Wy i my musimy zezwierzęceni nurzać się we krwi. Obraz konfliktu izraelsko-palestyńskiego w najnowszej poezji hebrajskiej

Transkrypt

1 Studia Azjatystyczne 1 (2015), str Małgorzata Lipska Uniwersytet Warszawski, Warszawa Wy i my musimy zezwierzęceni nurzać się we krwi. Obraz konfliktu izraelsko-palestyńskiego w najnowszej poezji hebrajskiej Le langage est une traduction de la réalité [Język jest przekładem rzeczywistości] Michel Bréal, Essai de sémantique Język determinuje ludzkie myślenie, kształtuje je, a jednocześnie stanowi odbicie tego, jak człowiek postrzega świat. W języku można zatem szukać wskazówek do rozumienia czyjejś wizji rzeczywistości. Specjaliści od reklamy czy politycy znają i wykorzystują drzemiący w języku potencjał do zjednywania sobie ludzi i przekonywania ich do własnych racji. Dobór odpowiednich słów jest w ich pracy kwestią kluczową. Nie tylko właściwie dobrane słowa, ale również same konstrukcje gramatyczne mogą nieść ze sobą konkretne skojarzenia i wywoływać rozmaite emocje. Na przykład coraz rzadziej używany już w języku polskim sposób zwracania się do starszych członków rodziny w trzeciej osobie liczby pojedynczej stanowić ma wyraz najwyższego szacunku, zaś użycie formy ty wobec nieznanego nam

2 Wy i my musimy zezwierzęceni nurzać się we krwi dorosłego człowieka może zostać uznane za oznakę lekceważenia lub nawet obrazę, targnięcie się na czyjąś godność osobistą. Okazuje się, że pozornie niewiele znaczący szczegół, jakim jest osoba gramatyczna, wyraża bardzo wiele. Michel Bréal rozróżniał w języku elementy obiektywne i subiektywne; pisał: Na trzy osoby czasownika jest jedna, którą on [nadawca komunikatu] sobie całkowicie rezerwuje (ta, którą przyjęło się nazywać pierwszą). Już w ten sposób przeciwstawia on swoją indywidualność reszcie świata. Co do drugiej osoby, nie oddala nas ona jeszcze tak bardzo od nas samych, ponieważ druga osoba nie ma innej racji bytu, jak tylko będąc zapytywaną przez pierwszą. Można więc powiedzieć, że jedynie trzecia osoba reprezentuje obiektywną część języka (M. Bréal, Essai de sémantique, cyt. za: Paveau 2009: 65). Oznacza to, że słowami: Ja jestem podmiot manifestuje samoświadomość, wyodrębnia i oddziela siebie od reszty świata. Z kolei zdania: Ty jesteś lub On jest konkretyzują ową resztę świata, która może być bliższa lub dalsza może być jedynie treścią komunikatu ( on ) lub stanowić odbiorcę i treść jednocześnie ( ty ). Sytuacja komplikuje się w liczbie mnogiej. Forma my może oznaczać ja i ty lub ja i on, zaś wy może być równoznaczne z ty i ty albo ty i on. Jak w życiu, tak i w języku niemożliwe jest zbiorowe ja rozumiane jako ja i ja 1. Jednakże najistotniejszym wnioskiem płynącym z teorii Bréala jest stwierdzenie, iż pierwsza i druga osoba są ze sobą w osobliwy sposób powiązane; druga osoba oznacza tego, który jest mówiącemu najbliższy (przynajmniej w chwili wysyłania komunikatu), ale zarazem jest innym, obcym, ponieważ uosabia przestrzeń nie-ja, poza-ja, jest reprezentantem reszty świata. 1 Uwaga ta odnosi się do języków roboczych niniejszego opracowania, tj. do języka hebrajskiego i polskiego, a także do języków europejskich znanych autorce artykułu. Powyższe stwierdzenie nie wyklucza jednak możliwości zaistnienia języka, w którym forma my byłaby tożsama z mnogim ja (tj. ja i ja ). Co więcej, należy wziąć pod rozwagę, że rozwój technologii informacyjnej, badania nad sztuczną inteligencją, konstrukcja robotów tworzących od podstaw własne języki, a także badania nad digitalizacją informacji zgromadzonych w ludzkim mózgu mogą doprowadzić w przyszłości do zaistnienia sytuacji, w której forma my rozumiana jako ja i ja stanie się nie tylko faktem językowym, ale i najprecyzyjniejszym opisem rzeczywistości, w której indywidualna świadomość jednostek stanie się częścią składową połączonej świadomości zbiorowej.

