WŁAŚCIWOŚCI SORPCYJNE GLEB ALUWIALNYCH ŻUŁAW WIŚLANYCH SORPTION CAPACITIES OF ALLUVIAL SOILS IN ŻUŁAWY WIŚLANE

Transkrypt

1 ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LVI NR 1/2 WARSZAWA 2005: MIROSŁAW ORZECHOWSKI, SŁAWOMIR SMÓLCZYŃSKI, PAWEŁ SOWIŃSKI WŁAŚCIWOŚCI SORPCYJNE GLEB ALUWIALNYCH ŻUŁAW WIŚLANYCH SORPTION CAPACITIES OF ALLUVIAL SOILS IN ŻUŁAWY WIŚLANE Katedra Gleboznawstwa i Ochrony Gleb Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie A bstract: The soil conditions o f Żuławy Wiślane are related to the genesis and hypsometry o f the area. Taking the above mentioned factors into consideration as well as hydrological relations, the type and thickness o f the soil formations, the following soil habitats were identified: natural, partially and completely. In the alluvial soils o f the completely habitats the mean values o f exchangeable cation capacity and the sum o f base exchangeable cations were twice as high as in the soils o f natural and partially habitats.the numerical order o f cations in the plough layers o f soils in natural and partially habitats was as follows: Ca2+ > Mg2+ > H+ > K+ > Na+. However, in the soils o f com pletely habited the H+ cations exceeded the amount o f M g2+ ones. Słowa kluczowe: Żuławy Wiślane, mady, kationy wymienne, siedliska glebowe. K ey w ords: Żuławy Wiślane (Vistula River delta), alluvial soils, exchangeable cations, soil habitats. WSTĘP Żuławy Wiślane sąmezoregionem powstałym w epoce holoceńskiej wchodzącym w skład makroregionu Pobrzeże Gdańskie. Deltowy krajobraz tego mezoregionu ukształtowany przez akumulacyjną działalność Wisły i Nogatu oraz zabiegi techniczne człowieka wykazuje duże zróżnicowanie. Mady Żuław Wiślanych zajmują największy obszar wśród gleb aluwialnych i uznawane są za jedne z najżyźniejszych i najbardziej urodzajnych gleb w Polsce. Stanowią one swoistą kategorię gleb zróżnicowanych pod względem warunków

2 120 M. Orzechowski, S. Smólczyński, P Sowiński siedliskowych [Laskowski 1961, Witek 1965]. Warunki glebowe na badanym obszarze związane są z genezą i hipsometrią terenu, która różnicuje stosunki wodne, rodzaj utworów, ich miąższość i retencyjność podłoża. Uwzględniając powyższe elementy siedliskowe, deltowy charakter regionu oraz działalność człowieka wyróżniono na terenie Żuław Wiślanych siedliska glebowe naturalne, siedliska glebowe o częściowej antropogenizacji oraz siedliska glebowe o całkowitej antropogenizacji [Piaścik i in. 2000]. Celem podjętych badań było wykazanie zróżnicowania właściwości sorpcyjnych gleb aluwialnych w siedliskach glebowych Żuław Wiślanych oraz ocena ich odporności na degradację. MATERIAŁ I METODY Na postawie map glebowo-rolniczych i topograficznych w największych konturach gleb aluwialnych Żuław Wiślanych wytypowano 34 odkrywki glebowe ( 10 w siedliskach glebowych naturalnych, 17 w siedliskach glebowych o częściowej antropogenizacji i 7 w siedliskach glebowych o całkowitej antropogenizacji). naturalne wyniesione są powyżej 2,5 m n.p.m. Występują w południowej części delty wiślanej i zajmująokoło 48 tys. ha. Ukształtowane zostały w sposób naturalny przez akumulacyjną naturalne Natural soil habitats o częściwej antropogenizacji Soil habitats of partially o całkowitej antropogenizacji Soil habitat of completely antropogenised RYSUNEK 1. Żuław Wiślanych FIGURE 1. Soil habitats of the Żuławy Wiślane

