanego terenu znajduje się 9 gatunków objętych ochroną ścisłą. Ich plechy przybierają formy krzaczkowate i listkowate. Występowanie tych gatunków może wskazywać na dobrą jakość powietrza z uwagi na fakt, iż gatunki o plechach mających kontakt z powietrzem prawie na całej 95

5 D. Zarabska Brodaczka kêdzierzawa Usnea subfloridana M¹kla tarniowa Evernia prunastri Ryc.. Rozmieszczenie chronionych i zagrożonych gatunków porostów na badanym obszarze (ciąg dalszy na stronach 96 02). 96

6 Chronione i zagrożone gatunki porostów epifitycznych okolic Nowego Tomyśla M¹klik otrêbiasty Pseudevernia furfuracea Odno yca m¹czysta Ramalina farinacea Fig.. Distribution of protected and threatened species of lichens in the studied area (pages 95 02). 97

7 98 D. Zarabska Otwornica szkar³atna Pertusaria coccodes Otwornica dziurawa Pertusaria pertusa

8 Chronione i zagrożone gatunki porostów epifitycznych okolic Nowego Tomyśla P³askotka rozlana Parmeliopsis ambigua P³ucnik modry Platismatia glauca

9 00 D. Zarabska Popielak pylasty Imshaugia aleurites Przylepka okopcona Melanelia fuliginosa

10 Chronione i zagrożone gatunki porostów epifitycznych okolic Nowego Tomyśla Pustu³ka rurkowata Hypogymnia tubulosa Trzonecznica ³useczkowata Chaenotheca trichialis

11 02 D. Zarabska Trzonecznica proszkowata Chaenotheca stemonea Trzonecznica siarkowa Chaenotheca brachypoda

12 Chronione i zagrożone gatunki porostów epifitycznych okolic Nowego Tomyśla Z³otlinka jaskrawa Vulpicida pinastri ó³tlica chropowata Flavoparmelia caperata

13 D. Zarabska swojej powierzchni wykazują największą wrażliwość na zanieczyszczenia (Fałtynowicz i in. 2004). Wśród odnotowanych tu. gatunków znajdujących się na czerwonej liście porostów (Cieśliński i in. 2006) najliczniejszą grupę stanowią gatunki bliskie zagrożenia (NT; 5) oraz wymierające (EN; 4). Godne uwagi jest znalezienie chronionego płucnika modrego na. stanowiskach. Notowany był na drzewach liściastych, z reguły na gałęziach w koronach drzew. Preferencja drzew liściastych przez płucnika została wykazana także na obszarze położonego niedaleko Pszczewskiego Parku Krajobrazowego (Lipnicki 99). Przypuszczalnie jego występowanie w Polsce Zachodniej nie ogranicza się tylko do tych dwóch obszarów (Nowak, Tobolewski 975). Być może wpływ ma na to dostępność odpowiednich forofitów, a przede wszystkim dębów pospolicie rosnących w Wielkopolsce. Przypuszczalnie duży udział płucnika może obejmować większą część tego regionu. Podobną liczbę notowań miała płaskotka rozlana. Różnorodność forofitów, na których odnotowano ten gatunek pozostaje w zgodzie z publikowanymi informacjami o obecności tego porostu zarówno na drzewach szpilkowych jak i liściastych (Nowak, Tobolewski 975, Lipnicki 99). Jedno notowanie żółtlicy chropowatej nie może być wiązane z postępującymi zmianami klimatu. Wyniki badań prowadzonych w Danii (Söchting 2004) sugerują wyznaczenie tego gatunku jako indykatora podnoszącej się temperatury. Brak wcześniejszych dokładnych danych z omawianego terenu nie pozwala na wysuwanie wniosków dotyczących tendencji rozwojowych tego gatunku. Trzy stanowiska brodaczki kędzierzawej są zlokalizowane w zbiorowiskach nadrzecznych. Na obszarze Pszczewskiego Parku Krajobrazowego zinwentaryzowano zaledwie jedno stanowisko brodaczki (Lipnicki 99). Przypuszczalnie rzadkość brodaczek można tłumaczyć ogólnie niekorzystnymi dla lichenobioty warunkami wilgotnościowych na obszarze Wielkopolski. Być może dodatkowym czynnikiem jest stan czystości powietrza. Notowana licznie w latach 60-tych brodaczka kępkowa Usnea hirta (Nowacka-Zyber 7) w trakcie obecnych badań nie została potwierdzona. O ile na brak odnotowanego wcześniej literaka właściwego Graphis scripta 04

