Jerzy Grzybowski BIAŁORUSINI W WOJSKU POLSKIM W ZWIĄZKU SOWIECKIM I ARMII POLSKIEJ NA WSCHODZIE (SIERPIEŃ 1941 LIPIEC 1942)

Transkrypt

1 Jerzy Grzybowski BIAŁORUSINI W WOJSKU POLSKIM W ZWIĄZKU SOWIECKIM I ARMII POLSKIEJ NA WSCHODZIE (SIERPIEŃ 1941 LIPIEC 1942) Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w czerwcu 1941 r. dotychczasowi nieprzyjaciele: Polska i ZSRR, stali się sojusznikami. Z inicjatywy Wielkiej Brytanii, 30 lipca 1941 r. została zawarta umowa polsko-sowiecka. 14 sierpnia 1941 r. doszło do podpisania polsko-sowieckiej umowy wojskowej o utworzeniu Wojska Polskiego na terenie Związku Sowieckiego. Dowódcą oddziałów polskich był mianowany gen. Władysław Anders. Źródło rekrutacji stanowili obywatele polscy przebywający na terenie ZSRR, w tym przede wszystkim mieszkańcy Kresów Wschodnich deportowani w głąb ZSRR, internowani żołnierze polscy oraz osoby wcielone do Armii Czerwonej. Poniżej przeanalizuję udział Białorusinów w poszczególnych grupach. Deportacje dokonane przez funkcjonariuszy NKWD w latach dotknęły obywateli II Rzeczypospolitej, bez względu na narodowość. Wśród setek tysięcy deportowanych na Syberię było wielu Białorusinów. Jak podają źródła polskie Białorusini i Ukraińcy stanowili wśród deportowanych obywateli polskich 18-20% 1. W ramach deportacji przeprowadzonej w lutym 1940 r., z północno-wschodnich terenów Rzeczypospolitej wywieziono ludzi, w tym leśników oraz osadników. Według danych MSW z 1934 r. we wschodnich województwach Były pracownik naukowy Wydziału Wojskowości Białorusi w Instytucie Historii Narodowej Akademii Nauk Białorusi. 55

2 odsetek narodowości obcych wśród leśników był wysoki. Np. procentowa ilość nie- Polaków wynosiła w województwach: wileńskim 41,9%, nowogródzkim 29,8%, białostockim 25,4%, poleskim 68,6%. Znaczącą część pośród nich stanowili Białorusini (1540 osób), przy czym najwięcej ich mieszkało na Polesiu (808 osób), najmniej w woj. białostockim (90 osób) 2. Przypuszczam, że udział procentowy leśników narodowości białoruskiej w lutym 1940 r. nie uległ zasadniczej zmianie. Warto zaznaczyć, że Białorusini stanowili również pewien odsetek wśród deportowanych osadników wojskowych. Trzeba dodać, iż na kresach północnowschodnich w okresie międzywojennym, 91 osadników było wyznania prawosławnego. Równocześnie ok. 51% żon wszystkich osadników było pochodzenia miejscowego. Większość tych kobiet używała na co dzień języka białoruskiego 3. Na początku 1940 r. na terytorium BSRR przebywało uciekinierów z okupowanych przez Niemcy terenów Polski, w tym 1703 Białorusinów. Kolejna wielka deportacja ludzi, która rozpoczęła się 13 kwietnia 1940 r., objęła również uciekinierów. W wyniku tej deportacji do wagonów załadowano i wywieziono na Wschód osoby. Według danych NKWD z kwietnia 1941 r., do 21 obwodów ZSRR trafiło obywateli polskich, deportowanych w ramach wspomnianych wyżej akcji wysiedleńczych z tzw. obwodów zachodnich Białoruskiej i Ukraińskiej SRR. Białorusini stanowili 9084 osoby, w tym 62 - wśród uciekinierów. Nieznany jest skład narodowościowy deportowanych obywateli polskich skierowanych głównie do Kazachstanu, obw. wołogodzkiego i Kraju Krasnojarskiego 4. Z innych źródeł wynika, że Białorusini stanowili wśród deportowanych w lutym 1940 r osób, natomiast w kwietniu Następna deportacja została przeprowadzona 29 czerwca 1940 r., w wyniku której wysiedlono osób. Wysiedleniu podlegali urzędnicy, policjanci, nauczyciele, osoby duchowne, studenci, członkowie podziemia antysowieckiego 1 C. Błoch: Polacy na Obczyźnie [w:] Wojskowy Przegląd Historyczny, 1990, nr 2, s Centralne Archiwum Wojskowe (dalej: CAW), I J. Stobniak-Smogorzewska: Kresowe osadnictwo wojskowe Warszawa, 2003, s. 125, Zestawienie ilościowe z kwietnia 1941 r., deportowanych z obw. zachodnich BSRR i USRR, sporządzone przez naczelnika Wydziału Przesiedleń GUŁAG NKWD ZSRR st. lejtenanta bezpieczeństwa Kondratowa, Narodowe Archiwum Republiki Białorusi (dalej: NARB), F. 4p, Op. 21, D N. Jażborowskaja, A. Jabłokow, W. Parsadanowa: Katynskij sindrom w sowiecko-polskich i rosijsko-polskich otnoszenijach. Moskwa, 2001, s

3 przede wszystkim Polacy, choć wśród deportowanych byli również reprezentanci innych narodowości, w tym Białorusini. Wśród 3231 członków podziemia polskiego, aresztowanych przez NKWD w okresie od października 1939 do lipca 1940 r., Białorusini stanowili 184 osoby. Aresztowano i zamordowano zasłużonych działaczy białoruskiego ruchu narodowego, m.in. Antoniego Łuckiewicza i Franciszka Umiastowskiego. Na Syberię zostali deportowani wybitni Białorusini, obywatele polscy Piotr Sycz, Wincenty Żuk-Hryckiewicz, Wiktor Ostrowski i inni, którzy w latach wstąpili do Wojska Polskiego. Podczas ostatniej deportacji przeprowadzonej w nocy z 19 na 20 czerwca 1941 r. z terenów północno-wschodnich, wysiedlono osoby, w tym członków rodzin osób aresztowanych wcześniej 6. Zgodnie z danymi NKWD, w trakcie ostatnich dwu deportacji wysiedlono ponad 9 tys. Białorusinów. Np. wśród obywateli polskich (funkcjonariuszy policji, rolników, techników, inżynierów, lekarzy itd.) deportowanych w kwietniu 1940 r. do obwodów: akmolińskiego i kustanajskiego, Białorusini stanowili 10% 7. Podsumowując, można liczbę Białorusinów wśród obywateli polskich deportowanych do ZSRR w latach szacować na co najmniej 20 tys. osób. Większość deportowanych obywateli polskich narodowości białoruskiej była przychylna sprawie polskiej. Tak np. według relacji Polaków przebywających w obozach pracy w obw. murmańskim wszyscy Białorusini byli gotowi obok Polaków nadal walczyć za Orła Białego sierpnia 1941 r. nastąpiło ogłoszenie amnestii dla obywateli polskich przebywających w obozach sowieckich. Zaczął się napływ ochotników, w tym również Białorusinów, do oddziałów polskich. Łatwiej policzyć Białorusinów wśród jeńców wojennych z 1939 r., przebywających w niewoli sowieckiej. Po klęsce wrześniowej do niewoli sowieckiej dostało się co najmniej 20 tys. żołnierzy Wojska Polskiego narodowości białoruskiej. Na mocy decyzji Ł. Berii z 3 października 1939 r. zwolniono do domu szeregowców polskich mieszkańców b. województw: wileńskiego, białostockiego, nowogródzkiego, poleskiego 9. W wyniku tego rozkazu większość jeńców - Białorusinów została 6 A. Chackiewicz: Aresztowania i deportacje spoleczeństwa zachodnich obwodów Białorusi ( ) [w:] Społeczeństwo białoruskie, litewskie i polskie na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej (Białoruś Zachodnia i Litwa Wschodnia) w latach , pod red.: M. Gieżelewskiej i T. Strzembosza. Warszawa, 1995, s Cz. Błoch, op.cit., s Relacja Wolfa Mazeca, Instytut Polski i Muzeum im. gen. W. Sikorskiego (dalej: IPMS), kol. 138/288/ Katyń. Plennyje nieobjawlennoj wojny. Moskwa, 1993, s

