Skutki środowiskowe, skala i skutki prawne prac hydrotechnicznych prowadzonych na rzekach polskich Przemysław Nawrocki

Transkrypt

1 Skutki środowiskowe, skala i skutki prawne prac hydrotechnicznych prowadzonych na rzekach polskich Przemysław Nawrocki Seminaryjne posiedzenie Komisji Środowiska Senatu Rzeczpospolitej Polskiej Warszawa, 6 listopada 2013

2 Podstawowe kategorie zagrożeń związanych z wodą: (wg. Raportu Komitetu Badań nad Zagrożeniami Związanymi z Wodą przy prezydium PAN; podsumowanie w stanowisku Komisji Środowiska Senatu RP z dn , ws. gospodarki wodnej w Polsce) 1. Nadmiar (powodzie); 2. Niedobór (susze); 3. Nieodpowiednia jakość (zanieczyszczenia); 4. Zagrożenia instytucjonalne związane z zarządzaniem zasobami wodnymi. 5. Postępująca degradacja hydromorfologii, ekosystemów i zasobów przyrodniczych rzek. 2

3 Dobry stan ekologiczny wód wymagany przez Ramową Dyrektywę Wodną = możliwie najbliższy naturalnemu stan koryta rzeki i jej doliny oraz stan populacji zasiedlających rzekę organizmów Rzeka to nie odbiornik wód drenażowych, ścieków, droga wodna, itp. RZEKA PRZEDE WSZYSTKIM POWINNA BYĆ ŻYJĄCĄ RZEKĄ w pełni funkcjonalnym ekosystemem 3

4 Przykłady skutków przyrodniczych niewłaściwie zaplanowanych i realizowanych inwestycji i przedsięwzięć hydrotechnicznych Przykład 1. W rzece tej występowało 13 gatunków ryb: 6 gatunków użytkowych (szczupak, płoć, jelec, jaź, okoń oraz pstrąg potokowy); 7 gatunków o wysokiej wartość ekologicznej (kiełb, śliz, cierniczek, słonecznica, piskorz, koza i minóg strumieniowy); minóg strumieniowy, piskorz oraz koza chronione na mocy Dyrektywy Siedliskowej (Załącznik II Dyrektywy), a także objęte całkowitą ochroną 4 gatunkową na mocy prawa polskiego.

5 Przykład 1 cd ( Modernizacja przekroju podłużnego i poprzecznego ) 5

6 Przykład 1 cd. ( Modernizacja przekroju podłużnego i poprzecznego ) Liczba gatunków ryb spadła z 13 do 4 Masa ryb w przeliczeniu na powierzchnię 1 ha spadła z 33kg do 0,5kg. Zniknęły licznie występujące przed regulacją gatunki z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej, chronione prawem krajowym i wspólnotowym 6

7 Przykład 1 cd. ( Modernizacja przekroju podłużnego i poprzecznego ) Jest to sytuacja katastrofy ekologicznej, której skutki dla środowiska odczuwane będą przez wiele następnych lat. Stan ten wyklucza możliwość prowadzenia racjonalnej gospodarki rybackiej na tym odcinku rzeki, która w następstwie regulacji stała się rybackim nieużytkiem. (wg. ekspertyzy wykonanej na zlecenie PZW) 7

8 Przykład 2. Regulacja polegająca na kształtowaniu przekroju podłużnego i poprzecznego oraz układu poziomego rzeki Environmental vandalism! wandalizm środowiskowy 8

9 Przykład 3. Usuwanie szkód powodziowych Lokalne zniszczenie hydromorfologii małej rzeki strata przyrodnicza o wielkoobszarowych skutkach od gór do morza Wydatki MRiRW: na restytucję ryb wędrownych: 5 mln PLN rocznie Na odtworzenie ciągłości ekologicznej 9rzek: 56 mln PLN (Program Operacyjny Ryby)

10 Przykład 4. Anachroniczne, destruktywne dla środowiska i bezzasadnie kosztowne rozwiązania techniczne Koszt regulacji 1 km: od 3 6 mln PLN! 10