14 Chronione i zagrożone gatunki porostów epifitycznych okolic Nowego Tomyśla (Nowacka-Zyber 7) mogło mieć wpływ przebudowanie drzewostanu, o tyle w przypadku brodaczki kępkowej takie wyjaśnienie nie może być zaproponowane. Nowacka-Zyber (7) notowała brodaczkę na sośnie, podobne dane znajdują się także w innych opracowaniach lichenologicznych (Zalewska i in. 2004). W związku z obecną dominacją sosny w drzewostanie badanego obszaru, na występowanie brodaczki nie wpłynęło ograniczenie liczby potencjalnych forofitów. Kora dębów jest często zajmowana przez porosty. Zarówno na dębie bezszypułkowym, jak i dębie szypułkowym najliczniej pojawiały się porosty krzaczkowate. Wśród nich znalazły się objęte ochroną odnożyca mączysta i mąkla tarniowa. Oba gatunki stwierdzono na korze dębów także w innych badaniach inwentaryzacyjnych (Zalewska i in. 2004). Przypuszczalnie dużą rolę odgrywa tutaj, obok właściwości kory, także naświetlenie, ponieważ te porosty odnotowano na dębach tylko w nasłonecznionych płatach Calamagrostio arundinacea-quercetum. Obfitość mąkli tarniowej na korze dębów w Leśnictwie Glinki sygnalizowała Nowacka-Zyber (7). Warto podkreślić, że prawdopodobnie dodatkowym czynnikiem sprzyjającym intensywnemu rozwojowi obu wymienionych gatunków jest ich zdolność do produkcji licznych diaspor. Zarówno mąkla tarniowa, jak i odnożyca mączysta zaliczane są do grupy gatunków wytwarzających znaczne ilości sorediów, co przekłada się na ich sukces reprodukcyjny (Zalewska i in. 2004). Z kory dębów odnotowano także większość stanowisk światłolubnych skorupiastych plech trzonecznicy Chaentheca sp., w tym gatunków zagrożonych (trzonecznica siarkowa, trzonecznica proszkowata i trzonecznica łuseczkowata). Ich występowanie w prześwietlonych dąbrowach wynika z preferencji miejsc widnych przez przedstawicieli trzonecznic (Nowak, Tobolewski 975). Nie bez znaczenia jest również dostęp do odpowiednich forofitów. Dane potwierdzające tą tezę znajdują się w opracowaniu lichenobioty Pszczewskiego Parku Krajobrazowego (Lipnicki 99), gdzie również notowano trzonecznice na dębach drzewach prawdopodobnie preferowanych przez gatunki tego rodzaju. Analizując rozmieszczenie gatunków chronionych i zagrożonych, można zauważyć dwa centra występowania. Jedno 05

15 D. Zarabska z nich, położone w północno-zachodniej części badanego obszaru, przypuszczalnie związane jest z bliskością rzeki Czarna Woda (koncentrują się tam gatunki wymierające). Prawdopodobnie wpływ na to ma tak poziom wilgotności, jak i dostępność różnych gatunków drzew (topola biała Populus alba i czarna, olsza czarna, jesion wyniosły, dąb bezszypułkowy i szypułkowy, sosna) w oddziałach nadrzecznych. Drugie centrum występowania porostów chronionych i zagrożonych znajduje się w środkowej części obadanego obszaru i w ogólnym zarysie pokrywa się z występowaniem dąbrów (wiąże się to z rozmieszczeniem porostów preferujących dęby jako forofity). Stwierdzenie obecności cennych przyrodniczo gatunków porostów (w tym aż czterech gatunków wymierających w skali kraju) w sąsiedztwie Czarnej Wody powinno skłonić zarządzających badanym terenem do poświęcenia szczególnej uwagi porostom zasiedlającym tamtejsze zbiorowiska leśne i może być informacją ważną przy planowaniu utworzenia tam użytku ekologicznego. SUMMARY Zarabska D. The protected and threatened species of epiphytic lichens in forest communities near Nowy Tomyśl (W Poland). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (3): In 2005, a total of 64 epiphytic lichens were recorded at 532 sampling sites selected within 70 forest division units in the forest ranges Smolarnia, Glinki, Grudna and Wytomyśl located 5 km northeast of Nowy Tomyśl (approximate coordinates: N, 6 05 E). The richest in species were genera Cladonia, Lecanora and Chaenotheca. Sixteen species are protected by Polish law and/or are included into the Polish Red List of Lichens. Two areas were especially rich in these lichens. One of them with relatively humid conditions is located along the Czarna Woda stream. The second area located in the middle of studied woodland seems to be connected with the distribution of Calamagrostio-arundinacea Quercetum patches where favorable phorophytes (oaks) are common. 06

