Mąkla rozłożysta Evernia divaricata (L.) Ach. i inne zagrożone makroporosty epifityczne w dolinie górnej Bystrzycy Dusznickiej (Sudety Środkowe)

Transkrypt

1 Przegląd Przyrodniczy XXIV, 2 (2013): Michał Smoczyk Mąkla rozłożysta Evernia divaricata (L.) Ach. i inne zagrożone makroporosty epifityczne w dolinie górnej Bystrzycy Dusznickiej (Sudety Środkowe) Evernia divaricata (L.) Ach. and other threatened epiphytic macrolichens in the upper valley of Bystrzyca Dusznicka river (Central Sudetes Mts.) Abstrakt: W pracy przedstawiono wykaz stanowisk epifitycznych porostów wielkoplechowych znalezionych w dolinie górnej Bystrzycy Dusznickiej (Sudety Środkowe) w okolicach Dusznik-Zdroju. Stwierdzono 10 gatunków zagrożonych w Polsce: Bryoria fuscescens, Evernia divaricata, Pleurosticta acetabulum, Ramalina farinacea, R. fastigiata, R. pollinaria, Tuckermanopsis chlorophylla, Usnea filipendula, U. hirta i U. subfloridana. Najcenniejsze jest nowe stanowisko krytycznie zagrożonej mąkli rozłożystej Evernia divaricata, gatunku dotychczas uważanego za wymarły w Sudetach. Słowa kluczowe: zagrożone porosty epifityczne, ziemia kłodzka, Sudety Środkowe Abstract: The paper presents a list of threatened epiphytic macrolichen species found in the upper valley of Bystrzyca Dusznicka river (Central Sudetes Mts.) near Duszniki-Zdrój. Ten species have been recorded, which belong to the group of threatened lichens in Poland: Bryoria fuscescens, Evernia divaricata, Pleurosticta acetabulum, Ramalina farinacea, R. fastigiata, R. pollinaria, Tuckermanopsis chlorophylla, Usnea filipendula, U. hirta and U. subfloridana. The most valuable finding is a new locality of rare and critically endangered species Evernia divaricata. Key words: lichenized fungi, threatened epiphytic macrolichens, Central Sudetes Mts. Wstęp Mąkla rozłożysta Evernia divaricata (L.) Ach. jest bardzo rzadkim w Polsce gatunkiem porostu, podawanym z rozproszonych stanowisk w Sudetach i Karpatach oraz w dużych kompleksach leśnych na niżu (Motyka 1962, Fałtynowicz 2003, Kościelniak i Kozik 2010). Uważany jest za gatunek borealno-górski, rośnie głównie w miejscach o dużej wilgotności i wysokich sumach opa- dów (Wirth 1995, Lange et al. 2005, Fabiszewski i Szczepańska 2010), jako epifit na korze gałęzi drzew iglastych, rzadziej liściastych (Motyka 1962, Fałtynowicz 2003). Z powodu niewielkiej liczby znanych stanowisk został uznany za krytycznie zagrożony w Polsce (Cieśliński et al. 2006). Na Dolnym Śląsku gatunek ten do niedawna uważany był jeszcze za wymarły (Kossowska 2003), w ostatnich latach odnaleziono stanowisko w rejonie Wrocławia (Kossowska, inform. 49

2 Przegląd Przyrodniczy XXIV, 2 (2013) ustna). Jako wymarły takson ten podawany jest również w Sudetach (Kossowska i Fabiszewski 2004) oraz Masywie Śnieżnika i Górach Bialskich (Szczepańska 2009). Nie są znane również żadne stanowiska Evernia divaricata z przyległej czeskiej części Gór Orlickich (Halda 1997, 1999, 2012, 2013 inform. ustna). Podczas badań terenowych nad szatą roślinną polskiej części Gór Orlickich i Bystrzyckich prowadzonych w czerwcu 2013 roku, znaleziono w dolinie Bystrzycy Dusznickiej nowe stanowisko Evernia divaricata. Podczas dalszych szczegółowych badań odszukano w dolinie wiele stanowisk dziewięciu kolejnych gatunków wielkoplechowych porostów epifitycznych, znajdujących się na czerwonej liście porostów zagrożonych w Polsce (Cieśliński et al. 2006). Niniejsza praca przedstawia te stanowiska i omawia możliwość ich ochrony. Teren badań Badaniom podlegała dolina Bystrzycy Dusznickiej w jej górnym biegu w Dusznikach-Zdroju (Park Zdrojowy) i powyżej miasta, w przedziale wysokości m n.p.m. Jest to głęboko wcięta i wąska dolina, osłonięta od silnych wiatrów i posiadająca specyficzny chłodny i wilgotny mikroklimat, co sprzyja powstawaniu orograficznych inwersji termicznych. Dolina stanowi południkowo biegnącą granicę między pasmami Gór Bystrzyckich i Orlickich (Sudety Środkowe). Powyżej Dusznik-Zdroju między Lejarnią a ujściem potoku Elizówka znajduje się malowniczy odcinek przełomowy Smocze Gardło (Staffa 1992), gdzie rzeka płynie w głębokim wąwozie o stromych zboczach. Zbocza doliny porastają w większości kultury świerkowe, ale także dość dobrze zachowane płaty żyznych buczyn sudeckich Dentario enneaphylli-fagetum i jaworzyn miesiącznicowych Lunario redivivae-aceretum pseudoplatani. Wzdłuż koryta Bystrzycy Dusznickiej na terasach rzecznych rosną olchowo-jesionowe lasy łęgowe Carici remotae-fraxinetum i rzadko niewielkie fragmenty regenerujących olszynek górskich Alnetum incanae, często występują także górskie ziołorośla lepiężnikowe z lepiężnikiem różowym Petasitetum hybridi. Poniżej dopływu potoku Podgórna na wysokości Parku Zdrojowego w Dusznikach, dolina znacznie się rozszerza do około 250 m, a jej dno zajęte jest tam przez zabudowę uzdrowiskową Dusznik-Zdroju (ryc. 1). Metodyka Za stanowisko uznano osobne drzewo lub grupę blisko siebie rosnących drzew z występującymi na nich porostami wielkoplechowymi. Porosty oznaczano za pomocą klucza Nowaka i Tobolewskiego (1975) oraz opracowań monograficznych (Motyka 1962, Randlane et al. 2008), wykorzystano także metody chemiczne, używając roztworów: nasyconego wodnego wodorotlenku potasowego KOH, alkoholowego p-fenylenodiaminy C 6 H 4 (NH 2 ) 2 i nasyconego wodnego podchlorynu wapniowego CaCl 2 O 2. Z uwagi na to, że wszystkie wymienione niżej gatunki podlegają ochronie prawnej (Rozporządzenie Ministra Środowiska ) identyfikacji dokonywano w większości przypadków na miejscu, a jako materiał zielnikowy zbierano wyłącznie plechy porostów opadłe z drzew na ziemię, lub z fragmentów leżących, suchych gałęzi. Zebrane okazy porostów znajdują się w prywatnym zielniku autora. W podanym niżej wykazie zamieszczono nazwę gatunkową, kod kwadratu siatki ATPOL 1 1 km (Zając 1978), numer stanowiska (ryc. 1), współrzędne geograficzne w układzie WGS-84, wysokość w m n.p.m., opisową lokalizację stanowiska, dane sieliskowe: gatunek forofita i warunki występowania tj. ekspozycja, wysokość lub zakres wysokości występowania plech na pniu, inklinacja pnia lub gałęzi. W przypadku gatunków z wyższymi kategoriami zagrożenia w Polsce (EN oraz CR) dodatkowo podano 50