4 zwolniona z obozów i powróciła do swoich rodzin. Jednak dotyczyło to tylko szeregowców. Inny los spotkał Białorusinów, oficerów polskich. Według danych NKWD z dnia 28 lutego 1940 r., wśród jeńców osadzonych w obozie ostaszkowskim przebywało 28 Białorusinów, zaś w obozie kozielskim 23. Wydaje mi się, że liczba ta jest zaniżona, ponieważ wielu Białorusinów podawało się za Polaków. W kwietniu maju 1940 r., jeńców z wymienionych obozów zostało rozstrzelanych przez NKWD. Wśród zamordowanych byli również Białorusini. Na liście śmierci znajduje się m. in. nazwisko wybitnego działacza białoruskiego ruchu narodowego, redaktora naczelnego pierwszego pisma białoruskiego Nasza Dola, Franciszka Umiastowskiego, który przed wojną był podporucznikiem pospolitego ruszenia 10. Musimy jednak zwrócić uwagę na szeregowych żołnierzy. Mimo decyzji Berii z 3 października 1939 r. o zwolnieniu do domów mieszkańców zachodniej Białorusi, nie wszyscy szczęśliwie powrócili do swych rodzin. Jak wynika z notatki zastępcy ludowego komisarza spraw wewnętrznych ZSRR Czernyszowa, komendantom obozów jenieckich polecono Spośród podlegających zwolnieniu do domu jeńców, mieszkańców Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi [...] wybrać 1700 osób zdrowych i zdolnych do pracy i [...] skierować do pracy do Krzywego Rogu lutego 1940 r. pomiędzy NKWD i Komisariatem Ludowym Hutnictwa (dalej: NKCzM) została zawarta umowa, zgodnie z którą część jeńców polskich została przekazana do dyspozycji NKCzM i skierowana do obozów pracy. W listopadzie 1940 r., w czterech obozach pracy (Równe, Krzywy Róg, Zaporoże, Jelena-Karakub), wśród jeńców polskich było 4535 Białorusinów 12. Wielu z nich zabiegało o zwolnienie do domu. W latach jeńcy Białorusini złożyli kilkadziesiąt podań do Stalina z prośbą o bezwzględne zwolnienie ich jako obywateli sowieckich. Tytułem ilustracji chciałbym przytoczyć fragment podania z 4 listopada 1939 r. napisanego przez kilku Białorusinów osadzonych w obozie krzyworoskim: prosimy Was, drogi wyzwoliciel i ojciec nasz, tow. Stalin, o zwolnienie nas z obozu jenieckiego do domu, ponieważ nasze żony i dzieci pozostały bez żadnej pomocy... Będziemy za to Ci zawsze bardzo wdzięczni i oddani 13. Jednak powoli postawa 10 CAW, Kolekcja akt personalnych żołnierzy WP i pracowników wojska , AP Katyń..., s A. Głowacki: Jeńcy polscy w ZSSR. Wrzesień 1939 lipiec 1941 [w:] Wojskowy Przegląd Historyczny, 1992, nr 3 (141), s Prośba jeńców - mieszkańców Zachodniej Białorusi skierowana do J. Stalina, o zwolnienie, CAW, VIII

5 jeńców Białorusinów ulegała zmianie. W relacji jeńca obozu juchnowieckiego plut. pchor. Józefa Bujnowskiego czytamy: Nie słyszałem śpiewów sowieckich w ustach powracających z niewoli Białorusinów Dawną granicę Polski powitali z radością 14. Polscy jeńcy wojenni, do 31 lipca 1941 r. rozlokowani byli w obozach jenieckich na terenie ZSRR w Griazowcu, Juży, Suzdalu i Starobielsku. Białorusini liczyli wówczas 2848 osób (9,3%), w tym 8 oficerów. 32 jeńców narodowości białoruskiej pełniło wcześniej służbę w policji, żandarmerii i straży granicznej. W poszczególnych obozach sytuacja kształtowała się następująco: w Starobielsku przebywało 1139 jeńców (9,4%), Griazowcu 20 (1,3%), Juży 1166 i w Suzdalu 25 (1,3%) 15. Nieznana jest liczba jeńców polskich narodowości białoruskiej, którzy wstąpili do Wojska Polskiego. Nie wiadomo również ilu Białorusinów nie trafiło do jego szeregów. Jednocześnie wiadomo np., że 111 Białorusinów z obozu w Starobielsku nie chciało wstąpić do Wojska Polskiego, natomiast zgłosiło akces do Armii Czerwonej 16. To był jedyny przypadek, kiedy Białorusini z nieznanych przyczyn odmawiali służby w oddziałach polskich. Ponadto prawdopodobnie pewien odsetek Białorusinów nie został wcielony do wojska z powodu złego stanu zdrowia. Przypuszczam, że większość pozostałych jeńców spośród wspomnianych 2848 osób, była przyjęta do Wojska Polskiego. Nieliczni Białorusini znajdowali się również w grupie obywateli polskich będących przed wcieleniem do Wojska Polskiego w Związku Sowieckim, żołnierzami Armii Czerwonej. Sprawa polega na tym, że począwszy od 15 września 1940 r. do 22 czerwca 1941 r., z inkorporowanych przez ZSRR Kresów Wschodnich, do Armii Czerwonej zostało powołanych ok. 150 tys. obywateli polskich rocznika Byli to Polacy, Białorusini, Ukraińcy, Żydzi itd. Wedle źródeł sowieckich Białorusini stanowili ponad 15 tys. osób. Zdaniem S. Kota, w szeregach Armii Czerwonej wśród obywateli polskich znalazło się sporo Ukraińców i Białorusinów 17. Podczas wspólnego polsko-sowieckiego posiedzenia komisji poborowej z 2 grudnia 1941 r., gen. W. Anders wysunął propozycję powołania do Wojska Polskiego wszystkich obywateli polskich zmobilizowanych do Armii Czerwonej w latach Znane są przypadki składania przez czerwonoarmistów podań do dowództwa sowieckiego 14 Relacja plut. pchor. J. Bujnowskiego, IPMS, kol. 138/288, nr A. Głowacki: Jeńcy polscy..., s Wykaz imienny jeńców z obozu starobielskiego, którzy odmówili wstąpienia do Wojska Polskiego, CAW, VIII , k