11 Przykład 5. Tzw. prace utrzymaniowe nieprecyzyjnie zdefiniowane w Prawie wodnym; silnie degradujące hydromorfologię i ekosystemy rzek; pomimo tego włączone z obowiązku oceny oddziaływania na środowisko; używane do przemycania regulacji rzek bez decyzji środowiskowej, bez decyzji środowiskowej, bez pozwolenia wodnoprawnego, a tylko na zgłoszenie budowlane. 11

12 Przykład 6. Tzw. prace utrzymaniowe cd. Pogłębianie odmulanie rzek Znaczące i długotrwałe pogorszenie stanu środowiska: obniżenie klasy stan hydromorfologii rzeki z dobrego do złego lub bardzo złego; niszczenie siedlisk ryb, bezpośrednie niszczenie osobników roślin i zwierząt chronionych prawem polskim i wspólnotowym. 12

13 Skala i skumulowane skutki degradacji rzek Bardzo trudna do określenia: nie prowadzi się systematycznie żadnego regionalnego ani centralnego rejestru przedsięwzięć hydrotechnicznych (regulacyjnych i utrzymaniowych) wykonywanych na wodach śródlądowych; brak jest bazy danych umożliwiającej łatwe i precyzyjne ustalenia zakresu takich przedsięzwięć, lokalizacji, terminu ich wykonania, skutków środowiskowych, kosztów i spodziewanych ekonomicznych korzyści 13

14 Pierwsza próba oceny skali i skutków degradacji zasobów przyrodniczych rzek pracami hydrotechnicznymi: 14

15 Skala degradującego przyrodę rzek odmulania a RDW Co najmniej km bieżących w latach na obszarze 10 województw; ok km w skali całego kraju Systemowe naruszenie Ramowej Dyrektywy Wodnej: art. 5(1) i załącznik II (pkt 1.4 i 1.5), art. 11 ust. 3 lit (i), zagrożenie naruszeniem art. 4(1) 15

16 Skala degradującego przyrodę rzek odmulania a sieć Natura km rzek odmulonych na Obszarach Specjalnej Ochrony; 866 km rzek odmulonych na Obszarach Specjalnej Ochrony Ptaków; decyzje RDOŚ uzyskane dla 39 km odmulonych rzek Systemowe naruszenie: Dyrektywy Siedliskowej - art. 6.3, art. 11, art. 12 Dyrektywy Ptasiej - art. 3.2b Dyrektywy EIA - art. 2.1, art

17 Przyczyny problemu degradacji polskich rzek 1. anachroniczne, sprzeczne z Ramową Dyrektywą Wodną podejście do inwestycji w gospodarce wodnej; 2. brak merytorycznej kontroli zasadności realizacji inwestycji (regulacji) i podejmowania innych prac hydrotechnicznych; 3. nie działający system oceny ekonomicznych i środowiskowych skutków prac hydrotechnicznych; 4. świadome wykorzystywanie luk i niespójności w Prawie wodnym przez instytucje zarządzające wodami (WZMiUW, RZGW) dla realizacji destruktywnych dla środowiska przedsięwzięć bez przeprowadzenia stosowych ocen oddziaływania na środowisko, w tym na stan wód w rozumieniu RDW; 5. dążenie do szybkiego wydanie możliwie jak największych środków publicznych zamiast gospodarnego nimi zarządzania, rozwiązywania rzeczywiście istotnych problemów (np. ograniczenia zagrożenia powodzią) i dbałości o stan środowiska; 6. podatność na naciski lokalnych polityków niepełne wdrożenie zasady zwrotu kosztów za usługi wodne

18 Przyczyny problemu degradacji polskich rzek realia, w jakich funkcjonują dyrektorzy instytucji zarządzających rzekami dążenie do szybkiego wydanie możliwie jak największych środków publicznych zamiast gospodarnego nimi zarządzania, rozwiązywania rzeczywiście istotnych problemów (np. ograniczenia zagrożenia powodzią) i dbałości o stan środowiska DLACZEGO? Wydanie środków publicznych niezgodnie z prawem i zniszczenie środowiska brak konsekwencji Nie wydanie środków publicznych dymisja 18