3 52 Małgorzata Lipska W świetle powyższych spostrzeżeń nasuwa się myśl, że izraelski poeta piszący o konflikcie izraelsko-palestyńskim będzie zapewne używał form: my i wy do wyodrębnienia dwu wzajemnie wrogich grup. Można spodziewać się, że pierwsza osoba stanie się synonimem Izraela bądź narodu żydowskiego, podczas gdy druga osoba będzie odnosiła się do Palestyńczyków, muzułmanów lub Arabów w ogóle. I rzeczywiście literatura hebrajska dostarcza przykładów utworów poetyckich, w których osoba mówiąca to Żyd, Izraelczyk, identyfikujący się z własnym narodem i uważający zbiorowość palestyńską za partnera w dialogu partnera, który jest zarazem obcym, nie-mną. Jehuda Amichaj 2 w wierszu z roku 1998 opiewa żydowskie ofiary konfliktu: ו א י ך נ ק ונ ן? ב ק ינ ת ד ו ד א ת ש א ול ו י ונ ת ן, מ נ ש ר ים ק ל ו, מ א ר י ות ג ב ר ו, כ ך נ ק ונ ן. א ל ו ב א מ ת ק ל ו מ נ ש ר ים ה י ו ע פ ים ג ב וה, מ ע ל ל מ ל ח מ ה ו ל א נ פ ג ע ים. A jak będziemy lamentować? Lamentacją Dawida za Saulem i Jonatanem, Byli oni bystrzejsi od orłów, dzielniejsi od lwów, tak będziemy lamentować. Gdyby naprawdę byli bystrzejsi od orłów, lataliby wysoko, ponad wojną, i nie zostaliby zranieni. (Nitzan 2005: 61) 3 Nawiązanie do żydowskich lamentacji pogrzebowych, wzmiankowanie postaci biblijnych i wreszcie bezpośredni cytat z 2 Księgi Samuela 1,23 wyraźnie wskazują, że my (ci, którzy będą lamentować) to Żydzi. Ze smutkiem wspominać będą swoich zmarłych. Podobnie w wierszu bez tytułu z 2002 roku, autorstwa Tuwji Rübnera 4 : 2 Jehuda Amichaj ur. w 1924 roku w Niemczech jako Ludwig Pfeuffer. Dorastał w ortodoksyjnej rodzinie, która w latach 30. XX wieku imigrowała do Palestyny. Uznawany za jednego z najwybitniejszych współczesnych poetów w Izraelu i na świecie. Jego poezja cechuje się użyciem prostego, potocznego języka. Zmarł w roku Wszystkie cytaty z utworów poetyckich analizowanych w niniejszym opracowaniu w tłumaczeniu własnym.

4 Wy i my musimy zezwierzęceni nurzać się we krwi ז ור ח ה דם ה מל כל ך. ה ל ב שח ון. א תה, אנ י, א ת. ס ול ח מה ש ע ש ינ ו ג ם אל מל א ר ח מים אינ ו. ר וצ צים ב עיר של ב ע תה ובה ול ים מ ת Serce jałowe. Brudna posoka świta. Ty, ja, ty też. Co zrobiliśmy, tego i Bóg Pełen Miłosierdzia wybaczeniem nie powita. A przerażenia rozbiegły się w mieście popłochu pośród wież. (Nitzan 2005: 144) Choć utwór Rübnera ma zupełnie inną wymowę niż wiersz Amichaja nie jest utrzymany w tonie żałoby i poczucia straty, lecz wyraża strach i skruchę to jednak Rübnerowski Bóg Pełen Miłosierdzia znów jest Bogiem żydowskim, o czym świadczy wyraźne nawiązanie do żydowskiej modlitwy Boże Pełen Miłosierdzia, odmawianej podczas pogrzebów i rocznic śmierci bliskich. Warto nadmienić, że początkowo Boże Pełen Miłosierdzia odmawiano w intencji żydowskich ofiar wypraw krzyżowych i powstania Chmielnickiego a zatem kontekst wojenny jest wpisany w genezę tej modlitwy (Borzymińska 2003: 378). Bardzo wyraźny podział na żydowskich nas i palestyńskich was zaznacza się w utworze Mejra Wieseltiera5 pt. Wy i my z 2003 roku: : א תם ו אנ חנ ו הר טב על מ ע דנ י ה מ ע רב י ותר י ה רינ ג ב א מ ס ט ר דם י ה יה ענ ג יב כ די ש ה ב ב ורד ו ט ועם את ה יי ן ה ח דש בי ק בי כ די שי ת ר חב ו ב ח דו ה נ ח ירי ה ובל ונ ד ון ט ורים ש דה ו י ז היב ו מ ח דש ב פ ריס כ די ש פ סל ים ו ע יט ל קי מ ודד עם ה ע צ וב ה א כ די ש ה ע צ וב ה ס קנ דינ בי י ת ק וט לנ ד כ די ש ס טיק ה סל מ ון ה ט רי י ב היק ב מל א ז יו ו ב ס י וכל ו ל ח דש כל ע ונ ה מ וביל ים כ די ש ב תי ה א פנ ה ה א מ וד רנ י א ול ט ר כ די ש ה קב וצ ות ב ל יג ות ה בכ יר ות י ז כ ו ב א צ ט די ון 4 5 Tuwja Rübner ur. w 1924 roku w Bratysławie. Podczas II wojny światowej samotnie imigrował do Palestyny. Okoliczności nie pozwoliły mu zdobyć formalnego wykształcenia, co jednak nie przeszkodziło mu w uzyskaniu pracy nauczyciela literatury i w rozwoju kariery literackiej. Mejr Wieseltier ur. w Moskwie w 1941 roku, po przeżyciu II wojny światowej w ZSRR i imigracji z rodziną do Izraela, dorastał w Netanji i Tel Awiwie. Studiował filozofię i historię. Znany jest z twórczości zaangażowanej politycznie. Tłumaczył dzieła Williama Shakespeare a na język hebrajski.

