Periodyk: Przez Pryzmat Praw Człowieka jest projektem Ośrodka Międzynarodowego Prawa Humanitarnego i Praw Człowieka Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Transkrypt

1 PRZEZ PRYZMAT PRAW CZŁOWIEKA ISSN /2015 Periodyk: Przez Pryzmat Praw Człowieka jest projektem Ośrodka Międzynarodowego Prawa Humanitarnego i Praw Człowieka Uniwersytetu Jagiellońskiego. Recenzje artykułów i korekta: dr Katarzyna Przybysławska, dr Marcin Marcinko Projekt okładki: Paulina Opiełka Redaktor naczelna: dr Katarzyna Przybysławska Zespół redakcyjny: Agnieszka Kasztalska, Joanna Uchańska, Paulina Opiełka, Olga Guz. OCHRONA LUDNOŚCI CYWILNEJ WE WSPÓŁCZESNYCH KONFLIKTACH ZBROJNYCH

2 Przez Pryzmat Praw Człowieka Nr 5/2015 (online) konfliktach zbrojnych Periodyk: Przez Pryzmat Praw Człowieka jest projektem Ośrodka Międzynarodowego Prawa Humanitarnego i Praw Człowieka Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków, 31 grudnia 2015 ISSN Recenzje artykułów i korekta: dr Katarzyna Przybysławska, dr Marcin Marcinko Redaktor naczelna: dr Katarzyna Przybysławska Zdjęcie na okładce: Rusty Stewart, Flickr Zespół redakcyjny: Olga Guz, Agnieszka Kasztalska, Paulina Opiełka Wszystkie poglądy wyrażone w publikacji są poglądami autorów, nie odzwierciedlają one oficjalnego stanowiska Ośrodka Międzynarodowego Prawa Humanitarnego i Praw Człowieka Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego. 1

3 Drodzy czytelnicy, Temat czwartego numeru periodyku Przez Pryzmat Praw Człowieka jest w przeciwieństwie do dotychczasowych tematów, związanych raczej z regionalnymi aspektami ochrony praw człowieka problemem uniwersalnym, wykraczającym poza granice terytorialne państw, określone regiony świata czy kontynenty. To problem wciąż aktualny i wciąż nierozwiązany, mimo działalności różnorodnych organów i instytucji międzynarodowych oraz obowiązujących aktów prawnych przyjmowanych na forum międzynarodowym i przez poszczególne państwa na gruncie prawa krajowego. w sytuacji konfliktu zbrojnego zawsze bowiem będzie tematem istotnym i wymagającym właściwego podejścia, a z perspektywy praw człowieka zagadnieniem priorytetowym, brak wspomnianej ochrony oznacza bowiem poważne zagrożenie dla poszanowania tych praw nie tylko tych odnoszących się do zdrowia i życia ludzkiego, lecz także tych, które gwarantują człowiekowi wolność osobistą, swobodę myśli i wyznania, prawo do zgromadzeń, czy prawa o charakterze społecznym, gospodarczym i kulturalnym. Wydawało się, że po zakończeniu zimnej wojny i rozpadzie systemu bipolarnego pokój i bezpieczeństwo międzynarodowe staną się wreszcie wartościami osiągalnymi i realnymi, a współpraca państw w zakresie utrzymania tych wartości nie będzie jedynie pobożnym życzeniem, Istotnie, stojąca na straży pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego Rada Bezpieczeństwa ONZ, będąca w czasach zimnej wojny ofiarą rozgrywek politycznych, już w latach zdołała przyjąć ponad 90 rezolucji odnoszących się do poszanowania i przestrzegania międzynarodowego prawa humanitarnego, stosowanego w sytuacji konfliktów zbrojnych. Niestety, większość tych rezolucji zawierała postanowienia potępiające niehumanitarne traktowanie ludności cywilnej przez strony poszczególnych konfliktów, tym samym zwracając uwagę na brak odpowiedniej ochrony, która w świetle prawa humanitarnego i praw człowieka przysługuje każdej jednostce. Co więcej, wspomniane rezolucje odnosiły się przede wszystkim do konfliktów wewnętrznych (m.in. w byłej Jugosławii, Rwandzie, Somalii i Liberii) oraz do konfliktów, które mimo ich międzynarodowego charakteru, stanowiły raczej przykłady wojen partyzanckich, nie klasyczne, frontowe starcia zbrojne regularnych oddziałów wojskowych. Od tamtego okresu upłynęło już 20 lat, lecz konflikty wewnętrzne (niemiędzynarodowe) wciąż zdecydowanie dominują nad konfliktami międzynarodowymi. Czy ma to jakieś znaczenie z perspektywy ochrony ludności cywilnej? Każdy konflikt zbrojny niesie przecież ze sobą akty przemocy oraz zagrożenia dla osób nieuczestniczących w działaniach zbrojnych. Jak jednak wskazuje historia wojen, państwa, walcząc ze sobą, starają się zachowywać pewien umiar w zakresie metod i środków prowadzenia działań zbrojnych (pomijając oczywiście przypadki reżimów zbrodniczych i nastawionych na wyniszczenie przeciwnika), a regularna armia, zdyscyplinowana i podlegająca zhierarchizowanemu dowództwu, daję większą gwarancję poszanowania międzynarodowego prawa humanitarnego niż nieregularne, często nie odpowiadające przed nikim, uzbrojone grupy, milicje i oddziały ochotnicze. Konflikty wewnętrzne charakteryzują się bowiem asymetrycznością, przejawiającą się nie tylko w gorszym wyposażeniu słabszej strony konfliktu, za jaką uważa się niepaństwowe grupy zbrojne, lecz także w celowym naruszaniu przez te grupy zasad i norm regulujących prowadzenie działań zbrojnych, w przekonaniu, że takie postępowanie pozwoli wyrównać szanse i pokonać silniejszego przeciwnika armię rządową. Wspomniane naruszenia najczęściej dotyczą życia, 2