3 Właściwości sorpcyjne gleb aluwialnych Żuław Wiślanych 121 działalność Wisły. Reprezentowane są przez mady próchniczne, głębokie i średnio głębokie wytworzone z iłu na piasku oraz mady właściwe i brunatne, głębokie wytworzone z iłu, pyłu ilastego oraz pyłu zwykłego. o częściowej antropogenizacji usytuowane są od 0 m do 2,5 m n. p. m. i zajmują około 95 tys. ha. Położone są w środkowej i północnej części badanego obszaru. Reprezentowane są przez mady próchniczne, głębokie i średnio głębokie wytworzone z iłu i gliny ciężkiej na torfie oraz mady właściwe i brunatne, głębokie wytworzone z pyłu ilastego, pyłu zwykłego oraz gliny. o całkowitej antropogenizacji zalegają poniżej poziomu morza, a ich areał wynosi około 47 tys. ha. Siedliska te mają charakter polderowy, a ich istnienie wiąże się z działalnością człowieka. W siedliskach tych obok mineralnych utworów napływowych, występują także utwory organiczne i mineralnoorganiczne. Wśród gleb mineralnych dominują mady próchniczne, płytkie i średnio głębokie wytworzone z iłu na torfie oraz mady właściwe, średnio głębokie wytworzone z pyłu ilastego na piasku. Szczegółowa charakterystyka siedlisk przedstawiona jest w pracy Piaścika i in. [2000]. W laboratorium w pobranych próbkach glebowych oznaczono: skład granulometryczny - metodą Bouyoucosa-Cassagrande a w modyfikacji Prószyńskiego, węgiel organiczny - metodą Tiurina, ph w H20 i KCl (1 mol dm-3) - metodą potencjometryczną. Zawartość kationów wymiennych oznaczono w wyciągu 1 mol dm-3 octanu amonowego (CH3COONH4) o ph 7,0. Ca i Mg oznaczono metodą absorpcji atomowej za pomocą spektrometru SOLAAR 969 firmy Pye Unicam; К i Na oznaczono metodą emisji aparatem FLAPHO 4. Kwasowość hydrolityczną oznaczono metodą Kappena w roztworze octanu sodu (CH3COONa - 1 mol dm-3). WYNIKI I DYSKUSJA Zmienne warunki sedymentacji utworów glebowych obszaru delty wiślanej wpłynęły na zróżnicowanie uziarnienia, zawartości C-organicznego oraz właściwości sorpcyjnych gleb w wyróżnionych siedliskach. Poziomy płużne (Ap) mad siedlisk glebowych naturalnych zawierają średnio 50% frakcji ilastej, w tym 23% iłu koloidalnego (tab. 1). Zawartość C-organicznego waha się od 12,5 g kg-1 do 32,3 g kg-1 (średnio 17,7 g kg-1). W madach siedlisk glebowych 0 częściowej antropogenizacji zawartość frakcji ilastej waha się w zakresie 33-70% (średnio 53%, w tym iłu koloidalnego 21%). Średnia ilość C-organicznego jest nieco większa niż w madach siedlisk glebowych naturalnych i wynosi 2,09 g kg-1 (tab. 1). Większą zwięzłością utworów glebowych w stosunku do siedlisk glebowych naturalnych 1 siedlisk glebowych o częściowej antropogenizacji wyróżniają się mady siedlisk glebowych o całkowitej antropogenizacji, w których zawartość frakcji ilastej waha się od 42% do 73% (średnio 63%, w tym iłu koloidalnego 30%). Natomiast ilość C-organicznego jest wysoka (średnio 3,69 g kg-1) i blisko 2-krotnie większa w porównaniu z siedliskami glebowymi poprzednimi. Największą średnią kationową pojemnością wymienną-kpw (463,3 mmol(+) kg-1) oraz sumą zasadowych kationów wymiennych - KPWs (409,7 mmol(+) kg-1) charakteryzują się poziomy płużne mad siedlisk o całkowitej antropogenizacji (tab. 2).

