Lichenobiota dêbów w aspekcie mo liwoœci ich wykorzystania w bioindykacji

Transkrypt

1 DOI: /v y Leœne Prace Badawcze (Forest Research Papers), 2009, Vol. 70 (4): DONIESIENIE NAUKOWE Daria Zarabska 1 Lichenobiota dêbów w aspekcie mo liwoœci ich wykorzystania w bioindykacji Oak lichens and their use in bioindication studies Abstract. In the bioindication studies of lichens, the selection of phorophytes should be one of the first tasks when launching monitoring research. During the research on Quercus robur, Quercus petraea and Quercus rubra conducted in western Poland in , 54 epiphyte lichens were identified. The obtained results allowed for the statement that western Wielkopolska is abundant in oak lichen species. As oak communities are very common in Poland, there is possible to utilize oak lichens in bioindication studies in the vast majority of this country. Key words: Quercus robur, Quercus petraea, Quercus rubra, monitoring guidelines. 1. Wstêp Zjawisko wra liwoœci porostów na zanieczyszczenia powietrza zaobserwowa³ ju Nylander w po³owie XIX wieku (Bystrek 1974). Zaproponowana przez Hakswortha i Rose a (1970) skala bioindykacyjna pozwala³a okreœlaæ bezpoœrednie zale noœci pomiêdzy obserwowanymi gatunkami porostów a stanem powietrza. Rozmieszczenie okreœlonych taksonów dawa³o podstawê do przygotowania szeregu map lichenoindykacyjnych dla miast lub regionów (np. Johnsen et Søchting 1973, Søchting et Ramkær 1973, Fabiszewski et al. 1983, Pišút et Lisická 1985, John 1989, Fa³tynowicz et al. 1991, Kiszka 1991, 1999, Kyselová 1992, van Herk 1999, van Dobben et ter Braak 1999, Œliwa 2000, Davies et al. 2004, Matwiejuk 2007, Stapper 2007, Windisch 2007, Zarabska 2008a). Pierwsze dwie dekady badañ bioindykacyjnych zdominowane by³y zagadnieniami wp³ywu emisji zanieczyszczeñ, g³ównie dwutlenku siarki i py³ów, na biotê porostow¹. Postêpuj¹ce od lat 90. XX w. zwiêkszanie siê udzia³u gatunków azotolubnych t³umaczy siê przede wszystkim wzrostem iloœci zwi¹zków azotowych (tj. NH 3, NO x, NO 3 -, NH 4 + ). Powy sze zagadnienie jest obecnie jednym z wiod¹cych tematów w obrêbie lichenoindykacji (np. Aptroot et van Herk 1999, Ruoss 1999, van Herk 1999, 2001, Wolseley et Pryor 1999, McCune 2003, Loppi et al. 2003, van Herk et al. 2003, Fa³tynowicz 2004, Loppi 2004, Stapper et Franzen-Reuter 2004, Frati et al. 2006, Pišút et Pišút 2006, Wolseley et al. 2006). Metodyka badañ monitoringowych z wykorzystaniem porostów ulega³a modyfikacjom w ci¹gu ostatnich kilkunastu lat. Obecnie popularne jest stosowanie poletek badawczych. Przy ich wyznaczaniu wykorzystuje siê siatki (wykonane np. z prêtów metalowych, linek) wielkoœci cm, które zawieszone na wysokoœci 1,5 m od strony pó³nocnej, po³udniowej, wschodniej i zachodniej forofita, wyznaczaj¹ obszar notowañ porostów. Jednym z zasadniczych elementów przy projektowaniu tego typu badañ jest wybór drzewa. Sugerowane jest wykorzystanie gatunków wykazuj¹cych okreœlone w³aœciwoœci fizyko-chemiczne kory (Verein Deutscher Ingenieure 1995, 2005, Asta et al. 2002, Stofer et al. 2003). Dêby s¹ czêsto wykorzystywane w badaniach lichenoindykacyjnych (van Dobben et Braak 1999, Pišút et Lisická 2000, Sommerfeldt et John 2001, Davies et al. 2004, Saipunkaew et al. 2005, Wolseley et al. 2006, Berthelsen et al. 2008). Zalet¹ prowadzenia badañ na dêbach jest ich przynale noœæ do grupy forofitów o ph kory preferowanym przez wiele gatunków porostów (Verein Deutscher Ingenieure 2005) oraz szerokie rozprzestrzenienie rodzaju Quercus. W Polsce zrealizowano zaledwie kilka prac podejmuj¹cych bezpoœrednio 1 Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydzia³ Biologii, Zbiory Przyrodnicze, ul. Umultowska 89, Poznañ, darzarabs12@tlen.pl

2 420 D. Zarabska / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (4): temat zró nicowania gatunkowego porostów rosn¹cych na dêbach (Rutkowski 1995, Rutkowski et Kukwa 2000, Kubiak 2006). Dodatkowe informacje mo na znaleÿæ w licznych pracach florystycznych, w których d¹b jest czêstym obiektem badañ, obok innych gatunków drzew, jak i pozosta³ych rodzajów substratów (np. Dziabaszewski 1962, Glanc 1965, Czy ewska 1974, Tobolewski 1976, Kiszka et Piórecki 1991, Fa³tynowicz 1992, Rutkowski 1993, Czy ewska 1998, Kiszka 1999, Kubiak 1999, Czy ewska et al. 2001, Sparrius 2003, Koœcielniak 2004, Szymczyk et Zalewska 2008). Celem badañ prowadzonych w zachodniej Wielkopolsce by³o okreœlenie zró nicowania gatunkowego porostów pojawiaj¹cych siê na korze Quercus robur, Q. petraea i Q. rubra w wybranych typach zbiorowisk. Uzyskane wyniki pozwoli³y oceniæ mo liwoœæ wykorzystania dêbów w badaniach bioindykacyjnych z udzia³em porostów na terenie Polski. 