4 zdrowia i bezpieczeństwa ludności cywilnej wypędzanej z miejsc zamieszkania, atakowanej za kolaborację z wrogiem, wykorzystywanej w charakterze żywej tarczy, poddawanej dyskryminacji i szykanom za inne poglądy, religię, czy pochodzenie etniczne. Co gorsza, bezpardonowa walka prowadzona przez grupy zbrojne powoduje radykalizację działań strony rządowej w konsekwencji, wspomnianych naruszeń dopuszczają się również państwowe, regularne siły zbrojne. Nikt nie przejmuje się już losem ludności cywilnej. Dochodzi do sytuacji, którą trafnie opisuje stare afrykańskie przysłowie: Gdzie dwa słonie walczą, tam trawa cierpi. Obecny numer Pryzmatu prezentuje jedynie ułamek problemów i zagadnień związanych z ochroną ludności cywilnej, niemniej dobór tematów uznać należy za reprezentatywny i wpisujący się w ideę czasopisma trochę rozważań natury prawnej, nieco faktów i opisów, odrobina analizy pozaprawnej oraz szczypta publicystyki, okraszone interesującymi autorskimi spostrzeżeniami i uwagami, niejednokrotnie w oparciu o własne doświadczenia. Tak właśnie scharakteryzować można zawartość tego numeru analizę rozwiązań prawnych w zakresie ochrony ludności Izraela państwa, w którym każdy dom posiada schron ; rozważania na temat ochrony szczególnej kategorii osób cywilnych uchodźców, na przykładzie konfliktu na Ukrainie; i wreszcie nowatorską problematykę balansującej na granicy prawa, moralności i psychologii odpowiedzialności emocjonalnej stanowiącej wyzwanie dla międzynarodowego prawa humanitarnego. Zapraszam do lektury Pryzmatu oraz do współpracy z naszym zespołem. dr Marcin Marcinko Ośrodek Międzynarodowego Prawa Humanitarnego i Praw Człowieka Uniwersytet Jagielloński 3

5 Spis treści Izrael państwo, w którym każdy dom posiada schron Karolina Karcz-Nawrocka... 5 Ochrona szczególna przysługująca uchodźcom na przykładzie wydarzeń z Ukrainy Gabriela Kordalewska Odpowiedzialność emocjonalna jako wyzwanie międzynarodowego prawa humanitarnego Piotr Obacz

