Co mogli wiedzieć o Copán (a) król Palenque, (b) członek elity Naranjo, (c) farmer kukurydzy z Quiriguá?

Transkrypt

1 Co mogli wiedzieć o Copán (a) król Palenque, (b) członek elity Naranjo, (c) farmer kukurydzy z Quiriguá? Paweł Borycki 25 wieków na straży czasu Instytut Archeologii Uniwersytet Warszawski 29 stycznia 2014 Rysunek 1: Położenie Copán, Palenque, Naranjo i Quiriguá na mapie. Wykonanie własne. 1

2 1. Wstęp W niniejszym dokumencie przeprowadzono dyskusję dotyczącą potencjalnego stanu wiedzy (a) króla Palenque, (b) członka elity Naranjo oraz (c) farmera kukurydzy z Quiriguá na temat miasta Copán (Rysunek 1). Zakres chronologiczny opracowania obejmuje późny okres klasyczny. Choć ustaleń dokonanych dla tego przedziału czasowego nie można uogólnić na cały okres klasyczny w odniesieniu do wybranych czterech miast, opisaną procedurę wnioskowania można powtórzyć w odniesieniu do dowolnych majańskich miast funkcjonujących w wybranej fazie okresu klasycznego wykorzystując inny zbiór dostępnych danych. Rozstrzygnięcie potencjalnego stanu wiedzy trzech postaci króla Palenque, członka elity Naranjo i farmera kukurydzy z Quiriguá, na temat Copán wymaga przeanalizowania intensywności i charakteru kontaktów pomiędzy każdym z trzech ośrodków i miastem Copán. Informacje te mogą pozwolić na oszacowanie całościowego stanu wiedzy na temat Copán posiadanego przez mieszkańców każdego z trzech miast. Kolejnym krokiem jest określenie, jak duży podzbiór zbioru sumarycznych informacji o Copán posiadanych przez wszystkich mieszkańców miasta zawierał się w stanie wiedzy uogólnionej postaci reprezentującej grupy władców, członków elity oraz farmerów kukurydzy żyjących w ustalonym przedziale czasowym. Niewątpliwie istniały duże różnice pomiędzy stanami wiedzy poszczególnych osób należących do każdej z tych grup wynikające ze zdarzeń historycznych, które nastąpiły w okresie ich życia oraz z cech indywidualnych sieci kontaktów międzyludzkich tych osób. Można przyjąć intuicyjne założenie, iż łączna wiedza mieszkańców miast Majów na temat Copán malała wraz ze wzrostem ich odległości od tego ośrodka. Jednocześnie podzbiór informacji posiadanych przez poszczególnych mieszkańców miasta malał wraz ze obniżaniem się ich pozycji w drzewie hierarchii społecznej. 2. Król Palenque Odległość dzieląca Palenque od Copán wynosi 427 kilometrów w linii prostej. Miasta te położone są blisko przeciwnych krańców granic ziem Majów na osi równoleżnikowej. Mimo znacznej odległości dzielącej oba miasta, łączył je związek dynastyczny świadczący o stosunkowo intensywnym charakterze kontaktów politycznych. Relacje między Palenque i Copán w późnym okresie klasycznym nie podlegają zatem regule monotonicznego spadku intensywności kontaktów wraz z rosnącą odległością. Matką władcy Copán Yax Pasaj Chan Yopaata, panującego od 763 do około 810 roku, była Pani Chak Nik Ye Xok, przedstawicielka elity pochodząca z Palenque (Fash 2001; Martin, Grube 2008). Została ona wysłana do Copán w czasie panowania władcy Palenque K inich Janaab Pakala II. Matka Yax Pasaj Chan Yopaata została wspomniana na inskrypcjach zdobiących Stelę 8 i Ołtarz U w Copán. Słowa używane w opisach panowania Yax Pasaj Chan Yopaata zawierają wyrażenia spotykane poza Copán wyłącznie w Palenque. Porównanie inskrypcji z Copán i Palenque wskazuje na istnienie podobieństwa w zapisie kilku glifów, które wyróżnia tę parę stanowisk na tle pozostałych ośrodków majańskich. Yax Pasaj Chan Yopaat zrealizował ambitny plan rozbudowy miasta, przebudował