4 122 M. Orzechowski, S. Smólczyński, P. Sowiński TABELA 1. Niektóre właściwości fizyko-chemiczne badanych mad TABELE 1. Selected physical and chemical properties of investigated alluvial soils Soil habitats Poziom Horizon Zawartość [%] frakcji [mm] Content [%] of fraction [mm] C-org. [ g - k g 1] ph 0, 1-0,02 < 0,02 0,002 ąo KCl Siedliska naturalne Natural soil habitats *A ** ,7 12,5-32,3 7,1 6,3-7,9 6,2 5,5-6,8 В ,4 7,4-18,9 7,2 6,2-8,0 6,3 5,5-7,0 Siedliska o częściowej antropogenizacji Soil habitats partially A В ,9 9,1-37,2 15,6 4,1-30,9 7,0 6,4-7,5 7,2 6,0-8,1 6,0 5,1-6,7 6,0 5,1-7,0 Siedliska o całkowitej antropogenizacji Soil habitats completely A В ,9 10,7-81,8 17,1 5,5-28,6 6,7 6,0-7,7 7,5 6,7-8,3 5,8 5,3-6,3 6,2 5,6-7,1 *A - Poziom płużny, miąższość 0-25 cm;, thickness 0-25 cm В - Poziom podpłużny, miąższość cm;, thickness cm **x" - wartość średnia; average; min-max - zakres; range Wielkość KP W i KPWs była w nich około 2-krotnie wyższa niż w glebach siedlisk naturalnych i siedlisk o częściowej antropogenizacji. Szczególnie wysoka w madach tych siedlisk glebowych była zawartość wymiennego wapnia - 370,5 mmol(+) kg-1, sodu-4,0 mmol(+) kg-1 oraz wodoru-53,6 mmol(+) kg-1. Najmniejszą ilość kationów Ca ,0 mmol(+) kg-1, Mg ,4 mmol(+) kg-1 i H+ - 21,1 mmol(+) kg-1 oznaczono w madach siedlisk naturalnych. Średnie zawartości wymiennego potasu w badanych siedliskach glebowych były do siebie zbliżone i wahały się od 4,3 do 5,3 mmol(+) kg-1. Badane mady delty wiślanej charakteryzowały się wyższą kationową pojemnością sorpcyjną w porównaniu z glebami aluwialnymi rzeki Pasłęki, Iny i Odry [Rytelewski 1969, Niedźwiecki 1984, Laskowski, Szozda 1985, Laskowski 1986]. Szereg ilościowy kationów w poziomach próchnicznych gleb siedlisk naturalnych i siedlisk o częściowej antropogenizacji układał się następująco: Ca2+>Mg2+>H+>K+>Na+. W madach siedlisk glebowych o całkowitej antropogenizacji średnia zawartość kationów wodom (H+) przewyższała ilość kationów magnezu (Mg2+), natomiast ilość wymiennego potasu i sodu była zbliżona (tab. 2).

5 TABELA 2. Kationowa pojemność wymienna i skład kationów wymiennych mad w siedliskach glebowych Żuław Wiślanych TABELE 2. Cation exchange capacity and content exchangeable cations in alluvial soils o f the soil habitats o f Żuławy Wiślane Soil habitats naturalne Natural soil habitats o częściowej antropogenizacji Soil habitats partially o całkowitej antropogenizacji Soil habitats completely Poziom Horizon Ca2+ Mg2" K+ Na+ H+ KPWs KPW [mmol(+) kg"1] 180,0 126,7-241,0 200,3 123,1-280,0 197,6 135,0-321,6 208,3 132,5-402,6 370,5 153,4-692,3 356,9 162,1-687,9 22,4 12,2-39,0 25,6 11,4-42,2 29,6 12,0-50,2 29,5 11,0-47,7 30,7 16,5-49,4 34,7 11,8-61,7 4,3 1,8-8,3 3,4 1,2-6,0 5,3 2,6-10,5 3,1 1,4-6,9 4,5 3,3-5,3 2,8 2,0-5,2 KP Ws - suma zasadowych kationów wymiennych; base sum of exchangeable cations; KP W - kationowa pojemność wymienna; cation exchange capacity 2,1 1,4-3,0 2,5 1,3-5,7 2,6 1,0-10,4 3,4 1,5-20,0 4,0 1,9-5,4 7,1 1,1-20,9 21,1 7,5-34,5 16,2 7,5-31,5 27,8 13,0-48,0 27,1 9,0-82,5 53,6 12,0-144,0 23,3 14,4-36,0 208,8 149,4-290,4 231,8 142,1-309,9 235,1 150,6-372,2 244,3 109,5-454,5 409,7 177,1-744,0 401,5 177,0-736,6 229,9 157,5-302,4 248,0 164,8-330,9 262,9 163,6-413,7 271,4 143,8-474,5 463,3 214,6-888,8 424,8 181,4-746,6 Właściwości sorpcyjne gleb aluwialnych Żuław Wiślanych