5 54 Małgorzata Lipska כ ד י ש ת ח נ ות כ ח ע ז וב ות י ת ח ד ש ו כ מ וז א ונ ים מ פ ל א ים כ ד י ש י ת ג ו נ ו מ ינ י ה ב יר ה ב א ר ץ ה ב ל ג ים כ ד י ש ו נ צ י ה ל א ת ש ק ע וב ר ל ין ת ש וב ל ת פ א ר ת ה כ ד י ש ה ח מ ון י א פ יל כ ר א וי ב ס פ ר ד ו ה נ ק נ יק ה ג ר מ נ י ל א י כ ז יב א ת ש וח ר יו כ ד י ש צ י ד י ה ש וע ל ים ב א נ ג ל י ה ל א י נ ש ל ו מ ת ח ב יב ם א ת ם ו א נ ח נ ו ח י ב ים ל ה ת ב ה ם ע ל ה ד ם: ע ל יכ ם ל ה ת פ וצ ץ ב ע ר ינ ו ב א וט וב וס ים מ ש ת ר כ ים ל ה פ ך א נ ש ים ק ש י י ום ונ ע ר ות ר כ ות ל א מ צ ות ב ש ר ו ע ל ינ ו ל י ר ט א ת ס מ ט א ות יכ ם ב ט יל ים ח כ מ ים מ מ ס וק ים ל ש ר ף מ כ ונ י ות ל א פ ר ו ה ול כ י ר ג ל ל ב ב ות פ ח ם ע ל יכ ם ל יר ות צ ר ור ות ל ת ו ך מ ס ע ד ות ו ע ל פ ע וט ות ב ח ד ר י י ל ד ים ל ח ל ק א ת ה ע ול ם ה מ ס כ ין ל ד אר א ל א ס ל ם ול ד אר א ל ח ר ב ל ש ל ה ב ב י ל ד יכ ם ה ר כ ים ש נ א ת ע ול מ ים ו ח ד ו ה מ ס מ מ ת א ל י מ ו ת ו ע ל ינ ו ל ח ס ם א ת ד ר כ ן ש ל י ול ד ות ל ר ופ א ע ד י מ ות ה ע ב ר ל יר ות ב ד מ י ות ה ש פ ופ ות ש ל א ב ות מ ת ג נ ב ים ל ח פ ש פ ר נ ס ה ל ע ק ר ז ית ים ע ל פ ר י ם ל פ וצ ץ ב ת י ד ל ים ל ה ז ות ה ל ול ות ב ח ב ר ון ל ק ט ב א ת ה א ד ם ה מ ק ומ י ל יה וד י ול ג וי ש נ י ג ז ע ים ש ל כ ל ב ים ש א ל פ ו ל ה ר ג. Wy i my jesteśmy sosem na zachodnich przysmakach: Ażeby baby herring w Amsterdamie był delikatniejszy Ażeby z radością rozdymały się nozdrza degustatora nowego wina w winiarniach Bordeaux Ażeby na nowo zazłociły się spłowiałe figury i zdobienia w Paryżu oraz w Londynie Ażeby skandynawskie budownictwo konkurowało z budownictwem włoskim Ażeby stek ze świeżego łososia zajaśniał pełnią blasku w Szkocji Ażeby wiodące domy mody mogły wprowadzać nowości każdego sezonu Ażeby drużyny z najwyższych lig zyskały ultranowoczesny stadion Ażeby opuszczone elektrownie odżyły jako cudowne muzea Ażeby urozmaicały się gatunki piw w kraju Belgów Ażeby Wenecja nie zatonęła a Berlin powrócił do swej świetności Ażeby jamón ciemniał jak należy w Hiszpanii A niemiecka kiełbasa nie zawiodła swych zwolenników Ażeby tropicielom lisów w Anglii nikt nie zabronił łowów marszcząc brwi Wy i my musimy zezwierzęceni nurzać się we krwi: Wy macie wysadzać się w naszych miastach w ciągnącym się sznurze autobusów Obracać zgnębionych ludzi i delikatne dziewczęta w połcie mięsa A my mamy ostrzeliwać wasze aleje inteligentnymi rakietami z helikopterów Palić samochody na popiół a pieszych zmieniać w zwęglone kukły