6 z prośbą o zwolnienie z Armii Czerwonej i przydział do Wojska Polskiego. Obywatele polscy bez względu na narodowość, ze wszystkich stron ZSRR zwracali się do polskiej ambasady. Jednak strona sowiecka sprzeciwiała się wcieleniu tych ludzi do oddziałów polskich. Nie tylko licznie napływały do instytucji polskich listy, ale w wielu wypadkach zainteresowani zgłaszali się osobiście, narażając się na represje 18. W 753 baonie budowlanym w Nowosybirsku doszło nawet do otwartego buntu żołnierzy z Kresów, którzy domagali się przeniesienia ich z Armii Czerwonej do Wojska Polskiego. Do Wojska Polskiego w Związku Sowieckim zostało przyjętych tylko 854 byłych czerwonoarmistów. Nie znana jest narodowość tych żołnierzy. Autor jednak dotarł do danych dotyczących 6 Białorusinów, którzy na początku 1942 r. byli zwolnieni z Armii Czerwonej i wcieleni do Wojska Polskiego. Byli nimi: Aleksander Moskalik, Konstanty Ostrejko, Franciszek Kisiel, Bronisław Łoś, Feliks Mosiewicz i Stefan Mojewski. Zastanawiając się nad dalszymi losami tych Białorusinów warto zaznaczyć, iż w sposób bohaterski walczyli w szeregach 2 Korpusu. Np. K. Ostrejko zginął podczas bitwy o Monte Cassino. A. Moskalik po wojnie przyczynił się do powstania białoruskiego ruchu na emigracji (był białoruskim księdzem grekokatolickim w Londynie). S. Mojewski, F. Kisiel, B. Łoś i F. Mosiewicz po demobilizacji z PSZ zdecydowali się powrócić do domu. Prawdopodobnie zgłaszając się do oddziałów polskich podali się za Polaków. Wszyscy ci żołnierze za wyjątkiem A. Moskalika byli wyznania rzymskokatolickiego, co mogło przemawiać przed komisją za ich polskim pochodzeniem i ułatwić przedostanie się do Wojska Polskiego. Niestety nie możemy określić liczby Białorusinów wśród wspomnianej grupy obywateli polskich. Jednak nasuwa się przypuszczenie, że byli oni nieliczni. Obywatelom polskim narodowości polskiej służącym w Armii Czerwonej dostać się do Wojska Polskiego było trudniej niż jeńcom lub specosiedleńcom. Można sądzić, iż przedstawicielom mniejszości narodowych było jeszcze trudniej. S. Kot wspominał m.in.: najmniej ustosunkowania do sprawy tej pochodzi z kół białoruskich, co tłumaczy brak wśród nich elementów aktywnych 19. Zastanawiając się nad przyczynami zgłaszania się do Wojska Polskiego Białorusinów powołanych w latach do służby czynnej w Armii Czerwonej 17 S. Kot: Listy z Rosji do gen. Sikorskiego. Londyn, 1956, s Tamże, s S Kot: Listy z Rosji..., s

7 lub do tzw. stroj-batalionów, postawy tych ludzi tłumaczyć należy wrogą postawą wobec nich dowództwa sowieckiego. Dowództwo Naczelne Armii Czerwonej nie ufało poborowym z Zachodniej Białorusi, bez względu na ich narodowość. Większość tzw. zapadników wcielano do baonów budowlanych. Byli podejrzewani o sympatię dla Polski. Ze sprawozdania naczelnika Wydziału Wojennego Komunistycznej Partii Białorusi z 1940 r. wynika, że pośród poborowych z zachodnich obwodów Republiki znajduje się wiele wrogich elementów, szczególnie członków Strzelca, dzieci sołtysów i kułaków, którzy są wrogo usposobieni do służby w Armii Czerwonej 20. W sprawozdaniu z 3 lutego 1941 r., dotyczącym poboru rocznika 1919 w obwodzie białostockim czytamy: 6407 poborowych nie włada językiem rosyjskim, natomiast 2332 słabo rozmawia po rosyjsku 21. Po zakończeniu wojny jeden z wyżej wymienionych Białorusinów, Stefan Mojewski wspominał: W 1942 roku ja i moi koledzy, demobilizowaliśmy się z Armii Czerwonej i zgłosiliśmy się do Wojska Polskiego gen. Sikorskiego, ze względu na to, że byliśmy mieszkańcami byłych terenów Polski 22. Trzeba zaznaczyć, że układ Sikorski-Majski z 30 lipca nie zawierał żadnych ograniczeń narodowościowych. Amnestia z 12 sierpnia 1941 r. wykonywana na podstawie układu dotyczyła wszystkich obywateli polskich niezależnie od narodowości. Na początku władze sowieckie wydawały zaświadczenia obywatelom polskim bez względu na ich narodowość. Według ambasadora Stanisława Kota, wypuszczono masę Ukraińców i wszystkich Białorusinów 23. Jaka wówczas była postawa Białorusinów wobec tworzącego się Wojska Polskiego? Po ogłoszeniu amnestii obywatele polscy narodowości białoruskiej chętnie wstępowali do Wojska Polskiego. Świadczy o tym jeden z raportów ambasadora S. Kota, który pisał m.in.: Chłopi białoruscy zgłaszają się do służby w wojsku i dotąd wśród nich nie zauważono żadnego objawu niepożądanego. Gorzej jest z Ukraińcami 24. Z innego sprawozdania S. Kota z 26 marca 1942 r. wynikało, że Stanowisko Białorusinów do sprawy polskiej jest bardzo przychylne. Wypuszczeni więźniowie na podstawie amnestii wymieniają głęboką wdzięczność dla Rządu gen. Sikorskiego za zawarcie paktu, który umożliwił im wyjście z więzień i opiekę, jaką 20 NARB, F. 4a, Op. 37, D. 14, k Tamże, k Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Obw. Mińskiego, 2335, k S. Kot: Listy z Rosji..., s

8 doznają od polskich placówek. Białorusini spotkani w czasie mego objazdu wypowiadają często zdanie, że między Polakami a Białorusinami nie ma żadnych różnic, że należy w przyszłości dołożyć wszelkich starań, ażeby bardziej ścieśnić więzy między Polakami a Białorusinami. Jeżeli chodzi o wybór to we wszystkich wypadkach 100% są za sprawą Polski 25. Pod względem lojalności wobec Polski żołnierze Białorusini zachowali się jako najlepszy element 26. Rzeczywiście, Białorusini byli jedyną grupą narodowościową, która nie nastręczała żadnych kłopotów. Znalazłem potwierdzenie tego we wszystkich ówczesnych raportach. Np. w 6 Dywizji Piechoty służyło 1494 (ponad 10 %) żołnierzy należących mniejszości narodowych. Białorusini stanowili wśród nich największą liczbę 635 osób. Tworzyli oni element na ogół lojalny wobec Polski, wyrażali chęć dzielenia wspólnej doli i niedoli z Polakami. Zanotowano zaledwie kilka sporadycznych wypadków agitacji wywrotowej 27. Wedle meldunków oficerów polskich, w okresie od sierpnia 1941 do stycznia 1942 r., w Ośrodku Zapasowym Armii odsetek Białorusinów wynosił 2,7% ogółu. Natomiast Ukraińcy stanowili 1%, Żydzi 6,2%, inni 0,4%. Żołnierze narodowości białoruskiej stanowili element bierny i wyczekujący, jednak na ogół przychylny dla Polski. Spośród innych mniejszości narodowych Białorusini wyróżniali się słabym poziomem uświadomienia narodowego 28. W notatce S. Kota z dnia 25 marca 1943 r. czytamy m. in.: Obserwując w Rosji Białorusinów i Ukraińców stwierdziłem dużą różnicę między nimi w odniesieniu do państwowości polskiej, bo o ile Białorusini nie przejawiali zbytniego dynamizmu narodowego i pamiętali, że są obywatelami polskimi, o tyle Ukraińców cechował olbrzymi dynamizm narodowy, większy nawet niż u Polaków, głębokie przekonanie, że Polacy nigdy na ziemie wschodnie nie wrócą 29. Obywatele polscy narodowości białoruskiej chętnie wstępowali do Wojska Polskiego. Była to jedyna droga wydostania się z zesłań i łagrów sowieckich, uratowania życia. Zastanawiając się nad przyczynami, które skłoniły ludność białoruską do wstępowania w szeregi polskiego wojska, należy zwrócić uwagę na 24 S. Kot: Rozmowy z Kremlem. Londyn, 1959, s Ibid. 26 Sprawozdanie S. Kota z dnia 25 września 1941 r., IPMS, PRM, 42/8. 27 Z. Wawer: Znów w polskim mundurze. Armia Polska w ZSRR. Sierpień 1941-marzec Warszawa, 2001, s IPMS, A. XII. 22/30ł. 29 Notatka S. Kota z posiedzenia z dnia r., połączonych komitetów: Politycznego i dla Spraw Krajowych, które zajmowały się zagadnieniem ukraińskim, IPMS, A.10.3/12. 62