3 Smoczyk M. Mąkla rozłożysta Evernia divaricata (L.) Ach. i inne zagrożone makroporosty... Ryc. 1. Fig. 1. Rozmieszczenie stwierdzonych stanowisk zagrożonych makroporostów epifitycznych w dolinie górnej Bystrzycy Dusznickiej. Distribution of recorded epiphytic macrolichens in the upper valley of Bystrzyca Dusznicka river. 51

4 Przegląd Przyrodniczy XXIV, 2 (2013) liczebność plech oraz gatunki towarzyszące porostów i mszaków. Nazwy gatunkowe porostów przyjęto za Fałtynowiczem (2003) oraz Index Fungorum (2013), a dla rodzaju Melanelia według Blanco et al. 2004, nazewnictwo mszaków za Ochyrą et al. 2003, wątrobowców za Szweykowskim (2006). Kategorie zagrożenia porostów w Polsce podano za opracowaniem Cieślińskiego et al. (2006). Wykaz gatunków i stanowisk Bryoria fuscescens (Gyeln.) Brodo & D. Hawksw. kategoria VU [BF2354] ,16 N ,35 E, 540 m, Duszniki-Zdrój, ulica Zdrojowa, 3 plechy na pniu Acer platanoides na wysokości 1,7-3,5 m, ekspozycja NNW; ,09 N ,29 E, 525 m, Duszniki-Zdrój, nad Bystrzycą Dusznicką niedaleko pomnika L. Zamenhofa, 1 plecha na pniu Acer pseudoplatanus na wysokości 2,1 m, ekspozycja W; [BF2363] ,48 N ,07 E, 565 m, Podgórze, park przy Czarnym Stawie, 5 plech na pniu Acer pseudoplatanus na wysokości 2,8-4,2 m, ekspozycja SE; [BF2364] ,35 N ,76 E, 550 m, Duszniki-Zdrój, nad Bystrzycą Dusznicką koło Zielonego Stawu w Parku Zdrojowym, 3 plechy na pniu Acer platanoides na wysokości 1,1-1,3 m, ekspozycja NE; ,92 N ,36 E, 555 m, ulica Wojska Polskiego w Dusznikach- Zdroju koło boiska sportowego, 2 plechy na pniu Acer platanoides na wysokości 2,2 m, drzewo pochylone 80 E, ekspozycja SE; ,14 N ,58 E, 565 m, Duszniki-Zdrój, ulica Wojska Polskiego, nad Bystrzycą Dusznicką koło hotelu Jarzębina, łącznie kilkanaście plech na dwóch sąsiednich pniach Acer pseudoplatanus na wysokości 1,7-2,4 m, ekspozycja NE; [BF2374] ,28 N ,60 E, 590 m, Duszniki-Zdrój, przy Drodze Dusznickiej w Lejarni, kilka plech na pniu Acer pseudoplatanus na wysokości 1,6 m, ekspozycja NW; [BF2384] ,58 N ,42 E, 630 m, nad Bystrzycą Dusznicką koło stacji uzdatniania wody, kilkanaście plech na gałęziach Acer pseudoplatanus na wysokości 1,5-4,0 m, różna ekspozycja i inklinacja. Tuckermanopsis chlorophylla (Willd.) Hale (= Cetraria chlorophylla (Willd.) Vain.) kategoria VU [BF2354] ,10 N ,78 E, 540 m, Duszniki-Zdrój, ulica Zdrojowa, kilka plech na pniu Tilia sp. na wysokości 0,8-1,8 m, ekspozycja SSW; ,25 N ,01 E, 525 m, Duszniki-Zdrój, nad Bystrzycą Dusznicką przy ulicy Sybiraków, licznie na pniu Acer pseudoplatanus na wysokości 0,6-2,1 m, ekspozycja W; ,71 N ,03 E, 540 m, Duszniki-Zdrój, ulica Wojska Polskiego na wysokości źródła wody mineralnej Agata, dość licznie na gałęzi Acer platanoides rosnącego przy szosie, na wysokości 3,5-5,0 m, inklinacja 45, ekspozycja NW; ,95 N, ,01 E, 525 m, Duszniki-Zdrój, Aleja F. Chopina koło źródła wody mineralnej Jacek, kilka niewielkich plech na pniu Fraxinus excelsior na wysokości 1,4-2,1 m, ekspozycja SW; [BF2364] ,90 N ,06 E, 550 m, Duszniki-Zdrój, koło Zielonego Stawu w Parku Zdrojowym, na pniu Fraxinus excelsior na wysokości 1,3 m, ekspozycja E; ,90 N ,00 E, 550 m, Duszniki-Zdrój, w Parku Zdrojowym koło fontanny, kilkanaście plech na pniu Fagus sylvatica Asplenifolia na wysokości 1,2-1,8 m, ekspozycja N; ,92 N ,36 E, 555 m, ulica Wojska Polskiego w Dusznikach-Zdroju koło boiska sportowego, na pniu Acer platanoides na wysokości 1,5-2,1 m, drzewo pochylone 80 E, ekspozycja SE; ,14 N ,58 E, 565 m, Duszniki-Zdrój, ulica Wojska Polskiego, nad Bystrzycą Dusznicką koło hotelu Jarzębina, licznie na kilku sąsiednich pniach Acer pseudoplatanus, różna wysokość i ekspozycja; ,14 N ,14 E, 555 m, Duszniki-Zdrój, ulica Wojska Polskiego koło 52