6 Wy i my musimy zezwierzęceni nurzać się we krwi Wy macie strzelać seriami w restauracjach i do brzdąców w dziecięcych pokojach Dzielić przywykły świat na dar-al-islam i dar-al-harb I wzniecać w waszych małych dzieciach wieczną nienawiść i odurzoną radość wobec śmierci A my mamy blokować rodzącym drogę do lekarza aż płód obumrze Strzelać do przygarbionych postaci ojców skradających się w poszukiwaniu środków do życia Karczować owocujące drzewa oliwne wysadzać domy ubogich roić sobie świętowanie w Hebronie Różnicować miejscowego człowieka na Żyda i na goja Dwie rasy psów wyszkolonych by zabijać. (Nitzan 2005: 160) Podział według osób gramatycznych w utworze jest na pozór bardzo prosty: my Izraelczycy, wy Palestyńczycy. Jednak w opis sytuacji lirycznej niepostrzeżenie wkrada się trzecia osoba, nienazwana wprawdzie ani razu zaimkiem oni, lecz obecna już od pierwszych wersów. Oni to ludzie świata Zachodu: Anglicy, Francuzi, Hiszpanie, Niemcy itd. Na zasadzie wzajemnego dopełniania się jedni muszą prowadzić wojnę, by inni ( oni ) mogli wieść sielski żywot. Oto niuans stanowiący o kunsztowności utworu M. Wieseltiera mimo podziału: my kontra wy, daje się zauważyć bliskość pierwszej i drugiej osoby; jesteśmy sosem na zachodnich przysmakach a więc dzielimy ten sam los, mamy ze sobą coś wspólnego, a oni (trzecia osoba) żyją w innym świecie. Dwie równoległe, niestykające się ze sobą i niezrozumiałe wzajemnie rzeczywistości to w istocie nie rzeczywistość my wobec rzeczywistości wy, lecz rzeczywistość my i wy przeciw rzeczywistości oni. Jedyny rym w utworze pojawia się w momencie przejścia od wizji Zachodu do opisu r e- aliów bliskowschodnich. Jest to zabieg formalny służący uwydatnieniu kontrastu między dwoma światami. Temu samemu celowi służy także zastosowanie znaków interpunkcyjnych tylko w kluczowych miejscach. Powyższe przykłady ilustrują najprostszą możliwą kategoryzację grup, gdzie zaimkowi osobowemu my odpowiada osoba mówiąca wraz ze swymi żydowskimi rodakami, zaś zaimkowi wy Palestyńczycy. Jednakże w poezji hebrajskiej zdarzają się też inaczej przeprowadzone rozróżnienia. Dawid Awidan 6 w wierszu Modlitwa do Al- 6 Dawid Awidan ur. w 1934 roku w Tel Awiwie, jego debiutancki tomik wierszy ukazał się w roku 1954 i został uznany za przełomowy w dziejach poezji hebraj-