9 następujące czynniki: utożsamianie się z polskimi tradycjami wojskowymi oraz pamięć o przysiędze, złożonej jeszcze w czasie służby zasadniczej w Wojsku Polskim. Tytułem ilustracji pozytywnego nastawienia obywateli polskich narodowości białoruskiej do służby w Wojsku Polskim chciałbym przytoczyć fragment podania z dnia 25 lutego 1942 r., grupy Białorusinów z Pietropawłowska, skierowanego do ambasady polskiej, w którym czytamy m.in.: My chociaż jesteśmy Białorusinami i z jakiego to powodu nas nie biorą do polskiej armii i mówiono, że gdzieś będzie jakaś formować się białoruska armia, to my tego wszystkiego wyrzekamy się, a chcemy być w szeregach polskiej armii nie patrząc na to, że wojenkomat nam powiedział czekać dopóki nie powołają nas do białoruskiej armii, nas to wszystko nie obchodzi, niech będzie czy białoruska armia czy jaka druga, a my chcemy stać w szeregach polskiej armii. W tym celu prosimy serdecznie Pana Przedstawiciela o uwzględnienie naszego podania i zainteresować się nami i pomóc nam w tej sprawie za waszym pośrednictwem, prosimy gdzie tylko trzeba będzie chodatojstwować czy to przed sowiecką władzą czy gdzie indziej, ale nas proszę mieć na uwadze, że my byli i jesteśmy obywatelami polskimi i pragniemy na zawsze pozostać owymi i jeżeli nas Naczelny Wódz Sikorski wybawi z niewoli to jemu i chcemy służyć. Proszę Przedstawiciela nie patrzyć, że jesteśmy narodowości białoruskiej, ale pomyślcie tylko za kogo nas policzono, że wywieźli na Sybir, swoich oni nie wywieźli, a tych, którzy byli na stronie Polski. Znajdując się w dużej rozpaczy więc prosimy p. Przedstawiciela odpowiedzieć nam w jak najkrótszy czas w tej sprawie i prosimy rady czego mamy czekać dalej, czy my będziemy wzięci w drodze poboru przez wojenkomaty sowieckie, czy nam spróbować szczęścia jechać na własny koszt do Wojska Polskiego, czy delegat będzie nabierał ochotników Rząd Polski nie powinien nas rzucać na los szczęścia, że my Białorusini jesteśmy my, iż za Polskę wywiezione i Polska musi o nas chyba dbać i zaopiekować się, rozróżnień nie musi być i jeżeli będzie wywóz cywilnych na Południe to wszystkich razem wyjątków żadnych nie powinno być, że ten Polak, a ten Białorusin, bo wszyscy jesteśmy Polakami 30. Należy zaznaczyć, że podstawową przyczyną wstępowania Białorusinów do Wojska Polskiego była chęć opuszczenia ZSRR i uniknięcia prześladowań ze strony 30 Podanie polskich obywateli zamieszkałych we wsi Błagowieszczenka, rejonu presnowskiego obw. siewiero-kazachstańskiego, do Pana Przedstawiciela,Witolda Płoskiego, IPMS, A.11.49/sow./21. 63

10 NKWD. Świadczy o tym fakt, że do oddziałów zgłaszali się nawet Białorusini, którzy byli wrogo usposobieni do Polski. Np. do 5 Dywizji wstąpił jako ochotnik Białorusin Włodzimierz Aplewicz. We wrześniu 1939 r. zdezerterował z wojska i razem z innymi Białorusinami bestialsko zamordował kilku Polaków, w tym policjanta w powiecie grodzieńskim. Po wkroczeniu Armii Czerwonej zgłosił się do milicji i dał poznać jako zajadły zwolennik władzy sowieckiej. Jednak w 1940 r. był aresztowany za kradzież i skazany na więzienie w Archangielsku. Wskutek amnestii z 12 sierpnia 1941 r. został zwolniony i wstąpił do Wojska Polskiego. Sąd Polowy nr 5 ustalił, że Aplewicz zgłosił się do wojska w celu uniknięcia łagrów. 10 kwietnia 1942 r. na podstawie wyroku Sądu Polowego 5 Dywizji Aplewicz był rozstrzelany 31. Jako ochotnicy wstąpili również do Wojska Polskiego na terenie ZSRR Białorusini będący wcześniej aktywnymi członkami Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi (KPZB) Antoni Kadacz, Włodzimierz Konik, Sergiusz Podlipski. Pobyt w sowieckich łagrach i obozach jenieckich dał się im we znaki, a pod wpływem doznanych krzywd zmienili swoją postawę wobec Polski 32. Według władz polskich układ Sikorski-Majski jednoznacznie rozstrzygnął sprawę obywatelstwa. Dawni obywatele bez względu na narodowość mieli odzyskać polskie paszporty. Podczas rozmowy gen. Sikorskiego na Kremlu, Stalin na pytanie o zwolnienie z łagrów obywateli polskich należących do mniejszości narodowych, odparł: Co wam po Białorusinach...Wam są potrzebni Polacy, to najlepsi żołnierze. Gen. Sikorski odparł natychmiast, że nie chodzi o konkretnych ludzi, nie mogę mówić o płynności granic Rzeczypospolitej. Ci co w roku 1939 byli obywatelami polskimi, obywatelami polskimi pozostali. Obecny przy tej rozmowie gen. Anders dodał, że jeżeli chodzi o Białorusinów, to czuli się Polakami i byli dobrymi żołnierzami podczas wojny 1939 r. 33. Dowódca 5 Dywizji, gen. Michał Boruta- Spiechowicz oświadczył 12 października 1941 r.: Jeżeli przychodzi do Armii, Żyd, Ukrainiec czy Białorusin i chce dać ofiarę życia za cele o które i my się bijemy, to jest to pełnowartościowy obywatel Polski 34. Eugeniusz Lubomirski wspominał: Do tworzącej się Armii Polskiej w Rosji przyjmowani byli wszyscy zgłaszający się do 31 Protokół zawiadomienia-przesłuchania Włodzimierza Aplewicza, IPMS, Sąd Polowy nr 5, A. XII. 88/2. 32 Spod Monte Cassino na Sybir. Deportacja żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie z Białorusi, Litwy i Ukrainy w 1951 r. Warszawa, 1998, s.277, 317, W. Dymarski: Białorusini z armią gen. Andersa. Przeczynek do dziejów ludności Kresów Wschodnich [w:] Tematy polsko-białoruskie. Historia Literatura -- Edukacja. Olsztyn,

11 służby, posiadający obywatelstwo polskie, wywiezieni do Rosji, mężczyźni jak i kobiety, bez względu na narodowość, a zatem Żydzi jak również Ukraińcy itd. 35 Bardzo przychylnie wobec mniejszości narodowych był nastawiony ambasador S. Kot, który m.in. pisał: Polska zawsze będzie miała w swym łonie Żydów, Ukraińców i Białorusinów 36. Władze sowieckie szybko zorientowały się, że popełniły błąd udzielając amnestii wszystkim obywatelom polskim, w tym mniejszościom narodowym. Pierwszy przypadek dyskryminacji obywateli polskich narodowości niepolskiej, ze strony władz sowieckich miał miejsce w Kazachstanie. Doszło wówczas do incydentu na terenie Środkowo-Azjatyckiego Okręgu Wojskowego (SAWO). Zimą 1941 r. jednostki polskie, w myśl porozumienia gen. Sikorskiego ze Stalinem, zostały przesunięte na teren SAWO, gdzie odbywało się formowanie kolejnych dywizji. Jednak jeszcze w listopadzie 1941 r. komisarz wojenny Kazachstanu, gen. Szczerbakow wydał w Ałma-Acie zarządzenie, aby wszystkich obywateli polskich, posiadających w dokumentach wystawionych przez władze sowieckie zanotowaną narodowość białoruską, ukraińską lub żydowską, kierować do Armii Czerwonej. Gen. Szczerbakow oświadczył, że działa na podstawie instrukcji władz centralnych. W związku z tym, Ambasada RP skierowała 10 listopada 1941 r. notę protestu do Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych ZSRR (LKSZ) i domagała się zagwarantowania każdemu zdolnemu do noszenia broni obywatelowi polskiemu prawa do służenia w Wojsku Polskim. Jednak 1 grudnia 1941 r. LKSZ wydał notę skierowaną do ambasady polskiej, stwierdzając, iż wszyscy mieszkańcy ziem północno-wschodnich Rzeczypospolitej są, zgodnie z rozporządzeniem Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z dnia 29 listopada 1939 r., obywatelami sowieckimi, za wyjątkiem etnicznych Polaków przebywających na tym terenie. Według strony sowieckiej, zgodnie z wymienionym rozporządzeniem, mieszkańcy obwodów zachodnich Białoruskiej SRR nabyli obywatelstwo Związku Sowieckiego, w myśl ustawy z dnia 19 sierpnia 1938 r. W ten sposób strona sowiecka przestała uznawać obywatelstwo polskie przysługujące Białorusinom, z których wielu wstępowało do Wojska Polskiego. Stanowisko rządu sowieckiego zostało odrzucone przez Ambasadę RP, notą z 9 stycznia 1941 r., która komunikowała, iż układ z 30 lipca 1941 r. oraz 34 Z. Wawer: Znów w polskim..., s W. Żeleński: Kilka słów o postawie gen. Andersa wobec dezercji Żydów z Armii Polskiej na Wschodzie [w:] Zeszyty Historyczne, 1993, nr 104, s