kilka świątyń i nadał ostateczny kształt Świątyni Hieroglificznych Schodów (Fash 2001). W realizowanych przez niego projektach budowlanych uczestniczyli architekci z rodzinnego miasta jego matki. Budowle wzniesione na Akropolu w Copán w czasie panowania tego władcy zawierają elementy architektoniczne typowe dla zabudowy Palenque (Herring 2005). Na Steli A w Copán, datowanej na początek VIII wieku, znajduje się inskrypcja wymieniająca Copán, Palenque, Tikal i Calakmul jako cztery najważniejsze królestwa (Fash 2001). Inskrypcja 2

3 jest jednym z wielu świadectw potwierdzających, iż władcy państw-miast byli świadomi sytuacji geopolitycznej w całym świecie majańskim. Ze względu na scentralizowany charakter władzy w majańskich miastach-państwach można założyć, iż stan wiedzy władcy Palenque na temat Copán mógł pokrywać się z sumarycznym stanem wiedzy mieszkańców miasta lub być od niego nieznacznie niższy. Założenie to jest konsekwencją funkcjonowania władcy w otoczeniu dworu skupiającego członków elity. Władca, korzystając z informacji przekazywanych przez wszystkich członków dworu, mógł potencjalnie zgromadzić wiedzę odpowiadającą sumie wiedzy posiadanej przez wszystkich członków elity. Zakładając, iż elity Palenque posiadały bardzo rozległą wiedzę na temat Copán, jego historii oraz sytuacji politycznej można stwierdzić, iż władca posiadał równie liczne informacje. Władca Palenque nie tylko posiadał informacje pozwalające na zbudowanie pełnego obrazu Copán, ale nawet pośrednio uczestniczył w kształtowaniu miasta jego polityki i architektury poprzez wysłanie do Copán przedstawicielki elity, która została małżonką królewską i matką władcy. Prawdopodobnie towarzyszyli jej doradcy, architekci i skrybowie, którzy wywarli wpływ na kształt Copán w czasie panowania Yax Pasaj Chan Yopaata. 3. Członek elity Naranjo Naranjo jest położone 254 kilometry na północ od Copán, blisko Tikal. Relacje łączące Copán z miastami znajdującymi się poza jego najbliższą strefą wpływów pozostają w większości nieznane. Jedynym znaczącym wyjątkiem jest informacja o pochodzeniu matki Yax Pasaj Chan Yopaata z Palenque (Drew 1999:246). Można przypuszczać, iż związki polityczne Naranjo z Copán nie były zbyt silne. Naranjo było przedmiotem rywalizacji pomiędzy Tikal i Calakmul. Choć początkowo Naranjo było związane z Tikal, w 546 roku na jego tron wprowadzony został władca zależny od Calakmul (Olko, Źrałka 2008:235). Rywalizujące ośrodki i zależne od nich miasta jeszcze kilkakrotnie przeprowadzały najazdy na Naranjo w celu osadzenia na jego tronie zależnego od siebie władcy (Martin, Grube 2006). Ciągłość dynastyczna w Naranjo nie była więc zachowana. Miasto w różnych okresach posiadało związki dynastyczne z Dos Pilas, Yaxhá i T uubal (Martin, Grube 2008). Władcy Naranjo, a także ich małżonki, wywodzili się najczęściej z dynastii zaangażowanych w rywalizację dwóch wielkich miast lub pozostawali w relacji zależności od nich. Copán, posiadając duże znaczenie jako ośrodek samodzielny, pozostawało na uboczu rywalizacji między Tikal i Calakmul. Inskrypcje z Quiriguá świadczą, iż miasto to mogło korzystać ze wsparcia Calakmul w czasie zakończonego sukcesem najazdu na Copán w 738 roku (Olko, Źrałka 2008:250). Copán było zatem również przedmiotem zainteresowania dwóch rywalizujących potęg oraz miast-państw należących do ich stref wpływów. Można zatem przypuszczać, iż łączna wiedza mieszkańców Naranjo o Copán była znacznie mniejsza niż w przypadku mieszkańców Palenque. Miasta te dzieliła duża odległość i