7 56 Małgorzata Lipska laha Haszem z 1991 roku z premedytacją zaciera granicę między Żydami i Arabami. מ ושל ב מר ום ת פ ל ה ל אל ל ה ה שם ב ש מי ם ה לה צל מו ת ד מו ת ל תר ם באנ ו אל י ך א י ע פר ש וכנ כ ורים ו ל ובים ע אנ חנ ו ש פל ים ע אנ חנ ו ע וד כאן ו אנ חנ ו הי ינ ו כ בר ס ופנ ית עד הס וף אנ חנ ו ה ול כים ל ה לם ל א איש י ו תר כאן את כל הג ו י ות ל אס ף Modlitwa do Allaha Haszem w niebie władającego na wysokości Przybyliśmy do Ciebie Boże cienia śmierci krew śmierci złożyć w uniżoności Jesteśmy podli marni plugawi i mieszkamy w prochu Jeszcze jesteśmy tutaj i już byliśmy po trochu Będziemy uderzać śmiertelnie aż po kres epoki Nie pozostanie tutaj nikt by zebrać wszystkie zwłoki (Nitzan 2005: 44) Dawid Awidan łączy imiona Allaha i Haszem7, ukazując w ten sposób, że Bóg judaizmu i islamu to ten sam Bóg Bóg śmierci. My Awidana to obie strony konfliktu, które zgodnie służą Bogu śmierci. Z kolei w Ołowianych żołnierzach Aarona Szabtaja8 z 2002 roku wy to izraelscy żołnierze., אתם פ ר חים ו ל מה ל א ה ב מ ש אית מל אה צר ור ות פ ר חים? ל י ל דים ה א בי ונ ים של ר פ יח? א ו ש קי סו ד רים ז ול ים ל א מה ות? א ו מ צ תים סינ י ים ל אב ות א ותם ו ל מה ל א ה ע ר תם? ומ עיל י ג שם עם ח ביל ת מ ט רי ות ק וקים א ו א ול י עם ג יפ מל א ז? ל ולי ות יפת נ ג ה מ על ה ש ל פר ש ל רג ע מנ 7 8 skiej. W 1993 roku otrzymał prestiżową Literacką Nagrodę im. Bialika. Zmarł w 1995 roku, schorowany i tonący w długach. Haszem słowo to po hebrajsku oznacza imię i używane jest jako zamiennik tetragramu JHWH w celu uniknięcia profanacji imienia Boga poprzez wymawianie go. Aaron Szabtaj ur. w 1939 roku w Tel Awiwie, poeta i tłumacz klasycznej literatury greckiej (przełożył na język hebrajski m.in. dramaty Eurypidesa, Ajschylosa i Sofoklesa). Brat pisarza Jaakowa Szabtaja.

8 Wy i my musimy zezwierzęceni nurzać się we krwi ל א ק ר את ם א ת ה א ר ג ז ה מ ע ופ ף? א פ ש ר ה י ה ל ד ר ד ר מ כ ף ה ד ח פ ור א ל פ ת ח י ה ב ת ים כ כ ר ות ל ח ם! ל ה ש א יר ב ג נ ב ה ק ר ט ונ י ח ל ב! ה א ם א ינ כ ם י וד ע ים ל ה פ ת י ע? ה א ם א ין ב מ ח כ ם ק מ צ וץ ד מ י ון? י כ ל ת ם ב ח ס ות ה ח ש כ ה ח ר ש ל ב נ ות מ ג ר ש מ ש ח ק ים א ו ל ה צ יב א ת ע מ וד י ה ח ש מ ל א ו ל מ ל א מ ר פ א ה ב ת ר ופ ות! ל א ש מ ע ת ם ע ל ל וא י פ ס ט ר? ב א יז ה ט יט מ ל א ו א ת ר אש יכ ם ש ב את ם ב ל י ל ה, ב ז ל ע פ ות ג ש ם, ה ר ס ת ם ש ש ים ב ת י ע נ י ו ש ש מ א ות א נ ש ים, נ ש ים ו ט ף ה ש ל כ ת ם ל ב ץ? ח י ל י ע ופ ר ת מ ט מ ט מ ים, ה א ם א ב יכ ם ה וא ס כ ין ש ר ק י וד ע ל ח ת ך? ה א ם א מ כ ם ה יא מ ס פ ר י ם ש ר ק ר ג יל ים ל ג ז ר? A dlaczego nie przynieśliście kwiatów, ciężarówki pełnej wiązanek kwiatów dla biednych dzieci z Rafah? Albo toreb tanich swetrów dla matek? Albo chińskich zapalniczek dla ojców? Dlaczego nie zbudziliście ich pakietem parasolek i płaszczy przeciwdeszczowych? Lub może dżipem pełnym sztucznych ogni, by przez chwilę rozciągnąć wachlarz blasku ponad kałużami? Nie czytaliście Latającego kufra? Można było stoczyć z szufli spychacza ku wejściom domostw bochenki chleba! Zostawić ukradkiem kartony mleka! Czy nie umiecie zaskakiwać? Czy nie ma w waszych głowach odrobiny fantazji? Mogliście pod osłoną nocy cichaczem zbudować plac zabaw albo ustawić słupy energetyczne,