12 umowa wojskowa z 14 sierpnia 1941 r. w żadnym ze swych postanowień dotyczących obywateli polskich (amnestia, służba wojskowa) nie wprowadzają pojęcia narodowości lub rasy. Ambasada kilkakrotnie zwracała uwagę na sprzeczność, jaka zachodziła w stanowisku strony sowieckiej, która z jednej strony nie uznawała za obywateli polskich osób narodowości ukraińskiej, białoruskiej i żydowskiej, z drugiej zaś zaznaczała, że zagadnienie granic między Polską i ZSRR nie jest rozstrzygnięte i ma być rozpatrzone w przyszłości. Strona polska stwierdziła, że ustawa o obywatelstwie ZSRR z dnia 19 sierpnia 1938 r. nie może mieć zastosowania do obywateli polskich, gdyż wprowadzenie jej w życie na terytorium Polski okupowanym przez Związek Sowiecki od drugiej połowy września 1939 r., byłoby sprzeczne z postanowieniami IV Konwencji Haskiej 1907 r. 37. Jednak powyższe argumenty nie przekonały Stalina. 25 grudnia 1941 r. Państwowy Komitet Obrony ZSRR podjął decyzję zakazującą wstępowania do oddziałów polskich mieszkańcom tzw. Zachodniej Białorusi, narodowości niepolskiej. Takie stanowisko strona sowiecka potwierdziła jeszcze raz w nocie nr 2 LKSZ z 5 stycznia 1941 r., w której Ludowy Komisariat w kwestii zagadnienia byłych obywateli polskich, mieszkańców Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi Ukraińców, Białorusinów i Żydów nie dostrzegł podstaw dla zmiany swego stanowiska. Jednocześnie Ludowy Komisariat Spraw Zagranicznych złożył oświadczenie, stwierdzające, że postanowienia IV Konwencji Haskiej z 1907 r. dotyczą stanu okupacji terytorium nieprzyjacielskiego, tymczasem, twierdzenie o»okupacji«w stosunku do Kresów Wschodnich pozbawione jest wszelkiej podstawy, zarówno z politycznego, jak i międzynarodowego punktu widzenia, gdyż wkroczenie wojsk sowieckich jesienią 1939 r. nie było okupacją, a przyłączenie wskazanych obwodów do ZSRR nastąpiło w wyniku swobodnie wyrażonej woli ludności tego obszaru 38. Na początku stycznia 1942 r. władze sowieckie wydały dwie decyzje. Pierwsza z nich nakazywała prowadzenie poboru do Wojska Polskiego jedynie poprzez wojenkomaty, a nie bezpośrednio przez polskie dywizje. Druga decyzja 36 S. Kot: Listy z Rosji, s Notatka Zagadnienie obywatelstwa polskiego osób narodowości niepolskiej, IPMS, A.11.49/sow./ Notatka Zagadnienie obywatelstwa polskiego osób narodowości niepolskiej, IPMS, A.11.49/sow./21. 66

13 pozbawiała obywateli polskich narodowości niepolskiej, w tym Białorusinów możliwości służenia w Wojsku Polskim 39. Sowieccy oficerowie zasiadający w komisjach poborowych dążyli do tego by członkowie mniejszości narodowych nie byli przyjmowani do Wojska Polskiego. W efekcie dla określenia narodowości ochotnika były stosowane kryteria wyznaniowe lub rasowe. Kwestionowano narodowość polską na podstawie brzmienia nazwiska lub wyglądu zewnętrznego poborowych, wbrew adnotacjom w przedstawionych dokumentach. Często padały pytania o wyznanie, pochodzenie rodziny itp. Pod presją strony sowieckiej szef Sztabu Wojska Polskiego płk Klemens Rudnicki wydał rozkaz niepowoływania mniejszości narodowych do oddziałów polskich. Przy czym czynniki sowieckie rozgłaszały, że to polskie władze zainicjowały dyskryminację mniejszości narodowych. Po wydaniu powyższego rozkazu dochodziło do tego, że do Wojska Polskiego nie byli przyjmowani nawet Białorusini, mieszkańcy centralnej Polski. Świadczy o tym meldunek oficera łącznikowego Sztabu Generalnego Armii Czerwonej przy Sztabie Wojska Polskiego, z 16 kwietnia 1942 r., w którym czytamy m.in.: do Wojska Polskiego pod pozorem naboru specjalistów, niezbędnych dla jednostek polskich, przyjmowani się Białorusini i Ukraińcy mieszkańcy Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy, natomiast dowództwo polskie odmawia przyjęcia ochotników narodowości białoruskiej i ukraińskiej spośród mieszkańców Generalnego Gubernatorstwa 40. Zaistniała sytuacja wywołała zaniepokojenie ambasadora S. Kota, który pisał 17 lutego 1942 r.: Rozkaz płk. Rudnickiego niebrania mniejszości był tak zredagowany, że wobec Żydów, Ukraińców i Białorusinów władze sowieckie interpretują go jako zakaz władz polskich brania ich do wojska. Zasypywani jesteśmy żalami i protestami tych narodowości przeciwko temu stanowisku 41. Warto podkreślić, że u wielu obywateli polskich narodowości białoruskiej, w rzeczywistości powyższy rozkaz płk. Rudnickiego wywołał wrażenie, że to władze polskie nie chcą przyjmować ich do wojska. Wśród Białorusinów, ochotników do Wojska Polskiego, którym odmówiono przyjęcia do oddziałów polskich, był podoficer Włodzimierz Micko, który w 1944 r. wspominał: w 1942 roku złożyłem 39 Cz. Partacz: Ukraińcy w Armii Polskiej w Związku Sowieckim, Armii Polskiej na Wschodzie i w II Korpusie Polskim [w:] Mars, 2001, nr 11, s Katyń..., s Z. Siemaszko: W sowieckim osaczeniu, Londyn, 1991, s