6 124 M. Orzechowski, S. Smólczyński, P. Sowiński Stopień wy sycenia kompleksu sorpcyjnego kationami zasadowymi (V) mad w poszczególnych siedliskach glebowych byl zbliżony (tab. 3). Podobne wartości V dla mad żuławskich podaje Zimont [1971]. Wśród kationów wymiennych dominuje wapń, którego udział w kompleksie sorpcyjnym był najwyższy w poziomach płużnych mad siedlisk glebowych o całkowitej antropogenizacji (średnio 79,9%), mniejszy w madach siedlisk glebowych naturalnych, a najmniejszy w glebach aluwialnych siedlisk o częściowej antropogenizacji (75,1%). W madach siedlisk glebowych naturalnych i o częściowej antropogenizacji stwierdzono natomiast udział w kompleksie sorpcyjnym kationów magnezu i potasu 1,5-2-krotnie większy niż w madach siedlisk glebowych o całkowitej antropogenizacji (tab. 3). W rozmieszczeniu profilowym ilość wymiennego wodoru układa się zgodnie z odczynem (tab. 1, 2, 4). Zawartość kationów H+ była wyższa w poziomach płużnych niż głębiej położonych. Szczególnie duża różnica była w madach siedlisk glebowych o całkowitej antropogenizacji, gdzie ilość wymiennego wodoru była ponad 2-krotnie większa w poziomach płużnych niż podpłużnych (tab. 2,4). Większej koncentracji kationów H+ w poziomach Ap mad tych siedlisk glebowych mogą sprzyjać okresowo beztlenowe przemiany nagromadzonej tam substancji organicznej. Badania Siuty [1963] nad madami żuławskimi dowodzą, że w warunkach nadmiernego uwilgotnienia przemiany materii organicznej mogą wpływać zakwaszająco na środowisko glebowe. Mniejszy udział wymiennego wapnia i magnezu, a większy wodoru w poziomach płużnych w porównaniu z głębiej położonymi poziomami badanych mad wskazuje, że zachodzi w nich proces ługowania kationów Ca2+ i Mg2+. Proces ten najintensywniej przebiega w madach siedlisk glebowych naturalnych, które są najstarsze na obszarze delty Wiślanej oraz w madach siedlisk glebowych o całkowitej antropogenizacji, które są pod silną presją czynnika wodnego. Również Chojnicki [2002] w swojej pracy zwraca uwagę na procesy ługowania kationów zasadowych z poziomów próchnicznych zachodzące w madach środkowej doliny Wisły i Żuław. Stosunki kationowe najkorzystniej kształtowały się w poziomach płużnych mad siedlisk glebowych o częściowej antropogenizacji, gdzie procesy ługowania kationów zasadowych były najmniej widoczne. Najszerszym stosunkiem kationów Ca2+ : Mg2+ (12,1) oraz Ca2+ : K+ (82,3) charakteryzują się poziomy płużne mad siedlisk glebowych o całkowitej antropogenizacji (tab. 3). W poziomach próchnicznych mad tych siedlisk występuje również najszerszy stosunek sumy kationów dwuwartościowych (Ca2+ + Mg2+) do jednowartościowych (K+ + Na+). Kac-Kacas i Różycka [1964] stwierdzili, że stosunek kationów Ca2+ do Mg2+ i K+w glebach Polski wykazuje duże wahania i jest przeważnie szerszy w porównaniu z optymalnym. Gleby Żuław Wiślanych cechuje wysoki trofizm. Pod względem zawartości kationów zasadowych mady siedlisk glebowych o całkowitej antropogenizacji, w 10-stopniowej skali odporności gleb na degradację według Siuty [ 1976] kwalifikują się do gleb bardzo silnie odpornych na degradację. Wartość KPWs w madach pozostałych siedlisk glebowych kształtowała się na poziomie 7 i 8 stopnia odporności na degradację. Wyniki badań wskazują, że właściwości sorpcyjne gleb aluwialnych Żuław Wiślanych są zróżnicowane i związane z warunkami siedliskowymi.