6 Karolina Karcz-Nawrocka Izrael państwo, w którym każdy dom posiada schron Analiza ochrony ludności cywilnej na podstawie ustawy nakładającej obowiązek budowania schronów oraz ustawy o powszechnej służbie wojskowej Wprowadzenie Od kilkudziesięciu lat Palestyńczycy i Izraelczycy prowadzą nieustanny konflikt. W roku 2014 po raz kolejny spór się zaostrzył. Media zwracały szczególną uwagę na dysproporcję pomiędzy liczbą ofiar śmiertelnych wśród ludności cywilnej obu narodów. Artykuł jest próbą przedstawienia metod i środków, jakie stosuje Izrael, by skutecznie zmniejszyć liczbę zabitych. Podjęte zostały także kwestie, które pomogą odpowiedzieć na pytanie o efektywność wykorzystywanych zabezpieczeń. Ważne jest również, aby zastanowić się, jakie inne konsekwencje obok tych związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa powodują regulacje prawne. W tym celu należy rozważyć, czy ustawodawca nie ingeruje za mocno w życie codzienne ludności cywilnej, a następnie zastanowić się, jak wygląda ludność cywilna w Izraelu i czy nie przybrała militarnych cech w wyniku np. powszechnej służby wojskowej. W artykule zostaną również podjęte kwestie związane z tempem dostosowywania treści ustaw do zmieniających się okoliczności. Na tej podstawie należy się zastanowić, czy nieustanne nowelizacje wywołują niekorzystne skutki, takie jak niestabilność prawa. Aby ochrona ludności cywilnej była pełna, konieczne jest wprowadzenie regulacji prawnych w wielu dziedzinach życia od ustaw ogólnie regulujących ochronę ludności cywilnej, aż do bardzo szczegółowych regulacji określających np. dokładne wyposażenie schronów. Ważne jest również, aby prawo reagowało na zmieniające się technologie. Ustawodawca musi wykorzystywać nowoczesne rozwiązania, a jednocześnie ochraniać ludność cywilną, gdy strona przeciwna korzysta z innowacyjnych metod ataku. Dlatego w Izraelu obok tradycyjnych elementów zabezpieczeń, takich jak radary, instytucje 1 czy regulacje prawne 2, występują bardzo oryginalne rozwiązania, które warto opisać. Przykładem może być aplikacja na telefon צ ב ע א ד ו ם (Cewa Adom Kolor Czerwony ) jej nazwa została zaczerpnięta od systemu radarów wczesnego ostrzegania 3. Użytkownik aplikacji zaznacza interesujący go obszar, a w momencie ataku 1 Przykładowymi instytucjami są: רח"ל Rachel (akronim od wyrazów: רשות חירום לאומית Reszut Hejrum Le'umit Krajowy Urząd Kryzysowy, w literaturze anglojęzycznej tłumaczona jako National Emergency Authority Krajowy Urząd Pomocy ) jest to organizacja, która zapewnia bezpieczeństwo nie tylko w czasie wojny, ale również w przypadku katastrof naturalnych. Umożliwia kierowanie działaniami wojskowymi, a także ludności cywilnej. Meszek l'szet hejrum Zarządzanie w sytuacjach kryzysowych tłumaczona na język משק לשעת הירום) Melah 1 מלה angielski jako Emergency Economy Pomoc Ekonomiczna ). Instytucja zapewnia bezpieczeństwo ekonomiczne przez umożliwienie ciągłości działania kluczowych przedsiębiorstw w trakcie trwania niebezpieczeństwa. Przykładami jej działań są wytwarzanie i dostarczanie żywności, opieka medyczna itp. 2 SSHF 2 The special situation on the home front Wyjątkowe warunki w zakresie społeczeństwa zgodnie z nim izraelski odpowiednik Ministerstwa Obrony Narodowej posiada prawo do wydawania przepisów, które wiążą ludność cywilną przebywającą na konkretnym obszarze. Przepis obowiązuje przez 48 godzin, a następnie musi być zatwierdzony przez rząd, w innym przypadku traci moc wiążącą. (Cewa Adom Kolor czerwony ) radary wczesnego ostrzegania, które zostały umiejscowione w pobliżu צבע אדום 3 5