14 wniosek z prośbą o wcielenie do Armii Polskiej pod dowództwem gen. Władysława Andersa, ale niezgody udzielono, gdyż jestem Białorusinem 42. Trzeba zaznaczyć, że strona polska była świadoma szkodliwości zakazu brania do wojska obywateli polskich narodowości niepolskiej. Sprawa poboru mniejszości narodowych do Wojska Polskiego od razu stała się przedmiotem sporu pomiędzy dowództwem polskim i Sowietami. Strona polska skierowała kilka interwencji w tej sprawie, w których poddała krytyce postawę Sowietów. Wspomniany rozkaz płk. Rudnickiego został wydany w intencji, aby nie tracić czasu na oczekiwanie wyników tych interwencji i nie opóźniać organizacji nowych jednostek. Wydając ten rozkaz Dowództwo Wojska Polskiego nie zrezygnowało jednak z mniejszości narodowych. W efekcie pertraktacji otrzymano zgodę władz sowieckich na pobór wszystkich obywateli polskich bez względu na narodowość, mieszkających w okresie do dnia 27 listopada 1939 r. na terytorium Rzeczypospolitej, okupowanym we wrześniu 1939 r. przez Niemcy. W związku z tym, że rząd sowiecki nie zmienił swego stanowiska w sprawie mniejszości narodowych pochodzących z terenów zajętych przez ZSRR, 22 kwietnia 1942 r. gen. bryg. Z. Bohusz-Szyszko wydał poufną instrukcję w sprawie poboru nie-polaków przeznaczoną dla dowództw: 5, 6 i 7 Dywizji Piechoty oraz Ośrodka Organizacji Armii. W instrukcji tej gen. Bohusz-Szyszko zwracał uwagę, że postawienie sprawy przez władze sowieckie nie mogło być podane do wiadomości ogółu obywateli polskich, toteż w trakcie poboru i do tej pory czynniki sowieckie wykorzystują to i rozmaitymi sposobami przez osoby urzędowe i swych agentów rozsiewają pogłoski jakoby władze sowieckie nie stawiały wszystkim obywatelom polskim przeszkód do zgłaszania do WP, a jedynie Rząd Polski i Dowództwo Armii nie chcą przyjmować do służby w Polskich Siłach Zbrojnych mniejszości narodowych Jest to złośliwie tendencyjna informacja, obliczona na sianie zamętu wśród obywateli polskich i dążąca do wykazania nietolerancji władz polskich w stosunku do mniejszości narodowych 43. W tej sytuacji gen. Bohusz-Szyszko polecił, aby dowódcy zechcieli zrozumieć wagę tego zagadnienia i tak uregulowali swój i swych podkomendnych stosunek do obywateli polskich mniejszości narodowych, aby nie stwarzał on podstawy do wystąpień przeciwko władzom polskim Wniosek W. Micko skierowany do Związku Patriotów Polskich z 1 stycznia 1944 r., Archiwum Akt Nowych, ZPP, t. 643, k Instrukcja z dnia 22 kwietnia 1942 r. w sprawie poboru mniejszości narodowych do Polskich Sił Zbrojnych, IPMS, A.11.49/sow./ Ibid. 68

15 Jakie były przyczyny protestów sowieckich związanych z wcieleniem do Wojska Polskiego nie-polaków? Ambasador S. Kot uważał, że polityka Sowietów wobec obywateli polskich narodowości niepolskiej miała określone cele. Sprzeciwiając się wstępowaniu mniejszości narodowych do oddziałów polskich strona sowiecka w ten sposób dążyła do narzucenia stronie polskiej zagadnienia przyszłych granic oraz zamierzała użyć kwestii statusu politycznego osób narodowości niepolskiej dla stałego nacisku na rząd polski w sprawach terytorialnych. Zwolnienie z obozów propolsko nastrojonych Białorusinów lub Ukraińców, zezwolenie im na wstępowanie do Wojska Polskiego i wyjazd za granicę pozwoliłoby stronie polskiej szukać w nich naturalnych sprzymierzeńców podczas organizowania Europy powojennej - w razie starcia polskiej demokratyczno-federacyjnej idei współpracy międzynarodowej, z ideą rosyjskiego imperializmu ubranego w togę demokracji. Poza tym, zdaniem S. Kota, władze sowieckie dążyły do potajemnego zorganizowania odrębnych wojsk Ukrainy Zachodniej i Białorusi Zachodniej, sformowanych na bazie mniejszości narodowych i przeznaczonych do odegrania roli przeciwwagi politycznej dla czysto polskich jednostek tworzonych pod dowództwem gen. W. Andersa, które w momencie dogodnym dla strony sowieckiej mogłyby być potraktowane jak wojsko etnograficznego państwa polskiego, nie mającego tytułu do Kresów Wschodnich 45. W archiwaliach białoruskich znalazłem tego potwierdzenie. W sierpniu 1942 r. sekretarz Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Białorusi Pantielejmon Ponomarienko przedstawił Stalinowi projekt tworzenia odrębnej Białoruskiej Armii Samodzielnej (BAS), w łonie Armii Czerwonej. BAS miała być złożona z trzech dywizji piechoty, posiadać własne symbole, sztandary i umundurowanie. Jednostki tej Armii miały nosić imię wybitnych Białorusinów, w tym przywódcy powstania styczniowego na Białorusi i Litwie Konstantego Kalinowskiego. Do jednostek białoruskich miało być wcielonych m.in. 15 tys. Białorusinów mieszkańców Kresów, którzy pracowali w baonach budowlanych. Jednak ten projekt został później odrzucony przez Stalina 46. W czasie gdy toczył się polsko-sowiecki spór, rozgrywała walka dyplomatyczna i polityczna, bardzo wielu obywateli polskich narodowości białoruskiej pozbawionych zostało przez władze sowieckie dokumentów ze stwierdzeniem ich polskiego obywatelstwa. Niektórzy z nich pragnęli ponownie 45 S. Kot: Listy z Rosji, s

16 uzyskać paszporty polskie w Ambasadzie RP oraz jej ekspozyturach, na podstawie wydanych uprzednio zaświadczeń. Pomimo tego, że obywatelom polskim innych narodowości niż polska utrudniano wstępowanie do Wojska Polskiego, wielu Białorusinów dostało się do oddziałów polskich. Sprawa polegała na tym, że odróżnienie Białorusinów od kresowych Polaków nie było łatwe. Usiłowania strony sowieckiej by nie dopuścić do przyjęcia nie-polaków do Wojska Polskiego pociągnęły za sobą liczne przypadki deklarowania przed komisją poborową narodowości polskiej - przez Białorusinów. Niektórzy Białorusini wyznania prawosławnego podawali się nawet za katolików. Żołnierz 4 pułku pancernego Skorpiony Białorusin Teodor Korzeniewicz wspominał: W Kujbyszewie dotarła wiadomość, że ochotnicy do Wojska Polskiego będą razem z rodziną ewakuowani za granicę. Z tego względu postanowiłem zgłosić się do oddziałów polskich. Pociągiem przyjechałem do stacji Kermine (koło Samarkandy) w Uzbekistanie, gdzie stanąłem przed komisją medyczną. Na stacji spotkałem Białorusinów, których nie przyjęli do wojska ze względu na ich narodowość. W związku z tym podałem się za Polaka. Ale nie byłem patriotą polskim, zaś zrobiłem to dlatego, by wydostać się z ZSRR 47. Z analizy akt poszczególnych jednostek Wojska Polskiego wynika, że większość spośród Białorusinów, którzy wstąpili do oddziałów polskich na terenie ZSRR, deklarowała się jako Polacy. Przed komisją poborową za Polaków podawali się nawet Białorusini-nacjonaliści, którzy jeszcze w okresie przedwojennym byli wybitnymi działaczami białoruskiego ruchu narodowego, m.in.: znany śpiewak operowy Piotr Koniuch, członkowie Białoruskiej Chrześcijańskiej Demokracji Piotr Sycz i Wincenty Żuk-Hryckiewicz, a ponadto Wiktor Ostrowski, Aleksander Moskalik i inni. W dokumentach ewidencyjnych żołnierzy polskich wyznania prawosławnego, w rubryce narodowość odnotowano częste zmiany zapisów (w miejsce białoruskiej wpisywano polską, również na odwrót). Np. w aktach strzelca 16 baonu 5 KDP Sergiusza Czernobaja, w rubryce narodowość początkowo widniała adnotacja: białoruska, później poprawiono ją na polską 48. Warto dodać, że ten żołnierz był wyznania prawosławnego i należał do odłamu tzw. starowierców. Według jego kolegów - Polaków służących w 16 baonie, Czernobaj był bardzo dobrym żołnierzem, a w życiu codziennym rozmawiał po białorusku. 46 NARB, F. 4p, Op., D, k J. Hrybouski, K. Kozak: Zabytyja zauniery Polskaha wojska u czasy Druhoj suswietnaj wajny. Materyjaly i uspaminy. Minsk, 2003, s