5 Smoczyk M. Mąkla rozłożysta Evernia divaricata (L.) Ach. i inne zagrożone makroporosty... hotelu Fryderyk, licznie na kilku sąsiednich pniach Acer platanoides rosnących przy ulicy, ekspozycja dominująca SW; [BF2374] ,43 N ,90 E, 590 m, Duszniki-Zdrój, przy Drodze Dusznickiej w Lejarni, bardzo licznie na pniach kilku Fraxinus excelsior i Acer pseudoplatanus na wysokości 0,4-2,5 m, ekspozycja W-NW; ,55 N ,96 E, 620 m, Smocze Gardło, licznie na gałęziach Alnus incana rosnącej nad Bystrzycą Dusznicką niedaleko ujścia potoku Elizówka, na wysokości 2,5-4,0 m; [BF2384] ,58 N ,42 E, 630 m, nad Bystrzycą Dusznicką koło stacji uzdatniania wody, licznie na gałęziach Acer pseudoplatanus na wysokości 1,5-8 m, różna ekspozycja i inklinacja. Evernia divaricata (L.) Ach. kategoria CR [BF2464] ,92 N ,36 E, 555 m, ulica Wojska Polskiego w Dusznikach-Zdroju koło boiska sportowego, na pniu Acer platanoides na wysokości 1,8-2,0 m, drzewo pochylone 80 E, ekspozycja E- SE, 2 plechy o długościach 4,5 i 5,5 cm bez widocznych oznak degeneracji (fot. 3). Na stanowisku wykonano zdjęcie fitosocjologiczne: data , powierzchnia zdjęcia 0,7 m 2, ekspozycja E, pokrycie porostów 50%, pokrycie mszaków 1%, gatunki: Hypogymnia physodes 3, Parmelia saxatilis 2, Melanelixia subaurifera 1, Evernia divaricata +, Hypnum cupressiforme +, Platismatia glauca +, Tuckermanopsis chlorophylla +, Usnea subfloridana +, Bryoria fuscescens r. Zbiorowisko to nawiązuje do związku Hypogymnion physoidis Beschel 1958 (Wirth 1995, James et al. 1977), który grupuje zbiorowiska porostów epifitycznych na umiarkowanie kwaśnej korze drzew liściastych i iglastych. Pleurosticta acetabulum (Neck.) Elix & Lumbsch in Lumbsch, Kothe & Elix kategoria EN [BF2354] ,47 N ,39 E, 525 m, Duszniki-Zdrój, ulica Zdrojowa koło Miejskiego Domu Kultury, 4 plechy różnej wielkości na pniu Tilia sp. na wysokości 0,9-1,3 m, ekspozycja E, bez owocników, gatunki towarzyszące: Hypogymnia physodes, Melanohalea exasperatula, Parmelia saxatilis, P. sulcata, Physcia adscendens, Hypnum cupressiforme; [BF2364] ,14 N ,58 E, 565 m, Duszniki-Zdrój, ulica Wojska Polskiego, nad Bystrzycą Dusznicką koło hotelu Jarzębina, kilkanaście plech na dwóch sąsiednich pniach Acer pseudoplatanus na wysokości 1,1-1,7 m, ekspozycja E, bez owocników, gatunki towarzyszące: Evernia prunastri, Hypogymnia physodes, H. tubulosa, Melanelixia fuliginosa, Melanohalea exasperatula, Parmelia saxatilis, P. sulcata, Physcia adscendens, Platismatia glauca, Ramalina farinacea, R. fastigiata, Tuckermanopsis chlorophylla, Usnea subfloridana, Xanthoria parietina, Dicranoweisia cirrata, Hypnum cupressiforme, Orthotrichum pumilum, O. speciosum. Ramalina farinacea (L.) Ach. kategoria VU [BF2374] ,47 N ,68 E, 590 m, Lejarnia, przy Drodze Dusznickiej, ponad 20 plech na pniach dwóch sąsiednich Acer pseudoplatanus, na wysokości 0,6-1,8 m, ekspozycja N-NW. Ramalina fastigiata (Pers.) Ach. kategoria EN [BF2323] ,67 N ,91 E, 560 m, Łężyce, przy szosie we wsi koło dawnego gospodarstwa rolnego, 1 plecha na pniu Acer platanoides, na wysokości 1,7 m, ekspozycja NW, bez owocników, gatunki towarzyszące: Hypogymnia physodes, Physcia adscendens, Xanthoria candelaria; ,28 N ,11 E, 560 m, Łężyce, przy szosie we wsi koło dawnego gospodarstwa rolnego, łącznie kilkadziesiąt plech na 3 pniach Fraxinus excelsior na wysokości 1,4-4,1 m, ekspozycja N-NW, SE, gatunki towarzyszące: Hypogymnia physodes, Parmelia saxatilis, P. sulcata, Physcia adscendens, Pseudevernia furfuracea, Xanthoria candelaria, Orthotrichum affine, O. pumilum; [BF2333] ,62 N ,73 E, 565 m, przy 53