19 Świadome ignorowanie problemu przez Ministerstwo Środowiska i Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej Ministerstwo Środowiska i KZGW nie zrobiły nic aby Pierwsze w kolejności problem na efektywnie liście priorytetowych rozwiązać! działań interwencyjnych w fazie przejściowej reformy gospodarowania wodami, do realizacji w trybie pilnym (sformułowane w roku 2008): Pilnego rozwiązania wymaga narastający problem wydatkowania funduszy ze źródeł krajowych i unijnych na przedsięwzięcia hydrotechniczne, mające negatywny wpływ na hydromorfologię cieków (regulacje, remonty, przebudowa cieków i remonty urządzeń przeciwpowodziowych, realizowane z zastosowaniem aktualnie nieakceptowanych rozwiązań technicznych), których skumulowanych efekt utrudni realizację środowiskowych celów Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW) w Polsce. Wg. Projektu Narodowej Strategii Gospodarowania Wodami 2030 (z uwzględnieniem etapu 2015), później pod nazwą Polityki wodnej Państwa (pkt.261. str. 81, wersja ze stycznia 2010) 19

20 Bilans 9 lat członkostwa Polski w unii Europejskiej Hydromorfologia i zasoby przyrodnicze co najmniej km bieżących rzek trwale zdegradowane pracami hydrotechnicznymi (regulacyjnymi i tzw. utrzymaniowymi) po roku 2004; Degradowanie rzek następujące ok razy szybciej niż ich renaturyzowanie; Zdegradowane na masową skalę usługi ekosystemowe świadczone przez rzeki i ich doliny, skutkujące m. innymi wzrostem zagrożenia wpowodziowego; Wielkie marnotrawstwo środków publicznych, wydatkowanych na nieuzasadnione i źle zrealizowane prace hydrotechniczne: co najmniej ok. 150 milionów PLN wydanych na tzw. prace utrzymaniowe (lata ); co najmniej 1 miliard PLN wydanych wydane na wszystkie nieuzasadnione i szkodliwe dla środowiska inwestycje i prace hydrotechniczne w latach ; 20

21 Bilans 9 lat członkostwa Polski w unii Europejskiej kontekst wdrażania prawa wspólnotowego Zagrożenie osiągnięcia środowiskowych celów Ramowej Dyrektywy Wodnej i systemowe naruszenie tej dyrektywy oraz dyrektyw Siedliskowej, Ptasiej i EIA; Zaognienie konfliktu z Komisja Europejską: 2 sprawy przeciwko Polsce związane z gospodarka wodną skierowane przez KE do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości; co najmniej 3 postępowania prowadzone przez KE przeciwko Polsce w związku z naruszeniem unijnego prawodawstwa związanego z gospodarowaniem wodami; zablokowanie przez KE środków na inwestycje i prace hydrotechniczne (jako reakcja na degradowanie rzek) ryzyko dotkliwych kar finansowych. 21

22 Rozwiązanie Problemu Konieczność pilnego, doraźnego rozwiązania problemu postępującej degradacji rzek inwestycjami i pracami hydrotechnicznymi (zanim dojdzie do wprowadzenia systemowych rozwiązań reformujących całość gospodarki wodnej) 1. Powstrzymanie wszystkich planowanych do realizacji w 2013 r. i 2014 przedsięwzięć hydrotechnicznych (prac utrzymaniowych, regulacyjnych i innych) ingerujących w hydromorfologię cieków, do czasu weryfikacji ich zasadności i skutków ekonomicznych i środowiskowych; 2. Opracowanie i wdrożenie przejrzystego i umożliwiającego udział społeczny systemu weryfikacji przedsięwzięć hydrotechnicznych ingerujących w hydromorfologię cieków pod względem: a) uzasadnienia celu przedsięwzięcia; b) wyboru metod osiągnięcia celu przedsięwzięcia (z uwzględnieniem alternatywnych, przyjaznych dla środowiska sposobów realizacji celu); c) ekonomicznej efektywności przedsięwzięcia; d) środowiskowych skutków przedsięwzięcia, w tym jego oddziaływania na cele Ramowej Dyrektyw Wodnej (wpływ na dobry stan wód); e) skumulowanego wpływu na środowisko wszystkich przedsięwzięć hydrotechnicznych planowanych do realizacji w roku 2013 i 2014, na tle skumulowanego wpływu na środowisko przedsięwzięć zrealizowanych po wejściu Polski do Unii Europejskiej, tj. w latach Wprowadzenie w trybie pilnym małej noweli Prawa wodnego i innych ustaw, efektywnie rozwiązującej problem prac utrzymaniowych ingerujących w hydromorfologię cieków. 22