2. Charakterystyka fizjograficzna badanego terenu Badaniami objêto Sandr Nowotomyski, po³o ony w zachodniej czêœci Wielkopolski (ryc. 1). Jego zasadnicza czêœæ le y w obrêbie Równiny Nowotomyskiej, wchodz¹cej w sk³ad Pojezierza Poznañskiego (Kondracki 2000). Dominuj¹ce gleby p³owe wp³ynê³y na wykszta³cenie siê odpowiednich rodzajów zbiorowisk. Wœród pozosta³ych typów gleby wyró nia siê gleby brunatne wy³ugowane, murszowo-mineralne i czarne ziemie. W dolinach rzek wystêpuj¹ gleby murszowe i torfowe (Karwacka et al. 2006, Kozacki et al. 2006a, b). Zgodnie z regionalizacj¹ klimatyczn¹ Wosia (1993) okolice Nowego Tomyœla i Wolsztyna zaliczane s¹ do Regionu Lubuskiego, natomiast okolice Lwówka le ¹ na pograniczu Regionu Lubuskiego i Regionu Œrodkowopolskiego. Œrednia roczna suma opadów dla przewa- aj¹cej czêœci omawianego obszaru wynosi 450 mm, zwiêkszaj¹c siê do 550 mm w pó³nocnych partiach badanego terenu. Tak niskie wartoœci sumy opadów kwalifikuj¹ omawiany region do grupy obszarów o najni szych opadach w Polsce. Dominuj¹ wiatry wiej¹ce z kierunku zachodniego, po³udniowo-zachodniego i pó³nocno-zachodniego (Karwacka et al. 2006, Kozacki et al. 2006a, b). Trzy g³ówne cieki Dojca, Szarka i Czarna Woda, s¹ wa nym elementem powierzchniowej sieci hydrograficznej tego regionu. Najwiêksze zbiorniki wodne to po³o one na po³udniu w okolicach Wolsztyna Jezioro Burzyñskie i Jezioro Wolsztyñskie oraz Jezioro KuŸnickie le ¹ce w centralnej czêœci badanego obszaru. Zgodnie z podzia³em geobotanicznym kraju obszar badañ zajmuje zachodni¹ czêœæ Okrêgu Poznañsko- GnieŸnieñskiego, le ¹cego w obrêbie Krainy Wielkopolsko-Kujawskiej (Szafer et Zarzycki 1972). Opisuj¹c zbiorowiska roœlinne Doliny Mogielnicy po³o onej na wschód od badanego terenu Wojterski (1960) podkreœla obecnoœæ du ych kompleksów borowych, które zachowa³y siê na nowotomyskich sandrach. Piaszczyste wzniesienia s¹ poroœniête przez bory sosnowe Leucobryo-Pinetum, które miejscami mog¹ nawi¹zywaæ do zbiorowisk Cladonio-Pinetum ( ukiel 1967, Szafer et Zarzycki 1972, Bujakiewicz et Lisiewska 2003). Ponadto wystêpuj¹ siedliska gr¹dowe Galio sylvatici-carpinetum, borowe Pino-Quercetum oraz ³êgowe Circaeo- Alnetum (Wojterski et al. 1982). Dane mykologicznoflorystyczne dotycz¹ce tego regionu mo na znaleÿæ w wielu pracach badawczych (Krawiec 1938, Wojterski 1960, Dziabaszewski 1962, Nowacka-Zyber 1967, ukiel 1967, Trojnar 1969, Latowski et al. 1974, 1977, 1982, Latowski 1981, Czekalski 1975, 1979, 1985, Bujakiewicz et Lisiewska 2003, Klimko et Bozio 2003, Piskorz et Czarna 2006, Zarabska 2008a, b). Rycina 1. Mapa badanego terenu: 1 obszary objête u ytkowaniem rolniczym (pola uprawne, pastwiska, ³¹ki) oraz nieu ytki, 2 zbiorowiska leœne, 3 zbiorniki wodne i sieæ rzeczna, 4 autostrada A2, 5 g³ówne szlaki komunikacyjne, 6 g³ówne miejscowoœci. Figure 1. A map of the study area: 1 agricultural land (crop fields, pasture land, meadows) and wasteland, 2 forest communities, 3 water reservoir and rivers, 4 motorway A2, 5 main roads, 6 main towns/villages.

3 D. Zarabska / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (4): Metodyka pracy Powierzchnia obszaru objêtego badaniami wynosi ok. 650 km 2. G³ówny obszar rozci¹ga siê wzd³u linii ³¹cz¹cej dwa g³ówne miasta Nowy Tomyœl i Wolsztyn z przed³u eniem na pó³noc. Spisu porostów epifitycznych dokonywano na dêbach rosn¹cych w obrêbie wyznaczonych co 2,5 km poletek badawczych o wielkoœci m. Badaniami objêto zarówno drzewa rosn¹ce w zbiorowiskach leœnych, jak i wolnostoj¹ce w zale noœci od lokalizacji powierzchni badawczej. Porosty notowano z pni dêbów do wysokoœci 1,6 m. W trakcie prac terenowych korzystano z map topograficznych okolic Lwówka, Wolsztyna, Nowego Tomyœla oraz Pniew w skali 1: W zale noœci od zbiorowiska (bory sosnowe, bory mieszane, lasy, aleje przydro ne, zadrzewienia œródpolne, zadrzewienia nadrzeczne) liczba dêbów przypadaj¹ca na powierzchniê badawcz¹ wynosi³a od 0 do 10. Powy sza liczba siêga³a górnego pu³apu na poletkach badawczych umiejscowionych przede wszystkim w d¹browach (kategoria: lasy). W zbiorowiskach borowych (kategoria: bory sosnowe, bory mieszane) oraz na obszarach objêtych u ytkowaniem rolniczym (kategoria: zadrzewienia œródpolne) dêby pojawia³y siê rzadziej. Najmniejsz¹ liczbê drzew zinwentaryzowano na poletkach za³o onych w obrêbie alei przydro nych. W przypadku trudnoœci przy identyfikacji porostów w terenie, zebrane próbki oznaczono opieraj¹c siê na analizie cech morfologicznych i chemicznej obecnoœci metabolitów wtórnych. Chromatografiê cienkowarstwow¹ (TLC) wg Culbersona and Ammanna (1979) przeprowadzono w solwencie A i C. Podstawê do oznaczenia stanowi³y dostêpne klucze Nowak i Tobolewskiego (1975), Purvis i in. (1994) oraz Wirtha (1995). Nomenklaturê przyjêto za Fa³tynowiczem (2003) z uwzglêdnieniem zmian zaproponowanych przez Esslingera (2008). 