6 Przegląd Przyrodniczy XXIV, 2 (2013) szosie z Łężyc do Dusznik-Zdroju koło rozjazdu na Złotno, kilka plech na pniu Acer pseudoplatanus na wysokości około 4,0 m, ekspozycja NW, gatunki towarzyszące: Hypogymnia physodes, Parmelia sulcata, Physcia adscendens, Orthotrichum anomalum; ,61 N ,71 E, 565 m, przy szosie z Łężyc do Dusznik-Zdroju koło rozjazdu na Złotno, 1 plecha na pniu Fraxinus excelsior na wysokości 1,4 m, gatunki towarzyszące: Hypogymnia physodes, Parmelia sulcata, Physcia adscendens, Pseudevernia furfuracea, Usnea subfloridana, Xanthoria candelaria, Orthotrichum pumilum; [BF2363] ,63 N ,81 E, 565 m, Podgórze, park przy Czarnym Stawie, pojedyncza plecha na pniu Acer platanoides na wysokości 0,8 m, ekspozycja NE, gatunki towarzyszące: Hypogymnia physodes, Parmelia sulcata, Physcia adscendens, Xanthoria parietina, Orthotrichum speciosum; ,81 N ,25 E, 565 m, Podgórze, park przy Czarnym Stawie, kilkadziesiąt plech na pniu Acer pseudoplatanus na wysokości 2,0-6,0 m, ekspozycja S, gatunki towarzyszące: Bryoria fuscescens, Hypogymnia physodes, Melanohalea exasperatula, Parmelia saxatilis, P. sulcata, Usnea subfloridana, Hypnum cupressiforme, Orthotrichum pumilum, O. speciosum, Ulota bruchii; ,29 N ,35 E, 570 m, Podgórze, przy szosie koło Czarnego Stawu, kilka plech na suchych gałęziach Fraxinus excelsior, gatunki towarzyszące: Hypogymnia physodes, Physcia adscendens, Xanthoria parietina, Orthotrichum speciosum; [BF2364] ,64 N ,18 E, 550 m, Duszniki-Zdrój, koło Zielonego Stawu w Parku Zdrojowym, 1 mała plecha na pniu Quercus robur na wysokości 1,3 m, ekspozycja NE, gatunki towarzyszące: Evernia prunastri, Hypogymnia physodes, Parmelia saxatilis, P. sulcata, Hypnum cupressiforme, Orthotrichum pumilum, O. speciosum; ,14 N ,14 E, 555 m, Duszniki-Zdrój, ulica Wojska Polskiego koło hotelu Fryderyk, kilkadziesiąt plech na kilku sąsiednich Acer platanoides rosnących przy szosie, ekspozycja dominująca S, gatunki towarzyszące: Bryoria fuscescens, Evernia prunastri, Hypogymnia physodes, Parmelia saxatilis, P. sulcata, Physcia adscendens, Tuckermanopsis chlorophylla, Usnea subfloridana, Xanthoria parietina, Nyholmiella obtusifolia, Orthotrichum anomalum, O. pumilum, O. speciosum, Trentepohlia sp.; ,20 N ,20 E, 560 m, Duszniki-Zdrój, ulica Wojska Polskiego koło ośrodka wczasów dziecięcych, 2 plechy na pniu Acer platanoides rosnącego przy szosie, ekspozycja NW, gatunki towarzyszące: Hypogymnia physodes, Physcia adscendens, Nyholmiella obtusifolia, Orthotrichum pumilum; ,55 N ,17 E, 565 m, Duszniki-Zdrój, ulica Wojska Polskiego, nad Bystrzycą Dusznicką koło hotelu Jarzębina, łącznie kilkadziesiąt plech na kilku sąsiednich pniach Acer pseudoplatanus rosnących przy ulicy i nad rzeką, na wysokości 1,1-2,9 m, ekspozycja E-SE, gatunki towarzyszące: Buellia punctata, Evernia prunastri, Hypogymnia physodes, Melanelixia subaurifera, Melanohalea exasperatula, Parmelia saxatilis, P. sulcata, Physcia adscendens, Pleurosticta acetabulum, Hypnum cupressiforme, Orthotrichum pumilum; [BF2374] ,28 N ,60 E, 590 m, Lejarnia, przy Drodze Dusznickiej, na pniach kilku sąsiednich Fraxinus excelsior, na wysokości 0,4-2,5 m, ekspozycja N-NW, gatunki towarzyszące: Bryoria fuscescens, Evernia prunastri, Hypogymnia physodes, Melanelixia fuliginosa, Parmelia sulcata, Physcia adscendens, Pseudevernia furfuracea, Ramalina farinacea, Tuckermanopsis chlorophylla, Usnea filipendula, Xanthoria parietina, Hypnum cupressiforme, Orthotrichum pumilum. Ramalina pollinaria (Westr.) Ach. kategoria VU [BF2374] ,38 N ,42 E, 590 m, Duszniki-Zdrój, przy Drodze Dusznickiej w Lejarni, 2 plechy na pniu Acer pseudoplatanus, na wysokości 0,5 m, ekspozycja NW. 54