9 58 Małgorzata Lipska albo zapełnić przychodnię lekami! Nie słyszeliście o Ludwiku Pasteurze? Jakim kitem napełniono wasze głowy, że przyszliście nocą, w ulewnym deszczu, zniszczyliście sześćdziesiąt domów ubogich, a sześciuset ludzi, kobiet i dzieci, rzuciliście w błoto? Głupi ołowiani żołnierze, czy waszym ojcem jest nóż, co umie tylko krajać? Czy waszą matką są nożyczki, przywykłe tylko do cięcia? (Nitzan 2005: 66-67) Cały wiersz napisany jest z użyciem form czasownikowych drugiej osoby liczby mnogiej; osoba mówiąca zwraca się bezpośrednio do grupy, którą nazywa głupimi ołowianymi żołnierzami. Notabene, ołów może kojarzyć się nie tylko z ołowianymi żołnierzykami służącymi do zabawy, ale też z ołowianymi kulami. Autor wyraźnie wskazuje datę i miejsce wydarzeń, które stały się dla niego inspiracją: miasto Rafah w Strefie Gazy, styczeń 2002 roku. Odbyła się tam wówczas akcja wyburzania budynków przeprowadzona przez izraelskie wojsko jedna z akcji dokonywanych podczas drugiej intifady (jak twierdziła strona izraelska w imię bezpieczeństwa). Osoba mówiąca w wierszu Szabtaja wyraźnie oddziela swoje ja od tych, których nazywa wy, tj. żołnierzy izraelskich; sprzeciwia się ich działaniom i staje po stronie poszkodowanych palestyńskich cywilów. Wielkim nieobecnym w tym utworze jest izraelski establishment (trzecia osoba); to on bowiem napełnia kitem głowy żołnierzy ołowianych żołnierzyków, zabawek, bezrozumnych kukiełek. Przeciwko establishmentowi zwraca się też Awner Treinin 9 w pochodzącym z roku 2003 wierszu zatytułowanym Z piosenek na Tu bi- Szwat. Tu bi-szwat to żydowskie święto wiosny celebrowane przez 9 Awner Treinin ur. w 1928 roku w Tel Awiwie, był poetą, profesorem chemii fizycznej, a także członkiem Akademii Języka Hebrajskiego instytucji regulującej hebrajską normę językową. Zmarł w 2011 roku.

10 Wy i my musimy zezwierzęceni nurzać się we krwi sadzenie drzew. Treinin dekonstruuje znaną dziecięcą piosenkę, tworząc wariację (a raczej wariactwo ) na jej temat10. Wersja oryginalna: Icchak Szenhar, To sadzących drzewa marsz Wersja zdekonstruowana: A. Treinin, Z piosenek na Tu bi-szwat (wariactwo na temat pieśni dzieciństwa) כך הולכים השותלים, שנהר. י משירי טו בשבט, טריינין. א ) (איבוד של שירי הילדות : ש ות לים ה ול כים ה כ ך, ר ן ב לב ו את בי ד, ומן ה כ פר מן ה עיר מן ה הר, מן ה ע מק! בט ו ב ש בט! בט ו ב ש בט, מן ה ע מק מן ה הר? אתם הש ול טים ל מה ב? ש ות לים ה, אתם ל מה ב, וב צ ר נ ך ב ק ר קע ו ג ומ ות ס ביב נ חפ ר וב מיש ור ב ה רים! בט ו ב ש בט! בט ו ב ש בט, ומן ה כ פר מן ה עיר? ש ותל ים מה י הא פ ה ה, נ כ תת, נ כ תת מן הש רש נ ח ש ף. יתים ה ש קד ו הז וב צ ר נ ך ב ק ר קע וב ור ות ס ביב נ חפ ר וב מיש ור ב ה רים. ג ופ ותינ ו ל ה ט מין? ש ות לים ה, מה י הא פ ה, ג ומה ש תיל י ב וא ב כל, י פר ש צ ל ו י ער עד ג ומה על א ר צנ ו ע! בט ו ב ש בט! בט ו ב ש בט To sadzących drzewa marsz: Radość w sercu, szpadel w dłoń! Z miasta czy spod sielskich chmur, Czy z doliny, czy też z gór Na Tu bi-szwat! 10 Czy z doliny, czy też z gór, Hej, rządzący, co was gna? Będziem niszczyć co się da, Z korzeniami rwać raz dwa W oryginalnym podtytule celowo zastosowany błąd ortograficzny zamienia wyrażenie opracowanie pieśni dzieciństwa w utratę pieśni dzieciństwa. W przekładzie na język polski wariacja na temat została zastąpiona wariactwem na temat.