4. Wyniki badañ Rezultatem przeprowadzonych analiz jest lista gatunków. Ogó³em zinwentaryzowano 54 taksony porostów. Ich spis przedstawiony w tabeli 1 przygotowano zgodnie z porz¹dkiem alfabetycznym. Przy ka - dym gatunku ponadto podano nastêpuj¹ce informacje: 1) gatunek drzewa: Qp Quercus petraea, Qr Quercus robur, Qru Quercus rubra; 2) rodzaj zbiorowiska: bór sosnowy, bór mieszany, lasy (d¹browa, gr¹d), aleja przydro na, zadrzewienia œródpolne, zadrzewienia nadrzeczne; 3) wspó³rzêdne stanowiska wystêpowania. Poza wyznaczonymi powierzchniami badawczymi stwierdzono wystêpowanie nastêpuj¹cych gatunków: Calicium adspersum: 1. Qr, bór mieszany, N, E. Chaenotheca chrysocephala: 1. Qr, bór sosnowy, N, E. Chaenotheca stemonea: 1. Qr, bór sosnowy, N, E. Cladonia digitata: 1. Qr, bór sosnowy, N, E. Cladonia glauca: 1. Qr, bór sosnowy, N, E. Hypocenomyce caradocensis: 1. Qr, bór sosnowy, N, E. Imshaugia aleurites: 1. Qr, bór mieszany, N, E. Lecanora hagenii: 1. Qr, bór sosnowy, N, E. Melanelixia fuliginosa: 1. Qr, bór sosnowym N, E; 2. Qr, bór mieszany, N, E; 3. Qr, bór mieszany, N, E. Micarea prasina: Parmeliopsis ambigua: 1. Qr, bór mieszany, N, E. Pertusaria albescens: Pertusaria amara: 1. Qr, bór mieszany, N, E. Pertusaria coccodes: Pertusaria pertusa: Phlyctis argena: 1. Qr, bór mieszany, N, E. Physconia grisea: 1. Qr, bór mieszany, N, E. Ramalina farinacea: Liczby gatunków zinwentaryzowanych w poszczególnych typach zbiorowisk (tab. 2) s¹ zbli one. Najwiêcej porostów 15 gatunków odnotowano w borach sosnowych, borach mieszanych oraz zadrzewieniach œródpolnych. W zadrzewieniach nadrzecznych zidentyfikowano 9 gatunków, a na dêbach rosn¹cych w obrêbie alei przydro nych zaledwie 4. Hypocenomyce scalaris, Hypogymnia physodes, Lecanora conizaeoides i Lepraria incana zosta³y stwierdzone w czterech typach zbiorowisk, co plasuje je na pierwszym miejscu pod k¹tem czêstoœci wystêpowania. Physcia adscendens (4), Amandinea punctata (3), Cladonia coniocraea (3), Lecanora expallens (3), Parmelia sulcata (3) i Xanthoria polycarpa (3) wystêpowa³y rzadziej. Wœród pozosta³ych gatunków na uwagê zas³uguj¹ Arthonia spadicea

4 422 D. Zarabska / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (4): Tabela 1. Wykaz gatunków zinwentaryzowanych na dêbach na terenie Sandru Nowotomyskiego w latach Table 1. Specification of lichen species identified in the distinguished types of plant communities in Gatunek porostu Lichen species Gatunek dêbu Oak species Zbiorowisko Plant community Wspólrzêdne geograficzne Geographical coordinates Amandinea punctata Qr zs Qr ap Qr bs Arthonia spadicea Qr zs Chaenotheca ferruginea Chaenotheca trichialis Cladonia coniocraea Qr bs Qr bm Cladonia fimbriata Qr bm Qr zu Cladonia macilenta Cladonia merochlorophaea Qr bs Cladonia ochrochlora Cladonia pyxidata s. str. Qr bm Coenogonium pineti Qr p Qr bs Qr bs Qru bs Evernia prunastri Hypocenomyce scalaris Qr bs Qr zs Hypogymnia physodes Qr bs Qr zs Qr zs Qr bm Qr bs Hypogymnia tubulosa Qr ld Lecanora chlarotera Qr bs Lecanora conizaeoides Qr zs Qr ap N E Gatunek porostu Lichen species Gatunek dêbu Oak species Zbiorowisko Plant community Wspólrzêdne geograficzne Geographical coordinates Qr bs Qr zn Qr bs Lecanora expallens Qr zs Qp ld Qr lg Qr bs Lepraria elobata Qr bs Lepraria jackii Qr bm Lepraria lobificans Qr bs Lepraria incana Qr zs Qr bs Qr bm Qr bm Melanohalea exasperatula Qr ld Parmelia saxatilis Qr ld Parmelia sulcata Qr zs Qr ld Parmeliopsis ambigua Qr bm Physcia adscendens Qr zs Qr ap Qr zn Physcia tenella Qr zs Placynthiella dasea Qr bs Placynthiella icmaela Qr bs Platismatia glauca Qr zs Pseudevernia furfuracea Scoliciosporum Qr bs chlorococcum Xanthoria candelaria Qr ap Qr u Xanthoria parietina Qr zn Xanthoria polycarpa Qr bs ap aleja przydro na, bm bór mieszany, bs bór sosnowy, ld lasy (d¹browa), lg lasy (gr¹d), p pastwiska, u pole uprawne, zn zadrzewienia nadrzeczne, zs zadrzewienia œródpolne ap roadside treebelts, bm mixed coniferous forest, bs pine forest, ld oak forest, lg oak-hornbeam forest, p pasture, u arable land, zn riverine thicket, zs mid-field afforestation N E