7 Smoczyk M. Mąkla rozłożysta Evernia divaricata (L.) Ach. i inne zagrożone makroporosty... Usnea filipendula Stirt. kategoria VU [BF2363] ,57 N ,30 E, 565 m, Podgórze, park przy Czarnym Stawie, 2 plechy na pniu Acer pseudoplatanus na wysokości 3,5-5,5 m, ekspozycja SW; [BF2374] ,51 N ,72 E, 590 m, dolina górnej Bystrzycy Dusznickiej, Lejarnia, 2 plechy na pniu Acer pseudoplatanus na wysokości 2,5 m, ekspozycja W; ,02 N ,18 E, 610 m, Smocze Gardło, ponad 20 plech na gałęziach Acer pseudoplatanus na wysokości 2,2-10,0 m, różna ekspozycja i inklinacja; [BF2384] ,58 N ,42 E, 630 m, przy moście na Bystrzycy Dusznickiej koło stacji uzdatniania wody, bardzo licznie (ponad 100 plech) na gałęziach Acer pseudoplatanus na wysokości 1,5-12 m, różna ekspozycja i inklinacja, niektóre plechy osiągają długość 0,4 m (fot. 3), pojedyncze plechy rosną także na pobliskim drewnianym słupie linii telefonicznej. Na stanowisku tym wykonano zdjęcie fitosocjologiczne: data , powierzchnia zdjęcia 0,15 m 2, inklinacja gałęzi 130 W, pokrycie porostów 60%, pokrycie mszaków 1%, gatunki: Usnea filipendula 4, U. subfloridana 2, Hypogymnia physodes 2, Platismatia glauca 2, Tuckermanopsis chlorophylla 1, Parmelia sulcata +, Physcia adscendens +, Xanthoria candelaria r, Melanohalea exasperatula r, Orthotrichum speciosum +, O. diaphanum r, Hypnum cupressiforme r. Zbiorowisko to nawiązuje do zespołu Bryorio fuscescenti-usneetum filipenulae Hil ze związku Usneion barbatae Ochsner 1928 (Wirth 1995, James et al. 1977); ,83 N ,80 E, 635 m, nad Bystrzycą Dusznicką 220 m na SW od stacji uzdatniania wody, kilka plech na pniu Acer pseudoplatanus na wysokości 2,6-4,0 m, ekspozycja S. Usnea hirta (L.) Weber ex F.H. Wigg. kategoria VU [BF2354] ,64 N ,18 E, 525 m, Duszniki-Zdrój, nad Bystrzycą Dusznicką przy ulicy F. Chopina, 1 plecha na gałęziach Salix fragilis na wysokości 1,9 m, ekspozycja NE; ,83 N ,61 E, 525 m, Duszniki-Zdrój, ulica Zdrojowa koło hotelu Piastów Gród, 2 małe plechy na pniu Tilia sp. na wysokości 2,2 m, ekspozycja W; [BF2364] ,81 N ,84 E, 550 m, Duszniki-Zdrój, koło Zielonego Stawu w Parku Zdrojowym, 4 plechy na pniu Acer pseudoplatanus na wysokości 0,6-0,9 m, ekspozycja NE; ,90 N ,06 E, 550 m, tamże, 3 plechy na pniu Fraxinus excelsior na wysokości 1,3 m, ekspozycja E; ,42 N ,26 E, 565 m, Duszniki-Zdrój, ulica Wojska Polskiego, nad Bystrzycą Dusznicką koło hotelu Jarzębina, 2 plechy na pniu Fraxinus excelsior na wysokości 1,0 m, ekspozycja NE; [BF2374] ,38 N ,42 E, 590 m, dolina górnej Bystrzycy Dusznickiej, Lejarnia, kilka plech na pniu Acer pseudoplatanus na wysokości 1,8 m, ekspozycja E. Usnea subfloridana Stirt. kategoria EN [BF2333] ,49 N ,06 E, 565 m, przy szosie z Dusznik do Łężyc, 1 mała plecha z objawami degeneracji na pniu Fraxinus excelsior na wysokości 1,7 m, ekspozycja W, gatunki towarzyszące: Hypogymnia physodes, Physcia adscendens, Pseudevernia furfuracea, Ramalina fastigiata, Xanthoria candelaria, Orthotrichum pumilum; [BF2354] ,25 N ,01 E, 525 m, Duszniki-Zdrój, ulica Sybiraków, 13 plech na pniu Acer pseudoplatanus na wysokości 0,9-2,4 m, ekspozycja W, gatunki towarzyszące: Bryoria fuscescens, Hypogymnia physodes, Melanelixia subaurifera, Melanohalea exasperatula, Parmelia saxatilis, P. sulcata, Tuckermanopsis chlorophylla, Hypnum cupressiforme, Orthotrichum pumilum; ,16 N ,35 E, 540 m, Duszniki-Zdrój, ulica Zdrojowa, 2 plechy na pniu Acer platanoides na wysokości 2,5-2,9 m, ekspozycja NNW, gatunki towarzyszące: Bryoria fuscescens, Hypogymnia physodes, Melanohalea exasperatula, Physcia adscendens, Orthotrichum speciosum; ,83 N ,83 E,

8 Przegląd Przyrodniczy XXIV, 2 (2013) m, Duszniki-Zdrój, koło fontanny w Parku Zdrojowym, 4 małe plechy na pniu Fagus sylvatica Asplenifolia, ekspozycja N, gatunki towarzyszące: Hypogymnia physodes, H. tubulosa, Parmelia sulcata, Platismatia glauca, Hypnum cupressiforme, Orthotrichum anomalum, O. speciosum; [BF2363] ,62 N ,54 E, 565 m, Podgórze, park przy Czarnym Stawie, co najmniej 30 plech na pniu Acer pseudoplatanus na wysokości 4,5-10 m, ekspozycja E- SE, gatunki towarzyszące: Bryoria fuscescens, Evernia prunastri, Hypogymnia physodes, Melanohalea exasperatula, Parmelia sulcata, Usnea filipendula, Hypnum cupressiforme, Orthotrichum speciosum; ,30 N ,24 E, 565 m, Podgórze, park przy Czarnym Stawie, 4 plechy na pniu Acer platanoides na wysokości 1,7-4,5 m, ekspozycja E, gatunki towarzyszące: Evernia prunastri, Hypogymnia physodes, Melanelixia subaurifera, Parmelia sulcata, Hypnum cupressiforme, Nyholmiella obtusifolia, Orthotrichum pumilum; [BF2364] ,03 N ,06 E, 550 m, Duszniki-Zdrój, koło Zielonego Stawu w Parku Zdrojowym, 1 plecha na pniu Fraxinus excelsior na wysokości 1,2 m, ekspozycja SE, gatunki towarzyszące: Evernia prunastri, Hypogymnia physodes, Parmelia sulcata, Hypnum cupressiforme; ,92 N ,36 E, 555 m, ulica Wojska Polskiego w Dusznikach- Zdroju koło boiska sportowego, na pniu Acer platanoides na wysokości 2,4 m, drzewo pochylone 80 E, ekspozycja S, 4 plechy, gatunki towarzyszące: Bryoria fuscescens, Evernia divaricata, Hypogymnia physodes, Melanelixia subaurifera, Parmelia saxatilis, P. sulcata, Tuckermanopsis chlorophylla, Hypnum cupressiforme; ,48 N ,93 E, 555 m, ulica Wojska Polskiego w Dusznikach-Zdroju koło hotelu Fryderyk, 2 plechy na pniu Acer platanoides na wysokości 1,5 m, ekspozycja SW, gatunki towarzyszące: Buellia punctata, Hypogymnia physodes, Melanelixia subaurifera, Physcia adscendens, Ramalina fastigiata, Xanthoria parietina, Nyholmiella obtusifolia, Orthotrichum diaphanum, O. pumilum, Trentepohlia sp.; ,06 N ,25 E, 565 m, Duszniki-Zdrój, nad Bystrzycą Dusznicką koło hotelu Jarzębina, 3 plechy na pniu Acer pseudoplatanus na wysokości 0,3-1,9 m, ekspozycja E, gatunki towarzyszące: Hypogymnia physodes, Melanohalea exasperatula, Parmelia saxatilis, P. sulcata, Ramalina fastigiata, Tuckermanopsis chlorophylla, Dicranoweisia cirrata, Dicranum scoparium, Hypnum cupressiforme, Orthotrichum pumilum; [BF2374] ,51 N ,72 E, 590 m, Lejarnia, przy Drodze Dusznickiej, łącznie kilka plech na 3 pniach sąsiednich Acer pseudoplatanus na wysokości 1,7-2,4 m, ekspozycja W, gatunki towarzyszące: Bryoria fuscescens, Hypogymnia physodes, Parmelia sulcata, Platismatia glauca, Pseudevernia furfuracea, Tuckermanopsis chlorophylla, Usnea filipendula, Dicranoweisia cirrata, Hypnum cupressiforme, Orthotrichum pumilum, Ptilidium pulcherrimum; [BF2384] ,58 N ,42 E, 630 m, nad Bystrzycą Dusznicką koło stacji uzdatniania wody, kilkadziesiąt plech na gałęziach Acer pseudoplatanus na wysokości 1,5-12 m, różna ekspozycja i inklinacja, gatunki towarzyszące: Hypogymnia physodes, Parmelia sulcata, Physcia adscendens, Platismatia glauca, Melanohalea exasperatula, Tuckermanopsis chlorophylla, Usnea filipendula, Xanthoria candelaria, Hypnum cupressiforme, Orthotrichum diaphanum, O. speciosum; [BF2394] ,06 N ,34 E, 640 m, nad Bystrzycą Dusznicką niedaleko ujścia Wapiennego Potoku, kilka plech na pniu Acer pseudoplatanus na wysokości 2,4-5 m, ekspozycja NW, gatunki towarzyszące: Hypogymnia physodes, Parmelia sulcata, Platismatia glauca, Hypnum cupressiforme, Orthotrichum speciosum, Radula complanata, Ulota bruchii. Wyniki badań molekularnych (Articus et al. 2002) wskazują, że uważane przez długi czas na podstawie różnic morfologicznych za osobne gatunki Usnea florida i U. subfloridana tworzą jeden polimorficzny kompleks. Mimo tego w późniejszych krajowych che- 56