23 Chodzić nam powinno o to, aby te przekształcenia koryt rzek naszych jak najmniej naruszały dotychczasowy stan doliny bez istotnej potrzeby, nie zeszpeciły wielkiego piękna przyrody naszego kraju, zmiany te nie były zbyt szkodliwe dla innych ważnych interesów przyrody, lub przynajmniej stwarzały inny równie ważny interes przyrody, w miejsce zniszczonego o małej wartości 1937r, profesor Adam Różański, hydrotechnik Potrzebujemy właściwie rozumianego patriotyzmu Rzeka, której regulację rozpoczęto 2 tygodnie temu 23

24 Slajdy dodatkowe do wykorzystania w odpowiedzi na ewentualne pytania 24

25 Świadome ignorowanie problemu przez Ministerstwo Środowiska i Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej- c.d. Inne priorytetowe działania interwencyjnych w fazie przejściowej reformy gospodarowania wodami, do realizacji w trybie pilnym (sformułowane w roku 2008): Przyśpieszenie wyznaczenia Rzek (i potoków) o Specjalnym Znaczeniu dla Ryb Wędrownych, stanowiących najważniejsze korytarze migracyjne i będących tarliskami i miejscami dorastania form młodocianych; rzeki te miałyby priorytet w udrażnianiu już istniejących przeszkód na trasie wędrówki ryb, objęte byłyby zakazem budowy nowych piętrzeń, a odcinki rzek i potoków istotne dla rozrodu ryb byłyby chronione przed niekorzystnymi zmianami hydromorfologicznymi; Nadanie Rzekom o Specjalnym Znaczeniu dla Ryb Wędrownych statusu prawnego obszaru przeznaczonego do ochrony gatunków wodnych o znaczeniu ekonomicznym w rozumieniu art. 6 i zał. IV Ramowej Dyrektywy Wodnej, który integrowałby również krajowe formy ochrony przyrody i zasobów ichtiofauny (obszary sieci Natura 2000, rybackie obręby ochronne, itp.); Wg. Projektu Narodowej Strategii Gospodarowania Wodami 2030 (z uwzględnieniem etapu 2015), później pod nazwą Polityki wodnej Państwa (wersja z 2009 r.) 25

26 Świadome ignorowanie problemu przez Ministerstwo Środowiska i Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej- c.d. KZGW wykreśliło Rzeki (i potoki) o Inne priorytetowe szczególnym działania znaczeniu interwencyjnych dla ryb wędrownych w fazie przejściowej z projektu reformy Polityki gospodarowania Wodnej Państwa wodami, do realizacji argumentując: w trybie pilnym w Polsce nie ma gatunków wodnych o znaczeniu ekonomicznym (!) (sformułowane w roku 2008): Przyśpieszenie wyznaczenia Rzek (i potoków) o Specjalnym Znaczeniu dla Ryb Wędrownych, stanowiących najważniejsze korytarze migracyjne i będących tarliskami i miejscami dorastania form młodocianych; rzeki te miałyby priorytet w udrażnianiu już istniejących przeszkód w Polsce na - trasie ok 1 mld wędrówki PLNryb, objęte byłyby zakazem budowy nowych piętrzeń, a odcinki rzek i potoków istotne dla rozrodu ryb byłyby chronione przed niekorzystnymi zmianami hydromorfologicznymi; Nadanie Rzekom o Specjalnym Znaczeniu dla Ryb Wędrownych statusu prawnego obszaru przeznaczonego do ochrony gatunków wodnych o znaczeniu ekonomicznym w rozumieniu art. 6 i zał. IV Ramowej Dyrektywy Wodnej, który integrowałby również krajowe formy ochrony przyrody i zasobów ichtiofauny (obszary sieci Natura 2000, rybackie obręby ochronne, itp.); całkowita wartość ekonomiczna wędkarstwa Wg. Projektu Narodowej Strategii Gospodarowania Wodami 2030 (z uwzględnieniem etapu 2015), później pod nazwą Polityki wodnej Państwa (wersja z 2009 r.) 26