11 60 Małgorzata Lipska Na Tu bi-szwat! Hej, sadzący, co was gna? Trzeba w ziemię szpadel wbić, Dołki naokoło ryć Aż po szczytów górskich nić Na Tu bi-szwat! Na Tu bi-szwat! Hej, co dziełem waszych rąk? To sadzonki w każdej z jam, Z nich wyrośnie gęsty las I ocieni wszystkich nas Na Tu bi-szwat! Na Tu bi-szwat! Migdał i oliwny sad. Z miasta czy spod sielskich chmur, Hej, co dziełem waszych rąk? Trzeba w ziemię szpadel wbić, Rowy naokoło ryć Aż po szczytów górskich nić, Żeby trupy nasze skryć. (Nitzan 2005: 123) W wariactwie Treinina sadzi się nie drzewa, lecz ludzkie trupy. Wiersz skonstruowany jest na zasadzie dialogu społeczeństwa izraelskiego z rządem. Gra słów z tekstem piosenki Szenhara sprawia, że sadzący zamieniają się w rządzących. Forma pierwszej osoby należy pozornie do rządzących ( Będziem niszczyć co się da ), ale de facto my w utworze to społeczeństwo. To ono zwraca się w drugiej osobie: Hej, rządzący, co was gna?. Establishment udziela odpowiedzi, a jego słowa są wprowadzone jako mowa niezależna w drugiej strofie. Ostatnią strofę można interpretować jako odpowiedź rządzących (wydany rozkaz: należy kopać groby, by pochować naszych obywateli ) bądź też jako komentarz społeczeństwa: to są nasze trupy, my giniemy, musimy pogrzebać swoich. Również Wieseltier wyraża krytykę establishmentu i zwraca się do autorytetów w drugiej osobie. W Sonatcie przeciw każącym przelanej krwi mówić z 1986 roku pojawia się apel: Jeśli pewnego dnia zginę od kuli młodego palestyńskiego / mordercy, (...) nie ważcie się mówić, / że moja krew dostarcza dowodów na słuszność waszego błędu (Nitzan 2005: 32). Tymczasem u Arjego Siwana 11 pole znaczeniowe drugiej osoby znacznie się poszerza. Wiersz Odrzucam (nota do załączonej fotografii) 11 Arje Siwan ur. w 1929 roku w Tel Awiwie, studiował literaturę i język hebrajski na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie. W roku 1998 został uhonorowany Nagrodą Bialika, a w 2010 Nagrodą Izraela w dziedzinie poezji hebrajskiej.

12 Wy i my musimy zezwierzęceni nurzać się we krwi z roku 1989 przeznaczony jest do publikacji wraz z fotografią zabitego palestyńskiego chłopca. א נ י מ וח ה מ ן הס פ ר ים ש ל י א ת ה א ב ק ב ח ל צ ת ט ר יק ו ק ט נ ה, ה יא ח ל צ ת ו ה י ש נ ה ש ל ב נ י. י ש ל נ ו י ות ר א ב ק ב ק י ץ ה ש נ ה, ג ם ה ר כ ב ו ש ונ ה: מ ע ר ב ים ב ו פ ר ור ים ש ל ט י ח ו ש ל ס יד א ול י מ ן ה ב ת ים ש פ וצ צ ו. מ כ ל מ ק ום ע ל ה כ ת נ ת, ל א ח ר ש ע ה ק צ ר ה ש ל מ ח י ת א ב ק מ ס ת מ נ ים פ ס ים. ב ד ר ך כ ל ל ה י ה ע ול ה ב ז כ ר ונ י י וס ף ה י ל ד ה י פ ה ו ה מ ח ונ ן, ה י ל ד ש י ד ע ל ה ח ל ץ ב ת ב ונ ת ו, ב ר ג יש ות ו, מ כ ל ה ת ס ב וכ ות ש נ פ ל ה ב ן מ ש פ ח ת ו, ה י ל ד ה ח ול ם ע ל א ל מ ות, ה י ל ד ש ה ל ך ל ש כ ם ל ר א ות א ת ש ל ום ה צ אן. ה י ום א ינ י י כ ול ל ה ש ת ח ר ר מ ת מ ונ ת ו ש ל י ל ד י פ הפ ה א ח ר מ ש כ ם: ה נ ה ה וא ל פ נ יכ ם, ש וכ ב ל ל א ת נ וע ה ו ה נ ק ב ב ח ז ו ל א מ ש נ י ח י ה ר ע ה. Odrzucam z moich książek kurz małą trykotową koszulką, to stara koszulka mojego syna. Mamy tego roku więcej kurzu, także jego skład jest inny: mieszają się w nim drobiny tynku i wapna, może z wysadzonych domów. W każdym razie na koszuli, po krótkiej chwili wycierania kurzu, odznaczają się pasy. Zazwyczaj przypominał mi się Józef, śliczny i zdolny chłopiec, który umiał wyratować się w swej rozumności, w swej wrażliwości ze wszystkich kłopotów, w jakie wpadała jego rodzina, chłopiec śniący o snopach, chłopiec, co poszedł do Sychem zobaczyć, czy trzoda jest cała i zdrowa. Dzisiaj natrętnie myśl mi się zamyka na obrazie innego prześlicznego chłopczyka z Sychem: oto on przed wami, bez ruchu leży, a otwór w jego piersi nie od zębów złego zwierza. (Nitzan 2005: 86)