5 D. Zarabska / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (4): Tabela 2. Wykaz gatunków porostów w wyró nionych typach zbiorowisk roœlinnych Table 2. Specification of lichen species identified in the distinguished types of plant communities Gatunek Species Zbiorowisko roœlinne* Plant communities* Amandinea punctata Arthonia spadicea + Chaenotheca ferruginea + Chaenotheca trichialis + Cladonia coniocraea Cladonia fimbriata + + Cladonia macilenta + Cladonia merochlorophaea + Cladonia ochrochlora + Cladonia pyxidata s. str. + Coenogonium pineti + + Evernia prunastri + + Hypocenomyce scalaris Hypogymnia physodes Hypogymnia tubulosa + Lecanora chlarotera + Lecanora conizaeoides Lecanora expallens Lepraria elobata + Lepraria jackii + Lepraria lobificans + Lepraria incana Melanohalea exasperatula + Parmelia saxatilis + Parmelia sulcata Parmeliopsis ambigua + Physcia adscendens Physcia tenella + + Placynthiella dasaea + Placynthiella icmalea + Platismatia glauca + Pseudevernia furfuracea + Xanthoria candelaria + Xanthoria parietina + + Xanthoria polycarpa Razem / Total *1 bór sosnowy / pine forest, 2 bór mieszany / mixed coniferous forest, 3 lasy (g³. d¹browy) / oak forest, 4 aleja przydro na / roadside treebelt, 5 zadrzewienia œródpolne / midfield afforestation, 6 zadrzewienia nadrzeczne / riverine thicket. (zadrzewienia œródpolne), Chaenotheca ferruginea i Chaenotheca trichialis (d¹browy), Cladonia macilenta ssp. macilenta (bory mieszane), Cladonia merochlorophaea (bory sosnowe), Cladonia ochrochlora (bory mieszane) i Cladonia pyxidata s.str. (bory mieszane), Hypogymnia tubulosa (d¹browy), Lecanora chlarotera (bory sosnowe), Lepraria elobata (bory sosnowe), Lepraria jackii (bory mieszane) i Lepraria lobificans (bory sosnowe), Melanohalea exasperatula (d¹browy), Parmelia saxatilis (d¹browy), Parmeliopsis ambigua (bory mieszane), Placynthiella dasaea i Placynthiella icmalea (bory sosnowe), Platismatia glauca (zadrzewienia œródpolne) i Xanthoria candelaria (aleje przydro ne), które odnotowano na pojedynczych stanowiskach w poszczególnych typach zbiorowisk. 5. Dyskusja Stwierdzona liczba 54 taksonów mo e byæ okreœlona jako bliska górnego pu³apu liczby gatunków mo liwych do zaobserwowania na dêbach w Wielkopolsce. Powy - szy wniosek mo na wysun¹æ analizuj¹c dostêpne dane literaturowe. Dziabaszewski (1962) w swoim zestawieniu wymienia ok. 45 gatunków stwierdzonych na korze dêbów. Poniewa w powy szej pracy w przypadku niektórych taksonów podana zosta³a tylko ogólna informacja dotycz¹ca ich notowania na korze drzew liœciastych, st¹d nale a³oby przypuszczaæ, e liczba porostów znalezionych w okolicach Poznania bêdzie wiêksza. Czêœciowo pomocne mo e byæ tak e uwzglêdnienie wyników Czy ewskiej (1998) pochodz¹cych z eksploracji wybranego fragmentu centralnej Polski, która stwierdza przybli ony iloœciowo udzia³ gatunków na analizowanym rodzaju drzewa. Odnosz¹c siê do innych danych z Wielkopolski (Krawiec 1955, Tobolewski 1976, Kubiak 1999), mo na uznaæ jej zachodni¹ czêœæ za obfituj¹c¹ w lichenobiotê na dêbach. Przypuszczalnie wyniki badañ zale ¹ od wielkoœci obszaru, jak i rodzaju zbiorowisk objêtych inwentaryzacj¹. Krawiec (1955) prowadzi³ swoje badania na wzglêdnie du ym obszarze w po³udniowo-wschodniej czêœci Wielkopolski, lecz jak podkreœla³ ca³y obszar ma charakter rolniczy; lasów jest niewiele [ ] Stosunkowo najpierwotniejsze i najbardziej urozmaicone partie lasów mieszanych zachowa³y siê w po³udniowo-wschodniej czêœci. St¹d te jego notowania porostów na dêbach pochodz¹ z niewielkiego obszaru zajêtego przez lasy mieszane. Badania prowadzone na Sandrze Nowotomyskim obejmowa³y zarówno dêby w zbiorowiskach leœnych, jak i przydro ne lub w zadrzewieniach œródpolnych, co w efekcie prze³o y³o siê na wielkoœæ zinwentaryzowanej listy taksonów. Niejako analogiczne mo e byæ t³umaczenie wyników prac prowadzonych w rezerwatach pó³nocnej i po³udniowej Wielkopolski (Tobolewski 1976, Kubiak 1998). Liczba gatunków tam stwierdzonych by³a oko³o po³owê mniejsza przede wszystkim w wyniku ograniczenia obszaru badañ do granic rezerwatu. Przy rozpatrywaniu mo liwoœci wykorzystania dêbów w badaniach lichenoindykacyjnych nasuwa siê kilka pytañ: 1. Czy i w jakim stopniu d¹b mo e byæ wykorzystywany w badaniach bioindykacyjnych w warunkach polskich (okreœlonych regionach)?