17 Zastanawiając się nad przyczynami podawania przez Białorusinów narodowości polskiej należy pamiętać, iż pojęcie narodowości u wielu z nich nie było wyraźnie wykrystalizowane. Niemałą rolę odegrały przeżycia sowieckie. Białorusini doświadczyli już rozkoszy życia na nieludzkiej ziemi. Doznane krzywdy wywoływały u zesłańców narodowości białoruskiej tęsknotę za przeszłością. Chciałbym przytoczyć fragment listu brata znanej białoruskiej poetki Łarysy Hienijusz, Mikołaja Mikłoszewicza, który był żołnierzem 2 Korpusu. W odpowiedzi na list siostry pisał on m.in.: Ty mówisz, że jesteśmy Białorusinami? Moim zdaniem, Białorusini to ci, którzy przyszli ze Wschodu i w 1940 roku deportowali naszą rodzinę na Syberię. Nie chcę mieć z nimi nic wspólnego. Jestem Polakiem 49. U źródeł powyższej opinii leżą określone przyczyny. Rzeczywiście, po inkorporacji Kresów w 1939 r. Sowieci dokonali zmian politycznych i gospodarczych (w tym deportacji ludności) w imię zjednoczenia narodu białoruskiego i Białoruskiej Republiki Radzieckiej. Zwalnianie ludzi z łagrów sowieckich, które postępowało od połowy 1941 r. dzięki pomocy rządu gen. W. Sikorskiego, sprzyjało wzrostowi sympatii do władz polskich wśród deportowanych Białorusinów i wywołało poczucie wdzięczności dla Polaków. Zdaniem ambasadora S. Kota, wielu Białorusinów zgłaszało dla celów ewidencyjnych narodowość polską, żeby w ten sposób potwierdzić przychylność dla Polski 50. Deklarując się jako Polacy Białorusini starali się uniknąć w trakcie rekrutacji negatywnego potraktowania ich przez władze polskie, jako przedstawicieli mniejszości narodowych. U źródeł polityki realizowanej przez władze wojskowe leżała bowiem obawa przed wcieleniem elementu antypolskiego, zwłaszcza Ukraińców należących do OUN-UPA. Świadczy o tym notatka S. Kota: W pierwszym okresie czasu po zawarciu paktu, do armii polskiej dostało się bardzo dużo Białorusinów i Ukraińców. Tutaj jednak władze wojskowe nie stanęły na wysokości zadania. Każdy ochotnik zgłaszający się do wojska i nie podający się za Polaka uważany jest za element niebezpieczny, który należy bacznie obserwować, a następnie którego należy z wojska się pozbyć. W rezultacie większość Ukraińców i Białorusinów z wojska po prostu wyrzucono Ewidencja żołnierzy 16 baonu 5 KDP, IPMS, A.XI.42/6A. 49 Ł. Hienijusz: Spowiedź. Mińsk, 1993, s Archiwum Wschodnie, VI. AZHRL, Notatka S. Kota..., IPMS, A.10.3/12. 71

18 Warto zaznaczyć, że jeszcze przed wojną większość Białorusinów wyznania rzymsko-katolickiego utożsamiała się z polskością, ogromna większość podawała się za Polaków. Według danych dowództwa Armii Polskiej na Wschodzie, a następnie 2 Korpusu, w szeregach polskich ogromną większość żołnierzy deklarujących narodowość białoruską stanowili prawosławni. Na podstawie analizy dokumentów ewidencyjnych poszczególnych jednostek 2 Korpusu, autor dotarł do danych dotyczących zaledwie 4 żołnierzy wyznania rzymsko-katolickiego, którzy podali się za Białorusinów. Byli to żołnierze 4 pułku pancernego Skorpiony : Albin Skrycki i Stanisław Chodomczek oraz Bronisław Bobrowski i Janusz Libiera z 16 baonu 5 KDP 52. Na oddzielną uwagę zasługuje zjawisko dezercji żołnierzy narodowości białoruskiej z Wojska Polskiego w Związku Sowieckim. W okresie od października 1941 do kwietnia 1942 r. zdezerterowało 52 prawosławnych Białorusinów 53. Niestety nie do ustalenia jest liczba Białorusinów wśród dezerterów w okresie od powstania Wojska Polskiego w Związku Sowieckim do października 1941 r. Trzeba zaznaczyć, że najwięcej Białorusinów samowolnie opuściło oddziały przed ewakuacją do Iranu, a mianowicie w okresie od lutego do kwietnia 1942 r. Jakie były motywy tych dezercji? Po co zdezerterowało kilkudziesięciu żołnierzy, którzy doświadczyli represji sowieckich, przeszli przez więzienia i wstąpili do oddziałów polskich w celu uniknięcia prześladowań ze strony NKWD? Wydaje mi się, że przyczyny tych dezercji były następujące: 1) wpływ agitacji sowieckiej, 2) negatywny stosunek niektórych oficerów i szeregowców narodowości polskiej do żołnierzy - Białorusinów. Podczas tworzenia Wojska Polskiego strona sowiecka starała się wprowadzić doń swoich agentów w celu rozsadzania go od wewnątrz oraz uzyskania informacji szpiegowskich. Od chwili powstania Wojska Polskiego do połowy grudnia 1941 r. w szeregach polskich działało 81 agentów Kominternu, głównie byłych członków Komunistycznej Partii Polski. Wśród tych szpiegów było co najmniej kilku Białorusinów. Jeszcze z okresu niewoli sowieckiej z lat znane są przypadki współpracy jeńców polskich z NKWD, w tym Białorusinów. Należy jednak dodać, że na współpracę decydowali się jeńcy reprezentujący wszystkie narodowości. W kronice 18 baonu piechoty czytamy m.in.: Oceniając 52 Ewidencja 4 pułku pancernego, IPMS, A.XI.47/5; Ewidencja 16 baonu 6 Lwowskiej Brygady Piechoty, IPMS, A.XI.42/6. 53 Komunikaty żandarmerii, IPMS, A.XII.59/11. 72

19 ogólnie, żołnierz nasz był ofiarny, o głębokim patriotyzmie, poczuciu koleżeńskim, zahartowany i zdecydowany na wszystko w walce o Polskę. Znalazły się jednak (niewiele) jednostki zdeprawowane przeżyciami i przez propagandę, które uzależniały się w pewien sposób od władz sowieckich i były przez nie wykorzystywane. Byli wśród nich nieliczni zarówno oficerowie, jak i szeregowi. Czasem dawało się odczuć nieprzyjacielskie nastawienie u niektórych Żydów, Ukraińców i nawet Białorusinów Nie tajemnicą było, że wśród oficerów i szeregowców pułku pracował wywiad NKWD 54. W przededniu drugiej ewakuacji Wojska Polskiego do Iranu Komitet Wykonawczy Kominternu podjął decyzję o odwołaniu swych agentów z Wojska Polskiego. W efekcie wśród żołnierzy polskich ewakuowanych do Iranu znajdowało się jedynie 5 agentów Kominternu. W związku z tym przypuszczam, że pewna część dezerterów - Białorusinów posiadała kontakty z Kominternem i mogła zdezerterować pod wpływem tej organizacji. Jeden z dezerterów narodowości białoruskiej, Andrzej Moskalik, który uciekł 26 października 1941 r., już po wojnie stwierdził, że zdezerterował z Wojska Polskiego dlatego, że nie chciał walczyć o pańską Polskę, natomiast pragnął bronić Stalina. Warto tutaj dodać, że jeszcze przed wojną Moskalik należał do sympatyków Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi i nawet był skazany przez sąd polski na 6 miesięcy więzienia za kolportaż ulotek komunistycznych 55. Mylnym jednak będzie stwierdzenie o przynależności wszystkich dezerterów - Białorusinów do agentury NKWD. Większość żołnierzy narodowości białoruskiej, którzy zdezerterowali z Wojska Polskiego w Związku Sowieckim, oskarżono o przestępstwo z art. 43 i 46 Kodeksu Karnego Wojskowego - przeciwko obowiązkowi wojskowemu 56. Bardzo rzadko stawiano zarzut popełnienia zbrodni stanu. Wydaje mi się, że należy brać pod uwagę postawę części oficerów wobec żołnierzy Białorusinów. Prawdopodobnie miało miejsce zjawisko pewnego rodzaju dyskryminacji w stosunku do żołnierzy wyznania prawosławnego. Nie ustawały również naciski ze strony sowieckiej, niechętnej obecności przedstawicieli mniejszości narodowych w oddziałach polskich. Szef prawosławnego duszpasterstwa w oddziałach stacjonujących w Związku Sowieckim, ks. Grzegorz Kuryłas pisał m.in.: W A.P. było ponad 3 tysiące prawosławnych żołnierzy, nie ukrywających 54 Kronika 18 Lwówskiego Baonu Strzelców, IPMS, C.340.I. 55 Relacja Mikołaja Moskalika dotycząca jego brata Andrzeja Moskalika, w posiadaniu autora. 56 Kodeks Karny Wojskowy z komentarzem. Londyn,