16 Chronione i zagrożone gatunki porostów epifitycznych okolic Nowego Tomyśla PIŚMIENNICTWO Cieśliński S., Czyżewska K., Fabiszewska J Czerwona lista porostów w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Instytut Botaniki PAN, Kraków. Dziabaszewski B. 2. Porosty okolic Poznania na tle porostów Wielkopolski. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań. Fałtynowicz W Krytyczna lista porostów i grzybów naporostowych Polski. Instytut Botaniki PAN, Kraków. Fałtynowicz W., Krzysztofiak A., Krzysztofiak L., Zalewska A., Świerubska T Porosty. Ścieżka poznawcza Rutka. Stowarzyszenie Człowiek i Przyroda, Suwałki. Farata R. (red.) Atlas klimatu województwa wielkopolskiego. Instytut Meterologii i Gospodarki Wodnej, Poznań. Glanc K. 5. Ugrupowania porostów epifitycznych w zespołach leśnych Nadleśnictwa doświadczalnego Zielonka pod Poznaniem. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań. GUGiK 998. Mapa topograficzna Lwówek N C. Skala : Główny Urząd Geodezji i Kartografii, Geokart International, Rzeszów. Kondracki J Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Lipnicki L. 99. Porosty Lichenes Pszczewskiego Parku Krajobrazowego. Porosty Lichenes Pszczewskiego Parku Krajobrazowego. Zakłady graficzne PPPT w Drezdenku, Gorzów Wlkp. Medwecka-Kornaś A Zespoły leśne i zaroślowe. W: Szafer W., Zurzycki K. (red.). Szata roślinna Polski. PWN, Warszawa: 440. Nowacka-Zyber M. 7. Porosty okolic Nowego Tomyśla. Katedra Geografii i Systematyki Roślin UAM, Poznań (praca magisterska). Nowak J., Tobolewski Z Porosty polskie. PWN, Warszawa Kraków. Purvis O.W., Coppins B.J., Hawksworth D.L., James P.W., Moore D.M. (eds) The lichen flora of Great Britain and Ireland. Natural History Museum and the British Lichen Society, London. Rozporządzenie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną. Dziennik Ustaw Nr (2004), poz

17 D. Zarabska Söchting U Flavoparmelia caperata a probable indicator of increased temperatures in Denmark. Graphis scripta 5: Szafer W., Zarzycki K. (red.) Szata roślinna Polski. PWN, Warszawa. Tobolewski Z Porosty (Lichenes). W: Wojterski T. (red.). Roślinność rezerwatu Dębina pod Wągrowcem w Wielkopolsce. Badania Fizjogr. nad Polską Zach. B, 29: Wojterski T., Wojterska H., Wojterska M. 2. Mapa potencjalnej roślinności naturalnej środkowej Wielkopolski. Badania Fizjogr. nad Polską Zach. B, 32: Woś A Klimat Niziny Wielkopolskiej. Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. Zalewska A., Fałtynowicz W., Krzysztofiak A., Krzysztofiak L., Picińska-Fałtynowicz J Porosty Puszczy Rominckiej. Stowarzyszenie Człowiek i Przyroda, Suwałki. Żukiel Z. 7. Bory sosnowe okolic Nowego Tomyśla. Katedra Geografii i Systematyki Roślin UAM, Poznań (praca magisterska). 08