6 424 D. Zarabska / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (4): Du y udzia³ dêbów w zbiorowiskach leœnych Polski wydaje siê umo liwiaæ prowadzenie badañ z jego wykorzystaniem na terenie ca³ego kraju. Pomocne wydaje siê przestudiowanie map rozmieszczenia poszczególnych zbiorowisk leœnych (Matuszkiewicz 2002). Obecnoœæ dêbu w takich zespo³ach jak Calamagrostio arundinaceae-quercetum, Fago Quercetum petraea, Galio sylvatici-carpinetum, Leucobryo-Pinetum, Potentillo albae-quercetum, Querco roboris-pinetum pozwala na jego wykorzystanie w wiêkszoœci regionów, przede wszystkim w zachodniej i centralnej czêœci kraju. Co wiêcej, rolniczy charakter tych regionów mo e wbrew pozorom u³atwiaæ przeprowadzenie tego typu analiz. Dêby, wchodz¹c czêsto w sk³ad zadrzewieñ œródpolnych lub przydro nych, mog¹ równie byæ objête badaniami bioindykacyjnymi. Liczba porostów odnotowanych na dêbach rosn¹cych w obrêbie zadrzewieñ œrodpolnych, jedna z najwy szych w ogólnym zestawieniu (tab. 2), mo e byæ dodatkowym argumentem za prowadzeniem badañ w tego typu biotopach. 2. W jakim stopniu dozwolone jest porównywanie lichenobioty na wybranym foroficie badanym w ró nych czêœciach Polski? Wybór drzewa do badañ lichenoindykacyjnych czêœciowo zale y od jego rozpowszechnienia i mo liwoœci przeprowadzenia porównañ. W przypadku Polski sytuacja mo e byæ czêœciowa komplikowana przez warunki wilgotnoœciowe panuj¹ce w poszczególnych regionach kraju. Nawi¹zuj¹c chocia by do danych z obszaru Pomorza Zachodniego (Fa³tynowicz 1992), daje siê zauwa- yæ istotn¹ ró nicê pomiêdzy liczb¹ tam odnotowanych gatunków (167) a mo liw¹ do stwierdzenia w Wielkopolsce. Przyczyny ubóstwa lichenobioty w zachodniej czêœci Polski upatruje siê przede wszystkim w niskiej wilgotnoœci powietrza, powi¹zanej z wielkoœci¹ opadów, której wartoœæ w omawianym regionie, o czym wzmiankowano ju wczeœniej, nale y do najni szych w kraju. Obieraj¹c kierunek lichenoindykacyjny nale y pamiêtaæ, aby przy próbach wykorzystania porostów jako bioindykatorów nie tylko bazowaæ na liczbach stwierdzonych taksonów, ale równie braæ pod uwagê mo liwoœci rozwoju lichenobioty w okreœlonych warunkach klimatu regionalnego. 3. Jakie s¹ ograniczenia wykorzystania w badaniach lichenoindykacyjnych drzew jednego gatunku/rodzaju w ró nych zbiorowiskach? Struktura kory forofita wp³ywaj¹ca na kszta³towanie siê odpowiednich warunków mikroklimatycznych jest wa nym czynnikiem wp³ywaj¹cym na wystêpowanie porostów (Barkman 1958). Nie umniejszaj¹c jednak jego wa koœci, nale y mieæ tak e na uwadze potencjalny wp³yw makroklimatu, który na potrzeby niniejszego artyku³u interpretuje siê jako ogó³ warunków klimatycznych kszta³tuj¹cych siê w okreœlonym rodzaju zbiorowiska, w którym ros³o badane drzewo. Ró nice naœwietlenia, stopnia wilgotnoœci, ekspozycji na okreœlone substancje, równoczeœnie oddzia³uj¹ce na wytworzenie siê danego zestawu porostów, mog¹ byæ uœwiadomione przy analizach ró nic sk³adu gatunkowego porostów na drzewach rosn¹cych w lasach i na terenach otwartych (np. drzewa przydro ne). Niedoceniona przy analizowaniu danych i wysuwaniu wniosków mo e byæ rola zbiorowisk przy kszta³towaniu okreœlonych warunków. Przyk³adem mog¹ byæ próby porównywania lichenobioty dêbów w zbiorowiskach borowych i liœciastych. W borach udzia³ gatunków œwiat³olubnych mo e byæ wzglêdnie wysoki w porównaniu z lasami, w których stopieñ naœwietlenia, zw³aszcza w okresie ulistnienia, jest ni szy i wp³ywa pozytywnie na rozwój cieniolubnych epifitów. Co wiêcej, ró nice wynikaj¹ce z lokalizacji obserwowanych obiektów w g³êbi zbiorowisk leœnych czy na ich obrze ach (Tobolewski 1976, Kubiak 1999), mog¹ tak e wp³ywaæ na uzyskanie okreœlonych wyników. Analizuj¹c udzia³ gatunków porostów w poszczególnych typach zbiorowisk mo na zauwa yæ ró nice, które mog¹ byæ konsekwencj¹ zarówno liczby dêbów w poszczególnych typach siedlisk, jak i charakteru zbiorowiska stwarzaj¹cego okreœlone warunki dla rozwoju lichenobioty. Wiêksza ró norodnoœæ drzew-substratów dla porostów (obserwowana np. w borach mieszanych lub lasach) mo e siê prze³o yæ na wzrost zró nicowania lichenobioty. Tym samym zwiêksza siê prawdopodobieñstwo notowania wiêkszego zró nicowania porostów tak e na dêbach. Ponadto obecnoœæ tak e innych grup siedliskowych porostów mo e mieæ wp³yw na liczbê notowanych taksonów. Przyk³adem s¹ czêsto notowane w zbiorowiskach borowych przedstawiciele rodzaju Cladonia. Bory s¹ siedliskiem licznych gatunków naziemnych powy szego rodzaju, st¹d mo e byæ zaobserwowane ich zwiêkszone pojawianie siê u podstawy pnia poszczególnych forofitów. 6. Wnioski 1. Zinwentaryzowana na terenie Sandru Nowotomyskiego liczba 54 gatunków porostów pozwala zakwalifikowaæ d¹b do grupy forofitów bogatych pod wzglêdem ró norodnoœci lichenobioty na tle innych regionów Wielkopolski. 2. W zwi¹zku z szerokim rozpowszechnieniem zbiorowisk roœlinnych budowanych przez dêby mo liwe jest wykorzystanie przedstawicieli tego rodzaju w badaniach lichenoindykacyjnych w przewa aj¹cej czêœci kraju. 3. Przy prowadzeniu analiz warto jest uwzglêdniæ charakter zbiorowiska, w którym inwentaryzowano lichenobiotê na dêbach. Brak potencjalnych forofitów,