13 62 Małgorzata Lipska Współcześnie nazwą Sychem Izraelczycy nazywają palestyński Nablus. W wierszu mowa o arabskim chłopcu ofierze z okresu pierwszej intifady. W utworze Siwana pierwsza osoba pojawia się w zdaniu: Mamy / tego roku więcej kurzu my, tj. okoliczni mieszkańcy, mieszkańcy regionu, a zatem prawdopodobnie obie strony konfliktu, jako że pył niesie się tak samo do wszystkich domów. Druga osoba występuje w zdaniu: oto on przed wami, bez ruchu leży. Wy to u Siwana wszyscy odbiorcy utworu, a więc w pierwszej kolejności osoby hebrajskojęzyczne (Izraelczycy), zaś w szerszym rozumieniu może to być każdy człowiek na Ziemi. Warto przy okazji zwrócić uwagę, że tytułowe hasło: odrzucam w pierwszych wersach zostaje sprowadzone do trywialnej wizji strzepywania kurzu; uwaga odbiorcy zostaje zwrócona ku sprawom błahym i codziennym. Dopiero lektura całego utworu pozwala dojść do wniosku, że owo odrzucam stanowi zdecydowaną, pierwszoosobową deklarację braku akceptacji wobec opisywanego stanu rzeczy; jest to głos niezgody na konflikt, w którym giną niewinne dzieci. Ponadto, zgodnie z regułą, że to, co rymowane, łatwiej się zapamiętuje delikatnie wplecione w ostatnich wersach utworu rymy podkreślają puentę. Powyższe przykłady zaczerpnięte z poezji hebrajskiej ostatnich dekad wskazują, że gdy izraelski poeta pisze: my i wy, nieraz ma na myśli dwie strony konfliktu; swoich rodaków z jednej strony, z drugiej zaś Palestyńczyków. Często też zdarza się, że osoba mówiąca w wierszu, sama reprezentująca społeczeństwo izraelskie, umieszcza Palestyńczyków po tej samej stronie barykady, po przeciwnej natomiast ustawia własnych, rodzimych polityków czy inne autorytety. Jednakże najciekawszym rozróżnieniem jest to zaprezentowane w utworze My i wy Wieseltiera, w którym pozorny podział na wrogich sobie Palestyńczyków i Izraelczyków zostaje rozbity w obliczu podziału na naznaczony piętnem wojny świat palestyńskoizraelski oraz na zamożny, radosny i wręcz idylliczny świat zachodni. Niezależnie od przyjętej przez poetę strategii i wybranego sposobu kategoryzacji wszystkie powyższe sposoby podziału otwierają perspektywę do wyrażenia sprzeciwu wobec rozlewu krwi oraz do ukazania narodu palestyńskiego jako partnera w dialogu (druga osoba gramatyczna jako ta, do której się zwracamy), a wręcz (w przypadku użycia pierwszej osoby) do ukazania Palestyńczyka jako kogoś najbliższego, równego sobie.

14 Wy i my musimy zezwierzęceni nurzać się we krwi Bibliografia Borzymińska, Zofia, Rafał Żebrowski (red.) Polski słownik judaistyczny: Dzieje kultura religia ludzie, t. 1. Warszawa: Prószyński i S-ka. Nitzan, Tal (red.) שירת מחאה עברית : [ בעט ברזל With A Pen Of Iron: Hebrew Protest Poetry ]. Tel Aviv: Xargol. Paveau, Marie-Anne, Georges-Élia Sarfati Wielkie teorie językoznawcze: Od językoznawstwa historyczno-porównawczego do pragmatyki. Kraków: Avalon. Abstract You and we must bestially wallow in the blood. The image of the Israeli-Palestinian conflict in the recent Hebrew poetry Israeli literature is replete with examples of politically engaged poetry, written as a voice of protest and an expression of grief caused by the aftermath of Israel s policy toward the Palestinian Authority. The poems selected for this study were written by several Israeli authors over the last three decades. The works by Yehuda Amichai, Tuvya Rübner, Meir Wieseltier, David Avidan, Aharon Shabtai, Avner Treinin and Aryeh Sivan concern the issues of mourning, forgiveness, wrath and disgust in the face of war. The analysis is an attempt to look at the recent Hebrew poetry through the prism of grammatical forms associated with the first and second person plural ( we and you ). It is an attempt to examine their function in the poems and the way they create the poetic vision of the Israeli-Palestinian conflict. Keywords: protest literature, Middle East conflict, Hebrew poetry