20 swego wyznania. Gdy stało wiadomo, że A.P. zostanie przeniesiona do Iranu, zaczęto masowo zwalniać prawosławnych po dywizjach. Tak w 6 PD z 888 ludzi od razu zwolniono 475 ludzi bez powołania do raportu lub sądu. Niektórzy żołnierze prawosławni widząc takie postępowanie władz wojskowych, jedynie z solidarności koleżeńskiej składali oświadczenia o zrzeczeniu się obywatelstwa polskiego i wystąpieniu z wojska 57. Wśród dezerterów był Bazyli Gościłowicz, urodzony we wsi Skrzyplew w powiecie Wołożyn. We wrześniu 1939 r. jako żołnierz polski dostał się do niewoli sowieckiej i został osadzony w obozie we Lwowie, gdzie przebywał do lipca 1941 r. Po wcieleniu w sierpniu 1941 r. do Wojska Polskiego służył w 14 baonie Żbiki 5 Dywizji Piechoty. Z nieznanych przyczyn zdezerterował wiosną 1942 r. 58 W latach mieszkał w Ałma-Acie, póżniej powrócił do rodzinnej wsi. Przez cały czas po powrocie ukrywał, że kiedyś służył w Armii Andersa. Taki smutny los spotkał większość dezerterów z Wojska Polskiego w Związku Sowieckim. Zgodnie z polsko-sowieckimi ustaleniami, Wojsko Polskie w ciągu marca sierpnia 1942 r. opuściło teren ZSRR i było ewakuowane do Iranu. Trzeba dodać, że nawet podczas ewakuacji jednostek polskich na Bliski Wschód ujawniły się rozdźwięki polsko-sowieckie dotyczące mniejszości narodowych. Strona sowiecka dążyła do tego, aby w szeregach polskich opuszczających ZSRR, znalazło się jak najmniej reprezentantów mniejszości narodowych. Sowieci domagali się, aby członkowie rodzin żołnierzy przedstawili dodatkowe zaświadczenia o narodowości polskiej. Poza tym strona sowiecka żądała bezwzględnego zwolnienia z Wojska Polskiego wszystkich nie-polaków. 26 czerwca 1942 r. pełnomocnik Sztabu Generalnego Armii Czerwonej gen. A. Panfiłow przekazał W. Andersowi listę mieszkańców zachodniej Białorusi i zachodniej Ukrainy, których należało wyłączyć z oddziałów polskich jako obywateli ZSRR 59. W związku z tym ks. Kuryłas pisał m.in.: ani jednemu prawosławnemu żołnierzowi nie zezwolono udać się do wywiezionej swej rodziny, by wywieźć ją razem z wojskiem z terytorium ZSSR, jak to robiono dla żołnierzy narodowości polskiej, wyznania katolickiego, którym zezwalano zapisywać krewnych obcych ludzi byleby byli Polakami. Jeżeli wyjechała ta mała garstka prawosławnej ludności cywilnej to tylko przypadkiem, jeżeli była w 57 Odpis pisma ks. Grzegorza Kuryłasa do arcybiskupa grodzieńskiego i nowogródzkiego Sawy z dnia 9 czerwca 1944 r., IPMS, A.XII.28/ Komunikaty żandarmerii, IPMS, A.XII.59/ Katyń...,s

21 miejscowości postoju wojska i to przeważnie ukrywając swoją narodowość i wyznanie 60. Z drugiej strony gen. W. Anders wspominał, iż mimo nacisków sowieckich nie zgodził się na wyłączenie spośród osób podlegających ewakuacji obywateli polskich narodowości niepolskiej, którzy już byli w szeregach Wojska Polskiego 61. Potwierdzeniem tego jest wspomniana wyżej instrukcja z 22 kwietnia 1942 r., wydana przez sztab Wojska Polskiego, nakazująca równoprawne traktowanie mniejszości narodowych. Według danych dowództwa Wojska Polskiego zwolnienia w rzeczywistości miały miejsce. Jednak wszystkie takie przypadki w całym okresie formowania oddziałów polskich w ZSRR zaszły wyłącznie w następstwie orzeczenia komisji lekarskiej o złym stanie zdrowia żołnierza (kat. D i E), albo na jego indywidualną prośbę 62. W ten sposób od 1 lipca 1942 r. do ukończenia ewakuacji zwolniono ogółem 350 żołnierzy, w tym 188 wyznania rzymsko-katolickiego, mojżeszowego, 13 - grecko-katolickiego i 24 - prawosławnego. W stosunku do prawosławnych, w rozkładzie na poszczególne garnizony, sprawa kształtowała się następująco: Dżałołabad 18 osób, Guzar Trzeba zaznaczyć, że miały miejsce przypadki zwalniania się żołnierzy polskich narodowości białoruskiej na własną prośbę. Tak na przykład Włodzimierz Koczanowski z 13 pułku piechoty, który pełnił służbę w milicji sowieckiej, dokonując aresztowań obywateli polskich, opuścił szeregi Wojska Polskiego w obawie przed prawnymi konsekwencjami 64. W wyniku ewakuacji Związek Sowiecki opuściło żołnierzy i osób cywilnych. Według danych MON wśród ewakuowanych żołnierzy polskich Białorusini stanowili 1397 osób września 1942 r. nastąpiło połączenie jednostek polskich sformowanych w ZSRR i oddziałów Wojska Polskiego na Środkowym Wschodzie. W wyniku tego powstała Armia Polska na Wschodzie. We wrześniu i październiku 1942 r. jednostki polskie przesunięte zostały do Iraku. 60 Odpis pisma ks. Grzegorza Kuryłasa..., IPMS, A.XII.28/ Cz. Partacz: Ukraińcy w Armii Polskiej w Związku Sowieckim, Armii Polskiej na Wschodzie i w II Korpusie Polskim [w:] Mars, 2001, nr 11, s Instrukacja z dnia 22 kwietnia 1942 r..., IPMS, A.11.49/sow./ Notatka Ministerstwa Spraw Wojskowych z dnia 3 listopada 1942 r., skierowana do Ministerstwa Spraw Zagranicznych, w sprawie zarzutów Żydowskiej Agencji Telegraficznej dotyczących masowego usuwania Żydów z Wojska Polskiego, IPMS, A.XII.3/ Dziennik żandarmerii, IPMS, A.XII.59/ Pismo płk. Łunkiewicza z Wydziału Politycznego MON, z 1 września 1943 r., IPMS, A. XII. 3/22. 75