7 D. Zarabska / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (4): b¹dÿ te specyficzne warunki œrodowiskowe kreowane przez rodzaj zbiorowiska mog¹ wp³ywaæ na obecnoœæ okreœlonych gatunków i w konsekwencji oddzia³ywaæ na uzyskane wyniki. 4. Prawid³owe zinterpretowanie stanu powietrza na podstawie udzia³u okreœlonych gatunków porostów wymaga uwzglêdnienia warunków klimatycznych wystêpuj¹cych w danym regionie (w tym g³ównie wilgotnoœciowych), które równie wywieraj¹ znaczny wp³yw na lichenobiotê. Wprawdzie zasadnoœæ wykorzystania dêbu w lichenoindykacji jest trudna do podwa enia, niemniej nale y mieæ œwiadomoœæ wszelkich ograniczeñ, jakie mog¹ siê wi¹zaæ z analizowaniem danych w skali regionalnej i ogólnokrajowej. Zaprezentowana metoda z uwzglêdnieniem wyników otrzymanych z notowañ epifitów na dêbach wydaje siê byæ mo liwa do zastosowania na ca³ym obszarze Polski. Wymagane jednak by³oby pog³êbienie przedstawionego zagadnienia oraz przeprowadzenie analiz porównawczych pomiêdzy liczebnoœci¹ i zestawem gatunków stwierdzonych zarówno na wyznaczonych ograniczonych powierzchniach pnia, jak i na ca³ym drzewie. Pozwoli³o by to okreœliæ, w jakim stopniu badania œciœle okreœlonych powierzchni pni drzewa mog¹ reprezentowaæ stopieñ zró nicowania gatunkowego obserwowanego na ca³ym pniu, stanowi¹cego odzwierciedlenie warunków œrodowiskowych (w tym jakoœci powietrza) panuj¹cych w danym regionie. Literatura Aptroot A., van Herk C.M. 1999: Lecanora barkmaneana, a new nitrophilous sorediate corticolous lichen from the Netherlands. Lichenologist, 31: 8 9. Asta J., Erhardt W., Ferretti M., Fornasier F., Kirschbaum U., Nimis P.L., Purvis O.W., Pirintsos S., Scheidegger C., Van Haluwyn C. & Wirth V. 2002: European guideline for mapping lichen diversity as an indicator of environmental stress. The British Lichen Society, London. Barkman J.J. 1958: Phytosociology and Ecology of cryptogamic species. Van Gorcum a Comp. Assen. Berthelsen K., Olsen H., Søchting U. 2008: Indicator values for lichens on Quercus as a tool to monitor ammonia pollution in Denmark. Sauteria, 15: Bujakiewicz A., Lisiewska M. 2003: Mikologia. Przewodnik do æwiczeñ terenowych i laboratoryjnych. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznañ. Bystrek J. 1974: Wra liwoœæ porostów na zanieczyszczenia atmosferyczne. Annales Universitatis Mariae Curie- Sklodowska, 29: Czekalski M. 1975: Materia³y do rozmieszczenia jemio³y rozpierzch³ej (Viscum laxum Boiss.) w zachodniej czêœci Polski. Badania Fizjograficzne nad Polsk¹ Zachodni¹, Seria B, 28: Czekalski M. 1979: Spostrze enia florystyczne z Ziemi Wolsztyñskiej. Badania Fizjograficzne nad Polsk¹ Zachodni¹, Seria B, 31: Czekalski M. 1985: Materia³y do wystêpowania jemio³y pospolitej Viscum album L. w Polsce Zachodniej. Czêœæ I. Badania Fizjograficzne nad Polsk¹ Zachodni¹, Seria B, 36: Czy ewska K. 1974: Materia³y do flory porostów województwa ³ódzkiego. Porosty rezerwatu modrzewia polskiego Trêbaczew (Contribution to the knowledge of the lichen flora of the ódÿ Province. Lichens of the Polish Larch Reserve at Trêbaczew (Central Poland)). Fragmenta Floristica et Geobotanica, 20: Czy ewska K. 1998: Lichenized Ascomycotina of the Be³chatów Industrial Region (Central Poland). Acta Mycologica, 33: Czy ewska K., Motiejünaite J., Cieœliñski S. 2001: Species of lichenized and allied fungi new to Bia³owie a Large Forest (NE Poland). Acta Mycologica, 36: Czy ewska K., Cieœliñski S., Motiejünaite J., Kolanko K. 2002: The Budzisk nature reserve as a biocentre of lichen diversity in the Knyszyñska Large Forest (NE Poland). Acta Mycologica, 37 (1/2): Culberson C.F., Ammann K. 1979: Standardmethode zur Dünnschichtchromatographie von Flechtensubstanzen. Herzogia, 5: Davies L., Purvis W., James P. 2004: A study of epiphytes in London under a climate of low sulphur dioxide. [W:] Lichen in a changing pollution environment (red. Lambley P., Wolseley P.), English Nature, Peterborough, 525: Dziabaszewski B. 1962: Porosty wyspy Wolina ze szczególnym uwzglêdnieniem parku narodowego. Prace Komisji Biologicznej Poznañskiego Towarzystwa Przyjació³ Nauk Wydzia³u Matematyczno-Przyrodniczego, 22: Esslinger T. L. 2008: A cumulative checklist for the lichenforming, lichenicolous and allied fungi of the continental United States and Canada. North Dakota State University: lst7.htm (First Posted 1 December 1997, Most Recent Version (#14) 8 October 2008), Fargo, North Dakota: dostêp z dnia Fabiszewski J., Brej T., Bielecki K. 1983: Fitoindykacja wp³ywu huty miedzi na œrodowisko biologiczne. Prace Wroc³awskiego Towarzystwa Naukowego, Seria B, 207: Fa³tynowicz W., Izydorek I., Budzbon E. 1991: The lichen flora as bioindicator of air pollution of Gdañsk, Sopot and Gdynia. Monographiae Botanicae, 73: Fa³tynowicz W. 1992: The lichens of Western Pomerania (NW Poland). Polish Botanical Studies, 4: Fa³tynowicz W. 2003: The lichens, lichenicolous and allied fungi of Poland. An annotated checklist. Krytyczna lista porostów i grzybów naporostowych Polski. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Fa³tynowicz W. 2004: Rekolonizacja przez porosty optymistyczny trend w stanie [W:] Zintegrowany Monitoring Œrodowiska Przyrodniczego: Funkcjonowanie i monitoring geoekosystemów w warunkach narastaj¹cej antropopresji (red. Kejna M., Uscka J.), Biblioteka Monitoringu Œrodowiska, Wyd. UMK, Toruñ,