9 Smoczyk M. Mąkla rozłożysta Evernia divaricata (L.) Ach. i inne zagrożone makroporosty... cklistach i czerwonych listach (Fałtynowicz 2003, Cieśliński et al. 2006) taksony te traktowane są oddzielnie, m.in. z powodu różnic w częstości występowania i kategoriach zagrożenia. Na wszystkich znalezionych na badanym terenie stanowiskach brodaczki Usnea florida s.l. nie posiadały owocników i wytwarzały liczne wegetatywne propagule, reprezentują więc U. subfloridana w dawnym, wąskim rozumieniu. Ogólne uwagi dotyczące występowania porostów Najczęstszymi gatunkami makroporostów na badanym terenie są (ryc. 2): brodaczka kędzierzawa Usnea subfloridana (13 stanowisk), brązowniczka brzozowa Tuckermanopsis chlorophylla (12) i odnożyca kępkowa Ramalina fastigiata (12). Główne forofity, na których stwierdzono stanowiska porostów wielkoplechowych na badanym terenie to: klon jawor Acer pseudoplatanus (44,2% stanowisk, ryc. 3), klon zwyczajny Acer platanoides (24,7% stanowisk) i jesion wyniosły Fraxinus excelsior (20,8%). Dorosłe klony zwyczajne i jesiony wyniosłe mają dość podobną nierówną strukturę kory w postaci podłużnych listewek, która stanowi prawdopodobnie dogodne mikrosiedlisko dla porostów wielkoplechowych. Dodatkowo drzewa te charakteryzuje subneutralny odczyn kory (Barkman 1959, Wirth 1995), co odpowiada wielu gatunkom porostów. Natomiast najliczniejsze stanowiska brodaczek Usnea spp. stwierdzono tylko na jaworach o wyraźnie osłabionym stanie zdrowotnym, brodaczki występowały najliczniej na gałęziach, w tym stanowiących posusz w obrębie korony drzewa. Pozostałe stwierdzone forofity: Tilia sp., Salix fragilis, Quercus robur i Fagus sylvatica stanowią raczej akcesoryczne siedliska (po 1-3 notowań), jednak i one (poza bukiem) mają podobną listewkowatą strukturę kory. Podobne przywiązanie porostów epifitycznych do gatunku drzewa wykazane zostało również w sąsiednim Masywie Śnieżnika i Górach Bialskich (Szczepańska 2009), głównymi forofitami dla stwierdzonych gatunków są tam również klony i jesion. Jawor jest gatunkiem pospolitym na badanym terenie i występuje zarówno w naturalnych zbiorowiskach Ryc. 2. Fig. 2. Częstość występowania epifitycznych makroporostów w dolinie górnej Bystrzycy Dusznickiej. Frequency of epiphytic macrolichen species in the investigated area. 57

10 Przegląd Przyrodniczy XXIV, 2 (2013) Ryc. 3. Fig. 3. Preferencje makroporostów w stosunku do forofitów w dolinie górnej Bystrzycy Dusznickiej. Epiphytic macrolichen recorded on various phorophyte species in the investigated area. leśnych (przypotokowe łęgi, jaworzyny, buczyny), jak i jest sadzony w zieleni miejskiej i parkowej w Dusznikach. Z kolei starsze klony zwyczajne i jesiony występują głównie wzdłuż dróg i ulic, niekiedy sadzone są w formie alei. Stanowią dogodne siedlisko dla światłolubnych, nitrofilnych i znoszących zapylenie porostów, np. Ramalina fastigiata 74% stanowisk tego gatunku stwierdzono na przydrożnych klonach zwyczajnych i jesionach. Na zbadanych stanowiskach brak jest wyraźnego przywiązania porostów do ekspozycji na pniu. Najliczniejsze stanowiska makroporostów o krzaczkowatych plechach stwierdzono w przełomowych odcinkach doliny Bystrzycy Dusznickiej, istotne znaczenie ma tu zapewne specyficzny chłodny i inwersyjny mikroklimat głębokich przełomów. Zbliżony charakter przełomowy ma również dolina górnej Bystrzycy Łomnickiej powyżej Młotów w Górach Bystrzyckich, skąd podawane jest stanowisko Usnea filipendula (Kossowska 1994). Rozpowszechnione na całym badanym odcinku doliny Bystrzycy Dusznickiej są też częściej spotykane gatunki porostów wielkoplechowych bliskie zagrożenia w Polsce (kategoria NT, Cieśliński et al. 2006), tj. mąkla tarniowa Evernia prunastri i pustułka rurkowata Hypogymnia tubulosa. Możliwości ochrony stanowisk Trzy stwierdzone gatunki brodaczek Usnea, w myśl Rozporządzenia Ministra Środowiska o ochronie gatunkowej grzybów (2004), wymagają utworzenia stref ochrony w promieniu do 50 m wokół swoich stanowisk. Jednak z uwagi na to, że większość znalezionych stanowisk brodaczek znajduje się na drzewach rosnących bezpośrednio przy szosie asfaltowej (tzw. Droga Dusznicka) lub wręcz na przyulicznych drzewach na terenie miasta Duszniki-Zdrój (ulica Zdrojowa, Wojska Polskiego, Sybiraków), nie wydaje się to realnie możliwe. Należy jednak przy 58