nie łączyły ich silne więzy polityczne. Ze względu na duże znaczenie Copán w późnoklasycznym świecie Majów oraz potencjalne zainteresowanie tym ośrodkiem dwóch rywalizujących potęg można przypuszczać, iż wśród członków elity Naranjo istniała świadomość istnienia Copán oraz jego roli politycznej. Być może posiadano także informacje o panującej dynastii i aktualnym władcy Copán. Niewątpliwie członkowie elity byli świadomi uniwersalnego dla majańskiego świata charakteru panującego także w ich mieście systemu politycznego i religijnego, a także języka inskrypcji. Niektórzy przedstawiciele elity Naranjo mogli składać wizyty w położonym na południu ośrodku. Wiedza dotycząca topografii miasta prawdopodobnie nie była jednak powszechna wśród członków elity Naranjo. 3

4 4. Farmer kukurydzy z Quiriguá Odległość dzieląca Quiriguá i Copán wynosi 49 kilometrów. Quiriguá była miastem położonym zdecydowanie najbliżej Copán spośród trzech rozpatrywanych ośrodków. Dzieje obu miast splatały się ze sobą wielokrotnie od chwili ich założenia. Około 426 roku kontrola nad obydwoma miasta została przejęte przez Tikal (Olko, Źrałka 2008:244). Ustanowiono wtedy panowanie nowych dynastii w obu ośrodkach, jednakże wstąpienie na tron nowego władcy Quiriguá było nadzorowane przez K inich Yax K uk Mo również wtedy wstępującego na tron nowego władcę Copán. Założenie miasta udokumentowano na Steli C w Quiriguá. Od chwili założenia miasto było politycznie zależne od Copán (Ashmore 2001). Na ołtarzu L w Quiriguá potwierdzono obecność władcy Copán Chan Imix K awiila w Quiriguá w 652 roku, której celem było potwierdzenie swojego zwierzchnictwa nad Quiriguá. W 738 roku władca Quiriguá doprowadził do zajęcia Copán i zgładzenia jego władcy. Najazd ten rozpoczął okres największej świetności Quiriguá, a także czas upadku Copán. W 810 roku, po przywróceniu kontroli Copán nad Quiriguá, Yax Pasaj Chan Yopaat złożył analogiczną do podróży Chan Imix K awiila wizytę w Quiriguá, którą upamiętnia tekst zapisany na ścianie Struktury 1B-1 (Ashmore 2001). Według jednej z hipotez miasto zależne od silniejszego ośrodka częściej używało w swoich inskrypcjach glif-emblemat ośrodka dominującego, niż ośrodek dominujący używał glif-emblemat miasta zależnego (Olko, Źrałka 2008:211). Choć farmer kukurydzy najprawdopodobniej nie posiadał umiejętności czytania królewskich inskrypcji glificznych, a do wielu z nich mógł nie mieć dostępu, można przypuszczać, iż nazwa ośrodka dominującego odgrywała również większą rolę w świadomości społecznej i codziennej komunikacji werbalnej między mieszkańcami ośrodka zależnego. Prawdopodobnie farmer kukurydzy z Quiriguá był świadomy istnienia ośrodka w Copán, zwłaszcza w okresach zależności politycznej Quiriguá od Copán. Trudne do rozstrzygnięcia jest określenie, czy znał on imię panującego w Copán władcy. Informacja ta, choć występująca w inskrypcjach z okresu supremacji Copán jako podmiot określenia ukab jiiy oznaczającego polityczny nadzór, pozostawała dla członka niższej klasy społecznej nieczytelna. Jej przedstawienie musiałoby zostać dokonane przez członka elity Quiriguá, co wiązać się mogło z podważeniem wiary w samodzielność władcy Quiriguá, który był osią świata i gwarantem jego istnienia dla poddanych. Z punktu widzenia władcy Quiriguá i elity bezpieczniejsze byłoby zatem nieujawnianie niepotrzebnych informacji o władcy Copán poddanym, a zwłaszcza o nadzorowaniu jego wstąpienia na tron, i zachowanie pozorów całkowitej niezależności. Osobiste wizyty władców Copán w Quiriguá, w