8 426 D. Zarabska / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (4): Frati L., Caprasecca E., Santoni S., Gaggi C., Guttova A., Gaudino S., Pati A., Rosamilia S., Pirintsos S.A., Loppi S. 2006: Effects of NO 2 and NO 3 from road traffic on epiphytic lichens. Environmental Pollution, 142: Glanc K. 1965: Ugrupowania porostów epifitycznych w zespo³ach leœnych nadleœnictwa doœwiadczalnego Zielonka pod Poznaniem Prace Komisji Biologicznej Poznañskiego Towarzystwa Przyjació³ Nauk Wydzia³u Matematyczno- Przyrodniczego, 22 (5): Hawksworth D.L., Rose F. 1970: Qualitative scale for estimating sulphur dioxide air pollution in England and Wales using epiphytic lichens. Nature, 227: John V. 1989: Flechten in Homburg als Anzeiger für Umweltqualität. Stadt Homburg/Saar, Homburg-Saar. Johnsen I., Søchting U. 1973: Influence of air pollution on the epiphytic lichen vegetation and bark properties of deciduous trees in the Copenhagen area. Oikos, 24: Karwacka G., Kijowska J., Kijowski A., ynda S Komentarz do mapy sozologicznej w skali 1:50 000, arkusz N C, Lwówek. G³ówny Geodeta Kraju, Warszawa, GEPOL, Geokart International, Rzeszów. Kiszka J. 1991: Strefy indykacyjne województwa krakowskiego. [W:] V Zjazd lichenologów polskich. Porosty (Lichenes) Pszczewskiego Parku Krajobrazowego (red. Lipnicki L.), Gorzów Wlkp. Zak³ady graficzne PPPT w Drezdenku, Kiszka J. 1999: Porosty (Lichenes) oraz warunki bioekologiczne Przemyœla. Zak³ad Fizjografii i Arboretum Bolestraszyce, Bolestraszyce. Kiszka J., Piórecki J. 1991: Porosty (Lichenes) Pogórza Przemyskiego. Warszawa, UNIWA. Kondracki J. 2000: Geografia regionalna Polski. Warszawa, Pañstwowe Wydawnictwa Naukowe. Koœcielniak R. 2004: Porosty (Lichenes) Bieszczadów Niskich. Fragmenta Floristica et Geobotanica Polonica, Suppl. 5: Kozacki L., Macias A., Markuszewska I., Rosik W. 2006a. Komentarz do mapy sozologicznej w skali 1:50 000, arkusz N A, Nowy Tomyœl. G³ówny Geodeta Kraju, Warszawa, GEPOL, Geokart International, Rzeszów. Kozacki L., Macias A., Markuszewska I., Rosik W. 2006b. Komentarz do mapy sozologicznej w skali 1:50 000, arkusz N C, Wolsztyn. G³ówny Geodeta Kraju, Warszawa, GEPOL, Geokart International, Rzeszów. Klimko M., Bozio A. 2003: Flora synantropijna Nowego Tomyœla. Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, Ser. Botanica, 6: Krawiec F. 1938: Flora epifityczna g³azów narzutowych zachodniej Polski. Prace Komisji Matematyczno-Przyrodniczej Poznañskiego Towarzystwa Przyjació³ Nauk, Seria B, 9 (2): Krawiec F. 1955: Porosty Wysoczyzny Kaliskiej. Prace Komisji Matematyczno-Przyrodniczej Poznañskiego Towarzystwa Przyjació³ Nauk, Seria B, 17 (1): Kubiak D. 1999: Porosty rezerwatu Dêbno ko³o Rawicza (S Wielkopolska). Badania Fizjograficzne nad Polsk¹ Zachodni¹, Seria B, 48: Kubiak D. 2006: Lichens of red oak Quercus rubra in the forest environment in the Olsztyn Lake District (NE Poland). Acta Mycologica, 41: Kyselová Z. 1992: Epiphytishe Flechten und Immissionsbelastung in der Tatra. Bryonora, 9: Latowski K. 1981: Dalsze materia³y florystyczne z terenów kolejowych Wielkopolski. Badania Fizjograficzne nad Polsk¹ Zachodni¹, Seria B, 32: Latowski K., Szmajda P., ukowski W. 1974: Materia³y do flory pól uprawnych Wielkopolski. Cz. I. Badania Fizjograficzne nad Polsk¹ Zachodni¹, Seria B, 27: Latowski K., Szmajda P., Jackowiak B., ukowski W. 1977: Materia³y do flory pól uprawnych Wielkopolski. Cz. III. Badania Fizjograficzne nad Polsk¹ Zachodni¹, Seria B, 30: Latowski K., Szmajda P., ukowski W. 1982: Materia³y do flory pól uprawnych Wielkopolski. Cz. II. Badania Fizjograficzne nad Polsk¹ Zachodni¹, Seria B, 30: Loppi S., Bosi A., Signorini Ch., De Dominicis V. 2003: Lichen recolonization of Tilia trees in Arezzo (Tuscany, central Italy) under conditions of decreasing air pollution. Cryptogamie, Mycologie, 24(2): Loppi S. 2004: Mapping the effects of air pollution, nitrogen deposition, agriculture and dust by the diversity of epiphytic lichens in central Italy. [W:] Lichen in a changing pollution environment (red. Lambley P., Wolseley P.), English Nature Research Report, 525: Matuszkiewicz J. M. 2002: Zespo³y leœne Polski. Warszawa, Pañstwowe Wydawnictwo Naukowe. Matwiejuk A. 2007: Porosty Bia³egostoku jako wskaÿniki zanieczyszczenia atmosfery. Bia³ystok, Wydawnictwo Ekonomia i Œrodowisko. McCune B. 2003: An Unusual Ammonia-affected Lichen Community on the Oregon Coast. Evansia, 20: Nimis P.L., Martellos S. 2008: ITALIC The Information System on Italian Lichens. Version 4.0. University of Trieste, Dept. of Biology, IN4.0/1. trieste.it/; dostêp z dnia Nowacka-Zyber M Porosty okolic Nowego Tomyœla. Katedra Geografii i Systematyki Roœlin UAM (mscr.), Poznañ. Nowak J., Tobolewski Z. 1975: Porosty polskie. Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa Kraków. Piskorz R., Czarna A Vascular plants on active and closed railway stations in Wolsztyn and its surroundings. Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, Botanica Ser. Steciana, 10: Pišút I., Lisická E. 1985: A study of cryptogamic epiphytes on an oak trunk in the vicinity of Bratislava in the years Ekologia È.S.S.R., 4(2): Pišút I., Lisická E. 2000: Monitoring of epiphytes on permanent plot in the vicinity of Bratislava (SW Slovakia). Biologia, 55(4): Pišút I., Pišút P. 2006: Changes of epiphytic lichens in the surroundings of magnesite factories near Jelšava (SE Slovakia) in the period Ekológia, 25(2): Purvis O. W., Coppins B. J., Hawksworth D. L., James P. W., Moore D.M. (red.) The lichen flora of Great Britain and Ireland. Natural History Publications, London. Rutkowski P. 1993: Flora i ekologia porostów rezerwatu Jar Rzeki Reknicy na Pojezierzu Kaszubskim. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 12:

9 D. Zarabska / Leœne Prace Badawcze, 2009, Vol. 70 (4): Rutkowski P. 1995: Flora porostów na dêbach w œwietle dotychczasowych doniesieñ literaturowych. Materia³y konferencji i sympozjów 50 Zjazdu PTB, Kraków, s Rutkowski P., Kukwa M. 2000: Materia³y do znajomoœci flory epifitycznej porostów dêbów i buków w pó³nocnej Polsce. Badania Fizjograficzne nad Polsk¹ Zachodni¹, Seria B, 49: Ruoss E. 1999: How agriculture affects lichen vegetation in central Switzerland. Lichenologist, 31: Saipunkaew W., Wolseley P., Chimonides P.J. 2005: Epiphytic lichens as indicators of environmental health in the vicinity of Chiang Mai city, Thailand. Lichenologist, 37: Sommerfeldt M., John V. 2001: Evaluation of a Method for the Reassessment of Air Quality by Lichen Mapping in the City of Izmir, Turkey. Turkish Journal of Botany, 25: Sparrius L.B. 2003: Contribution to the lichen floras of the Bialowie a Forest and the Biebrza Valey (Eastern Poland). Herzogia, 16: Stapper N.J., Franzen-Reuter I. 2004: Mapping areal hypertrophication with epiphytic lichens as biomonitors in North-Rhine Westphalia (NRW, Germany). [W:] Lichens in a changing pollution environment (red. Lambley P., Wolseley P.), English Nature Research Report, 525: Stapper N.J. 2007: Bioindikation eutrophierender Luftverunreinigungen in Nordrhein-Westfalen mit epiphytischen Flechten und Moosem. [W:] Stickstoff und die Wirkungen auf die Vegetation. KRdL-Experten-Forum (red. Kommission Reinhaltung der Luft im VDI und DIN), Düsseldorf, Stofer S., Catalayud V., Ferretti M, Fischer R., Giordani P., Keller C., Stapper N. et Scheidegger C. 2003: Epiphytic Lichen Monitoring within the EU/IPC Forests Biodiversity Test-Phase on Level II plots. bbb-lichens_june05.pdf, dostêp z dnia Søchting U., Ramkær K. 1973: The epiphytic lichen zones in rural Denmark and Schleswig-Holstein. Nordic Journal of Botany, 2: Szafer W., Zarzycki K. (red.). 1972: Szata roœlinna Polski. Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Szymczyk R., Zalewska A. 2008: Lichen biota of the Grabianka River Valley in the Elbl¹g Upland (Wysoczyzna Elbl¹ska). Polish Journal of Natural Sciences, 23: Œliwa L. 2000: Lichenoindykacja zmian œrodowiska naturalnego Beskidu Œl¹skiego. Ochrona Przyrody, 57: Tobolewski Z. 1976: Porosty. [W:] Roœlinnoœæ rezerwatu Dêbina pod W¹growcem w Wielkopolsce (red. T. Wojterski). Badania Fizjograficzne nad Polsk¹ Zachodni¹, Seria B, 27: Trojnar B Rzadsze roœliny synantropijne Nowej Soli, Sulechowa i Wolsztyna. Badania Fizjograficzne nad Polsk¹ Zachodni¹, Seria B, 23: van Dobben H.F., ter Braak C.J.F. 1999: Ranking of epiphytic lichen sensitivity to air pollution using survey data: a comparison of indicator scales. Lichenologist, 31: van Herk C.M. 1999: Mapping of ammonia pollution with epiphytic lichens in the Netherlands. Lichenologist, 31: van Herk C.M. 2001: Bark ph and susceptibility to toxic air pollutants as independent causes of changes in epiphytic lichen composition in space and time. Lichenologist, 33: van Herk C.M., Mathijssen-Spiekman E.A.M., de Zwart D. 2003: Long distance nitrogen air pollution effects on lichens in Europe. Lichenologist, 35: Verein Deutscher Ingenieure 1995: Messen von Immissionswirkungen. VDI-Handbuch Reinhaltung der Luft (3799), 1: Verein Deutscher Ingenieure 2005: Biologische Messverfahren zur Ermittlung und Beurteilung der Wirkung von Luftverunreinigungen mit Flechten (Bioindikation). Kartierung der Diversität epiphytischer Flechten als Indikator für Luftgüte. VDI/DIN Handbuch Reinhaltung der Luft (3957), 13: Windisch U. 2007: Nachweis der Wirkung eutrophierender Immissionen auf Flechten in der Praxis der Bioindikation Ergebnisse aus Untersuchungen in Hessen und Bayern. [W:] Stickstoff und die Wirkungen auf die Vegetation. KRdL-Experten-Forum, Kommission Reinhaltung der Luft im VDI und DIN, Düsseldorf, Wirth V. 1995: Die Flechten Baden-Württembergs. Stuttgart, Verlag Eugen Ulmer. Wojterski T. 1960: Lasy liœciaste dorzecza Mogilnicy w zachodniej Wielkopolsce. Prace Komisji Biologicznej Poznañskiego Towarzystwa Przyjació³ Nauk Wydzia³u Matematyczno-Przyrodniczego, Seria B, 23 (3): Wojterski T., Wojterska H., Wojterska M. 1982: Mapa potencjalnej roœlinnoœci naturalnej œrodkowej Wielkopolski. Badania Fizjograficzne nad Polsk¹ Zachodni¹, Seria B, 32: Wolseley P.A., Pryor K.V. 1999: The potential of epiphytic twig communities on Quercus petraea in a Welsh woodland site (Tycanol) for evaluating environmental changes. Lichenologist, 31: Wolseley P.A., James P.W., Theobald M.R., Sutton M.A. 2006: Detecting changes in epiphytic lichen communities at sites affected by atmospheric ammonia from agricultural sources. Lichenologist, 38: Woœ A. 1993: Regiony klimatyczne Polski w œwietle czêstoœci wystêpowania ró nych typów pogody. PAN IG i PZ, Warszawa. Zarabska D. 2008a: Porosty jako bioindykatory zanieczyszczenia powietrza w okolicach Nowego Tomyœla. Badania Fizjograficzne nad Polsk¹ Zachodni¹, Seria B, 57: Zarabska D. 2008b: Potencjalne bogactwo gatunkowe porostów projektowanego parku krajobrazowego na sandrze nowotomyskim na przyk³adzie naziemnych chrobotków (Cladonia sp.) Gliñskich Gór. Biuletyn Parków Krajobrazowych Wielkopolski 14 (16): ukiel Z. 1967: Bory sosnowe okolic Nowego Tomyœla. Katedra Geografii i Systematyki Roœlin UAM (mscr.), Poznañ. Praca zosta³a z³o ona r. i po recenzjach przyjêta r. 2009, Instytut Badawczy Leœnictwa