7 TABELA 3. Procentowa zawartość kationów wymiennych, stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego zasadami (V) oraz stosunki kationowe w madach siedlisk glebowych Żuław Wiślanych TABELE 3. Percentage o f exchangeable cations, base saturation (V) and exchangeable cations rations in alluvial solis o f soil habitats o f Żuławy Wiślane Soil habitats naturalne Natural soil habitats o częściowej antropogenizacji Soil habitats partially o całkowitej antropogenizacji Soil habitats completely Poziom Horizon Ca2+ Mg24 K+ N a+ H+ V Ca2+ Mg2" [%] 78,3 71,1-84,1 80,8 70,9-87,3 75,1 65,3-82,5 76,8 60,2-89,5 79,9 71,4-86,0 84,0 75,5-92,1 9,7 6,6-14,5 10,3 6,6-13,8 11,3 5,5-17,5 10,9 5,4-18,4 6,6 3,2-11,6 8,2 4,4-10,9 1,9 1,1-3,1 1,4 0,8-3,4 2,0 1,1-4,3 1,1 0,5-3,0 1,0 0,6-2,5 0,7 0,5-1,3 0,9 0,6-1,1 1,0 0,6-2,0 1,0 0,5-3,8 1,2 0,6-4,7 0,9 0,6-1,8 1,7 0,6-3,9 9,2 4,0-18,8 6,5 3,2-18,2 10,6 5,7-19,9 10,0 2,2-21,3 11,6 3,6-17,5 5,5 1,3-13,7 90,8 81,2-96,0 93,5 81,8-97,0 89,4 80,1-94,3 90,0 78,7-97,8 88,4 82,5-96,4 94,5 86,3-98,7 Ca2+ K+ 8,0 41,9 31,6 7,8 59,6 38,7 6,7 37,3 28,8 7,0 67,4 36,5 12,1 82,3 47,2 10,3 127,5 39,6 Са2++Мя?+ K++ Na+ Właściwości sorpcyjne gleb aluwialnych Żuław Wiślanych 125

8 TABELA 4. Kationowa pojemność wymienna i skład kationów wymiennych w profilach mad Żuław Wiślanych TABELE 4. Cation exchange capacity and content exchangeable cations in alluvial soils o f the soil habitats o f Żuławy Wiślane Poziom genetyczny Genetic Horizon Głębokość Depth [cm] Utwór glebowy Soü texture naturalne - Natural soil habitats Stara Kościelnica; mada próchniczna, głęboka, wytworzona z iłu - Ca2* Mg2- K" Na' H- KPWs KPW Ca2* Mg2^ K- Na H- V [mmol(+)-kg_1] [%] alluvial soil humus, deep, formation from clay Ap ił pylasty; 174,4 25,5 6,5 3,0 24,1 209,4 233,5 74,7 10,9 2,8 1,3 10,3 89,7 silty clay A ił pylasty; 261,5 42,2 4,0 2,2 21,0 309,9 330,9 79,0 12,8 1,2 0,7 6,3 93,7 silty clay Cgg ił; clay 266,7 45,5 4,3 1,6 10,5 318,1 328,6 81,2 13,8 1,3 0,5 3,2 96,8 C2gg ił; clay 225,6 42,2 4,4 2,8 11,0 275,0 286,0 78,9 14,8 1,5 1,0 3,8 96,2 o częściowej antropogenizacji - Soil habitats partially Marzęcino; mada próchniczna, głęboka, wytworzona z iłu - alluvial soil humus, deep, formation from clay Ap ił pylasty; 246,7 43,1 3,9 2,3 21,0 296,0 317,0 77,8 13,6 1,2 0,7 6,6 93,4 silty clay A ił pylasty; 303,3 21,0 2,0 2,6 17,5 327,6 335,1 89,5 6,9 0,6 0,8 2,2 97,8 silty clay Cgg ił pylasty; 260,0 21,4 2,6 2,5 8,0 286,5 294,5 88,3 7,3 0,9 0,8 2,7 97,3 silty clay C2gg ił; clay 430,0 42,8 5,6 4,6 13,5 483,0 496,5 86,6 8,6 1,2 0,9 2,7 97,3 126 M. Orzechowski, S. Smólczyński, P. Sowiński o całkowitej antropogenizacjji - Soil habitats completely Cedry Małe; mada próchniczna, średnio głęboka, wytworzona z iłu -- alluvial soil humus, medium deep, formation from clay Ap ił; clay 281,7 45,3 3,3 3,5 56,0 333,8 389,8 72,3 11,6 0,8 0,9 14,4 85,6 A ił; clay 423,9 53,5 3,1 20,9 32,0 501,4 533,4 79,5 10,0 0,6 3,9 6,0 94,0 Otni torf, peat 897,8 94,7 1,6 52,2 480,0 1046,3 1526,3 58,8 6,3 0,1 3,4 31,4 68,6