11 Smoczyk M. Mąkla rozłożysta Evernia divaricata (L.) Ach. i inne zagrożone makroporosty... ewentualnych inwestycjach związanych z remontem dróg i ulic lub przy pielęgnacji zieleni miejskiej w Dusznikach w przyszłości zachować drzewa ze stanowiskami tych makroporostów, a cięcia pielęgnacyjne (np. podkrzesywanie i wycinkę suchych gałęzi) ograniczyć do niezbędnego minimum, tj. do elementów drzewa ewidentnie stanowiących zagrożenie dla ruchu ulicznego lub bezpieczeństwa ludzi. Wyznaczenie stref ochronnych o promieniu 10 m od pni drzew zasiedlonych przez brodaczki proponuje się natomiast w stosunku do drzew rosnących na terenie Parku Zdrojowego, a utworzenie strefy o promieniu 20 m dla najcenniejszego i najliczniejszego stanowiska brodaczek starego jawora w złym stanie zdrowotnym rosnącego nad brzegiem Bystrzycy Dusznickiej koło stacji uzdatniania wody (fot. 1). Drzewo to rośnie przy drodze gruntowej i jest narażone na uszkodzenia pnia przez zatrzymujące się tam pojazdy. W celu jego zabezpieczenia w lipcu 2013 roku we współpracy z Nadleśnictwem Zdroje (zarządca terenu, na którym rośnie wspomniany jawor), wykonano drewniane ogrodzenie pnia drzewa. Stanowisko najcenniejszego ze stwierdzonych gatunków mąkli rozłożystej Evernia divaricata znajduje się na klonie zwyczajnym rosnącym bezpośrednio przy ulicy Wojska Polskiego na terenie uzdrowiska w Dusznikach-Zdroju (fot. 2). Plecha porostu eksponowana jest na stronę ulicy i narażona jest na wpływ zanieczyszczeń zarówno komunikacyjnych, jak i emitowanych z pobliskich domów i ośrodków wypoczynkowych. Kora drzewa pokryta jest miejscami cienką warstwą pyłu. Jednocześnie mąkla rozłożysta jest gatunkiem, dla którego nie przewidziano w wyżej wymienionym rozporządzeniu żadnych odstępstw od zakazów niszczenia stanowisk ani pozyskiwania. W myśl rozporządzenia, oznacza to konieczność ochrony każdego stanowiska przed zagrażającymi działaniami związanymi z prowadzeniem nawet racjonalnej gospodarki. Jednak w przypadku stwierdzenia takiego Fot. 1. Najbogatsze stanowisko brodaczek w dolinie górnej Bystrzycy Dusznickiej stary jawor Acer pseudoplatanus rosnący przy stacji uzdatniania wody (fot. M. Smoczyk, ). Photo. 1. The richest locality of Beard Lichens Usnea spp. in the upper Bystrzyca Dusznicka valley an old sycamore Acer pseudoplatanus growing by the water conditioning station (photo by the author, July 2013). gatunku porostu na drzewie rosnącym na terenie zabudowy miejskiej, realna możliwość ochrony stanowiska jest trudna i dyskusyjna. Możliwe jest, że Evernia divaricata występuje na innych, dotąd nie odnalezionych stanowiskach w dolinie Bystrzycy Dusznickiej lub w kompleksie leśnym Gór Orlickich i Bystrzyckich (np. w wysokich partiach pni i koron drzew, zwykle niedostępnych do badań, por. Kościelniak 2008), a stanowisko w Dusznikach jest tylko małym fragmentem większej metapopulacji. Wtedy bardziej zasadnym byłoby objęcie ochroną głównych 59

12 Przegląd Przyrodniczy XXIV, 2 (2013) Fot. 2. Mąkla rozłożysta Evernia divaricata na korze klonu zwyczajnego Acer platanoides na stanowisku w Dusznikach-Zdroju (fot. M. Smoczyk, ). Photo. 2. Evernia divaricata thallus on bark of Acer platanoides in Duszniki-Zdrój (photo by the author, June 2013). zasobów populacyjnych. W następnej kolejności należy więc poszukiwać dalszych stanowisk tego gatunku w sąsiedztwie. Podsumowanie W pracy przedstawiono wykaz stanowisk epifitycznych porostów wielkoplechowych znalezionych w dolinie górnej Bystrzycy Dusznickiej (Sudety Środkowe) w okolicach Dusznik-Zdroju. Stwierdzono 10 gatunków zagrożonych w Polsce na łącznie 61 stanowiskach: Bryoria fuscescens (8 stanowisk), Evernia divaricata (1), Pleurosticta acetabulum (2), Ramalina farinacea (1), R. fastigiata (12), R. pollinaria (1), Tuckermanopsis chlorophylla (12), Usnea filipendula (5), U. hirta (6) i U. subfloridana (13). Najcenniejsze jest nowe stanowisko krytycznie zagrożonej mąkli rozłożystej Evernia divaricata, gatunku dotychczas uważanego za wymarły w Sudetach. Scharakteryzowano warunki występowania i krótko oceniono możliwości ochrony stanowisk porostów. Głównymi forofitami dla stwierdzonych gatunków są klon jawor, klon zwyczajny oraz jesion wyniosły. Podziękowania Dziękuję Piotrowi Mirkowi (Nadleśnictwo Zdroje, Szczytna) za wskazanie starego jawora najbogatszego stanowiska brodaczek na badanym terenie, Marii Kossowskiej (Instytut Biologii Roślin, Uniwersytet Wrocławski) za potwierdzenie oznaczenia Evernia divaricata, a Josefovi P. Halda (Muzeum a galerie Orlických hor, Rychnov nad Kněžnou) za informacje o sytuacji Evernia divaricata w północnych Czechach. 60