czasie których odprawiano rytuały świadczące o ich zwierzchnictwie, mogły skutecznie uniemożliwiać ukrycie przed poddanymi zwierzchniej roli władcy potężniejszego miasta. Mało prawdopodobne jest, aby farmer kukurydzy posiadał szczegółową wiedzę na temat topografii Copán, jego historii, ustroju politycznym lub systemu wierzeń. Będąc świadomym istnienia Copán mógł jednak, przeprowadzając wnioskowanie z niewiedzy o zachodzeniu różnic w wymienionych dziedzinach w stosunku do Quiriguá, domniemywać istnienia daleko idących podobieństw w tych dziedzinach. W tych przypadkach wnioskowanie z niewiedzy prowadzić mogło do wniosków zbieżnych z rzeczywistością. Choć nie pozwalało na wyobrażenie sobie wspaniałości architektonicznej Copán, znacznie przewyższającej architekturę Quiriguá (Hohmann-Vogrin 2006), pozwalało na sformułowanie poprawnych założeń dotyczących ustroju politycznego i systemu religijnego, które posiadały liczne cechy wspólne z systemem religijno-politycznym Quiriguá i wszystkich innych ośrodków miejskich na nizinach Majów. Możliwość przeprowadzenia analogicznego wnioskowania w odniesieniu do historii zależała od znajomości historii samego Quiriguá przez farmera kukurydzy. Ilość posiadanych informacji o dziejach rodzinnego miasta zależała od postrzegania znaczenia historii miasta w propagandzie politycznej przez elity. 4

5 5. Podsumowanie Wiedza mieszkańców miast Majów na temat Copán nie zależała jedynie od odległości dzielącej wybrane miasto od Copán oraz ich statusu w hierarchii społecznej. Była ona konsekwencją złożonych relacji zachodzących pomiędzy poszczególnymi ośrodkami. Dzięki inskrypcjom można przeprowadzić analizę interakcji na poziomie panujących dynastii oraz najwyższych urzędników. Wciąż trudny do odszyfrowania pozostaje jednak charakter wzajemnych oddziaływań między mieszkańcami miast należącymi do niższych klas społecznych. Kontakty pomiędzy poszczególnymi miastami na poziomie przedstawicieli niższych klas społecznych mogły odgrywać kluczową rolę w sposobie postrzegania przez nich majańskiego świata oraz być głównym źródłem wiedzy na temat innych miast. Mogły też wpływać na stan wiedzy przedstawicieli elity w konstruktywny sposób kształtując łączną wiedzę mieszkańców miasta na temat innych ośrodków. Ustalenie dokładnego schematu przepływu informacji pomiędzy poszczególnymi ośrodkami miejskimi w świecie Majów oraz pomiędzy poszczególnymi warstwami hierarchii społecznej w obrębie jednego miasta z uwzględnieniem kierunkowości przepływu wciąż pozostaje problemem otwartym. Bibliografia Ashmore 2001 Ashmore, W., Quiriguá, [w:] The Oxford Encyclopedia of Mesoamerican Cultures, tom 3, red. Carrasco, D., Oxford, 2001, s Drew 1999 Drew, D., The Lost Chronicles of the Maya Kings, Berkeley, Fash 2001 Fash, W., Copán, [w:] The Oxford Encyclopedia of Mesoamerican Cultures, tom 1, red. Carrasco, D., Oxford, 2001, s Herring 2005 Herring A., A Borderland Colloquy: Altar Q, Copán, Honduras, The Art Bulletin 87, Nr 2, (2005), s Hohmann-Vogrin 2006 Hohmann-Vogrin, A., Jedność w przestrzeni i czasie Architektura Majów, [w:] Niezwykła cywilizacja. Majowie., red. Grube, N., 2006, s Martin, Grube 2006 Martin, S., Grube, N., Dynastyczna historia Majów, [w:] Niezwykła cywilizacja. Majowie., red. Grube, N., 2006, s Martin, Grube 2008 Martin, S., Grube, N., Chronicle of the Maya Kings and Queens: Deciphering The Dynasties of the Ancient Maya, London, Olko, Źrałka 2008 Olko, J., Źrałka, J., W krainie czerni i czewieni. Kultury prekolumbijskiej Mezoameryki, Warszawa,