9 Właściwości sorpcyjne gleb ałuwialnych Żuław Wiślanych 127 WNIOSKI 1. Mady siedlisk glebowych o całkowitej antropogenizacji charakteryzowały się najwyższą zawartością: frakcji ilastej, C-organicznego, kationów wymiennych (KPW) oraz zasadowych kationów wymiennych (KPWs). 2. Średnia zawartość kationów w poziomach płużnych mad siedlisk glebowych naturalnych i siedlisk o częściowej antropogenizacji układała się następująco: Ca2+ > Mg2+ > H+ > K+ > Na+. W madach siedlisk glebowych o całkowitej antropogenizacji zawartość kationów wodoru przewyższała ilość kationów magnezu. 3. W madach siedlisk glebowych o częściowej antropogenizacji najkorzystniej kształtowały się stosunki wymiennego wapnia do magnezu i potasu, a proces ługowania kationów zasadowych był najmniejszy. 4. Uwzględniając zawartość kationów zasadowych stwierdzono, że największą odpornością na procesy degradacji wyróżniająsięmady siedlisk glebowych o całkowitej antropogenizacji. LITERATURA BARAN S., TURSKI S. 1996: Degradacja ochrona i rekultywacja gleb. AR w Lublinie: CHOJNICKI J. 2002: Procesy glebotwórcze w madach środkowej doliny W isły i Żuław. Fundacja - Rozwój SGGW, Warszawa: LASKOWSKI S. 1961: Regionalizacja przyrodniczo-rolnicza na Żuławach Wiślanych (delty Wisły). Zesz. Nauk., 6 WSR w Szczecinie: LASKOWSKI S. 1986: Powstawanie i rozwój oraz właściwości gleb ałuwialnych doliny środkowej Odry. Zesz. Nauk. AR Wrocław, Rozprawy 56: LASKOWSKI S., SZOZDA B. 1985: Niktóre właściwości chemiczne mad odrzańskich rejonu Przychodowej. Rocz. Glebozn. 36/3: KAC-KACAS M., RÓŻYCKA T. 1964: Niektóre badania nad magnezem. Cz. I. Zawartość magnezu ruchomego w glebach o różnej kwasowości i składzie mechanicznym. Rocz. NaukRoln. 88: NIEDŹWIECKI E. 1984: Zmiany cech morfologicznych i właściwości gleb uprawnych na tle odpowiadających im gleb leśnych na Pomorzu Szczecińskim. Rozprawy AR w Szczecinie, 92: PIAŚCIK H ORZECHOWSKI M., SMÓLCZYŃSKI S. 2000: delty Wisły. Rocz. AR Poznań CCCXVII, Roln. 56: SIUTA J. 1963: Wpływ procesu glejowego na profil glebowy mad żuławskich. Pam. Puławski 9: SIUTA J. 1976: Znaczenie odporności gleb (na degradację) w gospodarce zasobami środowiska przyrodniczego. Instytut Kształtowania Środowiska, Warszawa: RYTELEWSKI J. 1969: W łaściwości fizyczne i chemiczne mad przy ujściu rzeki Pasłęki. Zesz. Nauk. WSR Olsztyn 25/3: WITEK T. 1965: Gleby Żuław Wiślanych. Pam. Puławski 18: ZIMONT H. 1971: Rola substancji organicznej w kształtowaniu żyzności mad żuławskich. WSR Szczecin, R ozprawy 22: D r inż. M irosław O rzechow ski K atedra G leboznaw stw a i O chrony Gleb, U niw ersytet W armińsko-m azurski w O lsztynie Olsztyn, P lac Ł ódzki 3 m iroslaw. orzech ow ski@ u w m.edu.pl Praca wpłynęła do redakcji we wrześniu 2003 r.

10