13 Smoczyk M. Mąkla rozłożysta Evernia divaricata (L.) Ach. i inne zagrożone makroporosty... Literatura ARTICUS K., MATTSSON J.-E., TIBELL L., GRUBE M., WEDIN M Ribosomal DNA and β-tubulin data do not support the separation of the lichens Usnea florida and U. subfloridana as distinct species. Mycol. Res. 106, 4: BARKMAN J.J Phytosociology and Ecology of Cryptogamic Epiphytes: Including a Taxonomic Survey and Description of Their Vegetation Units in Europe. Van Gorcum & Comp. N.V., Assen. BLANCO O., CRESPO A., DIVAKAR P.K., ESSLINGER T.L., HAWKSWORTH D.L., LUMBSCH H.T Melanelixia and Melanohalea, two new genera segregated from Melanelia (Parmeliaceae) based on molecular and morphological data. Mycol. Res. 108, 8: CIEŚLIŃSKI S., CZYŻEWSKA K., FABISZEWSKI J Red list of the lichens in Poland. Czerwona lista porostów w Polsce. In: MIREK Z., ZARZYCKI K., WOJEWODA W., SZELĄG Z. (Eds.). Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków: FABISZEWSKI J., SZCZEPAŃSKA K Ecological indicator values of some lichen species noted in Poland. Acta Soc. Bot. Pol. 79, 4: FAŁTYNOWICZ W The lichens, lichenicolous and allied fungi of Poland an annotated checklist. Krytyczna lista porostów i grzybów naporostowych Polski. In: Mirek Z. (Ed.) Biodiversity of Poland. Vol. 6. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences. Kraków. HALDA J.P Příspěvek k poznání lichenoflóry Orlických hor. Acta Mus. Richnov., Sect. Natur. 4, 1: HALDA J.P Příspěvek k poznání lichenoflóry Orlických hor. 2. Údolí horních toků řek Bělé, Zdobnice a Divoké Orlice. Acta Mus. Richnov., Sect. Natur. 6, 1: HALDA J.P Diverzita lišejníků v oblasti horního toku Divoké Orlice. Orlické hory a Podorlicko 19: INDEX FUNGORUM CABI, CBS, Landcare Research. URL: [ ]. JAMES P.W., HAWKSWORTH D.L., ROSE F Lichen communities in the British Isles: a preliminary conspectus. In: SEAWARD M.R.D. (Ed.). Lichen Ecology. Academic Press, London: KOSSOWSKA M Stanowisko brodaczki zwyczajnej Usnea filipendula w Górach Bystrzyckich. Chrońmy Przyr. Ojcz. 50, 6: KOSSOWSKA M Czerwona lista porostów zagrożonych w polskiej części Sudetów. Monogr. Bot. 91: KOSSOWSKA M., FABISZEWSKI J Threatened lichens of Lower Silesia, Poland. Acta Soc. Bot. Pol. 73, 2: KOŚCIELNIAK R Nowe i rzadkie gatunki porostów Lichenes w Bieszczadzkim Parku Narodowym i jego otulinie. Część X. Roczn. Bieszczadzkie 16: KOŚCIELNIAK R., KOZIK J Evernia divaricata (Parmeliaceae) w Polskich Karpatach. Roczn. Bieszczadzkie 18: LANGE O.L., TÜRK R., ZIMMERMANN D.G Neufunde der boreal-montanen Flechte Evernia divaricata im trocken-warmen Main-Tauber-Gebiet und ihre Begleiter. Herzogia 18: MOTYKA J Rodzina: Usneaceae Brodaczkowate. Flora Polska. Rośliny zarodnikowe Polski i Ziem Ościennych. Porosty (Lichenes). Tom 5, część 2. Państwowe Wyd. Naukowe, Warszawa. NOWAK J., TOBOLEWSKI Z Porosty polskie. Opisy i klucze do oznaczania porostów w Polsce dotychczas stwierdzonych lub prawdopodobnych. Państwowe Wyd. Naukowe, Warszawa-Kraków. OCHYRA R., ŻARNOWIEC J., BEDNAREK-OCHYRA H Census catalogue of Polish mosses. In: Mirek Z. (Ed.) Biodiversity of Poland. Vol. 3. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences. Kraków. 61

14 Przegląd Przyrodniczy XXIV, 2 (2013) RANDLANE T., TÕRRA T., SAAG A An interactive key to the reliably reported Usnea species in Europe. URL: [ ]. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną. Dz. U. Nr 168, poz. 1765: STAFFA M. (Ed.) Góry Bystrzyckie, Góry Orlickie. Słownik geografii turystycznej Sudetów. 14. Wyd. PTTK Kraj, Warszawa-Kraków. SZCZEPAŃSKA K Czerwona lista porostów zagrożonych w polskiej części Masywu Śnieżnika i Gór Bialskich (Sudety Wschodnie). Acta Bot. Siles. 4: SZWEYKOWSKI J An annotated checklist of Polish liverworts and hornworts. In: Mirek Z. (Ed.) Biodiversity of Poland. Vol. 4. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences. Kraków.. WIRTH V Die Flechten Baden-Württembergs. 2 Aufl. Verl. Eugen Ulmer, Stuttgart. ZAJĄC A Atlas of distribution of vascular plants in Poland (ATPOL). Taxon 27, 5 6: Summary The paper presents a list of localities of threatened epiphytic macrolichen species found in the upper valley of Bystrzyca Dusznicka river (Central Sudetes Mts.) near Duszniki-Zdrój. Ten species which belong to the group of threatened lichens in Poland have been recorded at a total of 61 localities: Bryoria fuscescens (8 localities), Evernia divaricata (1), Pleurosticta acetabulum (2), Ramalina farinacea (1), R. fastigiata (12), R. pollinaria (1), Tuckermanopsis chlorophylla (12), Usnea filipendula (5), U. hirta (6) and U. subfloridana (13). The most valuable finding is a new locality of rare and critically endangered species Evernia divaricata, so far considered extinct in the Sudetes Mts. Conditions of occurence are characterized and a brief estimation of conservation potential for the macrolichen localities is provided. The main phorophytes for the species found there are sycamore, Norway maple and European ash. Adres autora: Michał Smoczyk ul. Wojska Polskiego 30/ Rzepin msmoczyk@wp.pl 62