27 Przykład X. Usuwanie szkód powodziowych na rzece nizinnej większość prac - listopad, szczyt migracji tarłowej i tarła pstrąga potokowego (okres ochronny tego gatunku); zniszczenie siedlisk i bezpośrednie zagrożenie dla larw minoga ukraińskiego degradacja bądź zniszczenie siedlisk innych chronionych polskim i wspólnotowym gatunków ryb: piskorza, kozy i różanki. 27

28 Przykład Y. Usuwanie szkód powodziowych na potoku górskim 28

29 Wnioski płynące z przykładów przedsięwzięć hydrotechnicznych - regulacyjnych i utrzymaniowych prowadzonych na polskich rzekach Uzasadnienie dla podjęcia prac hydrotechnicznych (regulacyjnych i utrzymaniowych) jest w wielu przypadkach wysoce wątpliwe lub wręcz absurdalne; Skutki środowiskowe tych prac są bardzo poważne i długotrwałe, mogą mieć charakter klęski ekologicznej; Dochodzi do naruszenia prawa (krajowego i wspólnotowego); Marnotrawione są środki publiczne; Wbrew deklarowanym celom, inwestycje i prace hydrotechniczne często zwiększają ryzyko zagrożenia powodzią i szkody powodziowe. 29

30 Pkt. 2 stanowiska Komisji Środowiska Senatu z dn : Komisji Środowiska Senatu RP: uznaje, że przyczyną złego stanu wód i środowisk związanych z wodą jest niewłaściwa polityka wodna prowadzona przez kolejne Rządy RP co najmniej od chwili opublikowania Ramowej Dyrektyw Wodnej. Efektem tych zaniedbań są wystąpienia KE nie tylko do Rządku RP ale także do Trybunału Sprawiedliwość Unii Europejskiej w sprawie naruszenia przez Polskę przepisów RDW i Dyrektywy Azotanowej. Degradacja hydromorfologii, ekosystemów i zasobów przyrodniczych rzek 30

31 Ramowa Dyrektywa Wodna - osiągnięcie dobrego stanu wód na terenie całej Unii Europejskiej do 2015 roku Celem niniejszej dyrektywy jest ustalenie ram dla ochrony śródlądowych wód powierzchniowych, wód przejściowych, wód przybrzeżnych oraz wód podziemnych, które: zapobiegają dalszemu pogarszaniu oraz chronią i poprawiają stan ekosystemów wodnych oraz, w odniesieniu do ich potrzeb wodnych, ekosystemów lądowych i terenów podmokłych bezpośrednio uzależnionych od ekosystemów wodnych; 31

32 Wybrane elementy jakości dla klasyfikacji stanu wód (rzeki) wg. Ramowej Dyrektywy Wodnej Elementy biologiczne Skład i liczebność flory wodnej Skład i liczebność bezkręgowców bentosowych Skład, liczebność i struktura wiekowa ichtiofauny Elementy hydromorfologiczne wspierające elementy biologiczne System hydrologiczny ilość i dynamika przepływu wód połączenie z wodami podziemnymi Ciągłość rzeki Warunki morfologiczne głębokość rzeki i zmienność szerokości struktura i skład podłoża rzek struktura strefy nadbrzeżnej 32