7 rakietowego telefon informuje o zagrożeniu. Innym przykładem ochrony ludności cywilnej jest organizacja ZAKA 4. Celem zespołu szybkiego reagowania w sytuacjach kryzysowych jest wstępna identyfikacja ciał, pomoc poszkodowanym, informowanie mieszkańców oraz poszukiwanie zaginionych ludzi. Organizacja funkcjonuje w obrębie dystryktów policji i składa się z ludności cywilnej, która działa w formie wolontariatu. Na podstawie powyższych przykładów można już we wstępie zauważyć, że Izrael wprowadził liczne regulacje na różnych obszarach życia społecznego. W dalszej części artykułu zostaną przywołane dwa przykłady zabezpieczeń ludności cywilnej, a mianowicie schrony oraz powszechna służba wojskowa. Zostały one wybrane ze względu na swoją specyfikę i oryginalność, a także z powodu swojego bezpośredniego wpływu na życie codzienne Izraelczyków. Dodatkowo wymienione przykłady pomogą udzielić odpowiedzi na postawione powyżej pytania. Schrony oraz obowiązkowa służba wojskowa na podstawie międzynarodowego prawa humanitarnego Zanim zostanie omówiona sytuacja w Izraelu konieczne jest krótkie wprowadzenie, które przybliży regulacje międzynarodowego prawa humanitarnego. Przepisy dotyczące schronów można odnaleźć w I Protokole z 1977 r. do Konwencji Genewskiej. Zgodnie z nimi schrony nie mogą stanowić celu ataków, ponieważ zostały objęte ochroną dla dóbr o charakterze cywilnym. Ochronę rozszerza domniemanie zgodnie, z którym dobra służące do cywilnego zastosowania, nie są stosowane w działaniach wojennych, przykłady wymienione w przepisie to miejsca kultu, szkoły itp. Wprowadzono również ograniczenie dotyczące niszczenia lub przekształcania dóbr użytkowanych do ochrony cywilnej w tym schronów. Wymienione zmiany może dokonywać jedynie strona do której należą te dobra. Istotę ograniczenia podkreśla fakt, że norma została dwukrotnie powtórzona. Ochrona nie jest jednak bezwzględna, ponieważ ustaje ona w momencie gdy dobra mające na celu ochronę cywilną zaczynają być wykorzystywane w innych celach 5 np. do przechowywania broni 6. Zanim jednak dokona się zniszczenia czy przekształcenia takiego miejsca, należy wcześniej ostrzec i wyznaczyć termin do usunięcia naruszeń. Schrony powinny być oznaczone międzynarodowym znakiem obrony cywilnej, aby mogły być w łatwy sposób identyfikowane jako dobra przeznaczone tylko do obrony ludności cywilnej. Na zakończenie należy też dodać że organizacja schronów jest jednym z koniecznych zadań, podejmowanych strefy Gazy i zabezpieczają siedem najbliżej położonych miast. (Kipat Barzel Żelazna kopuła ) jest bardzo ważnym systemem bezpośrednio związanym z wymienionym ר ל powyżej zabezpieczeniem. Jego zadaniem jest przechwycenie i zniszczenie rakiet zmierzających w kierunku terenów zabudowanych. (Az'aka alarm, syrena ) jest to przykład systemów ostrzegawczych, którego zadaniem jest informowanie o א עקה nadchodzącym niebezpieczeństwie ataku bombowego poprzez użycie sygnałów dźwiękowych (syren). Najpowszechniej są stosowane syreny HLS, które występują na większości terenów zabudowanych. jest to pełna nazwa organizacji tłumaczona na język angielski jako Identification and אמ של חסד - והצלה חילוץ אי ור 4 Rescue True Kindness Identyfikowanie i ratowanie prawdziwa życzliwość, natomiast skrót ZAKA jest akronimem: ק"א - Zihuy Korbanot Ason tłumaczonym jako Disaster Victim Identification Identyfikacja Ofiar Katastrof. Organizacja uformowała się po okresie Intifady al-aqsa, gdy ofiarami serii samobójczych zamachów bombowych padali cywile w supermarketach, restauracjach czy na przystankach. Obecnie ZAKA pomaga nie tylko w przypadku ataków terrorystycznych, ale również katastrof np. komunikacyjnych czy naturalnych. Wolontariusze działający w organizacji wolą, aby ich organizację nazywano True Kindness Prawdziwa życzliwość. Ma to związek z faktem, że wśród ochotników znajduje się wiele osób religijnych, które szukają ciał ofiar, aby stworzyć możliwość pochówku zgodnego z zasadami Halachy. 5 Prowadzenie działań szkodliwych dla nieprzyjaciela lub poza ich właściwymi zadaniami 6 Należy zaznaczyć że broń lekka służąca do obrony ludności cywilnej jest dozwolona. 6

8 przez stronę walczącą, mających na celu ochronę ludności cywilnej i stworzenie warunków do jej przetrwania 7. Na podstawie prawa humanitarnego można stworzyć kilka zasad dotyczących sił zbrojnych. Z punktu widzenia niniejszego artykułu ważne są dwie normy. Pierwszą jest wprowadzenie dolnej granicy wieku dla żołnierzy. Dzieci poniżej 15 roku życia nie powinny brać bezpośredniego udziału w działaniach wojennych. W kwestii płci nie wprowadzono ograniczeń i w siłach zbrojnych mogą walczyć zarówno mężczyźni jak i kobiety. Niektóre państwa takie jak Wielka Brytania uniemożliwiają kobietom służbę na stanowiskach, wiążących ze koniecznością zabicia przeciwnika w walce wręcz. 8. Wydaje się że przyczyną, pozostawienie wyboru poszczególnym państwom w kwestii płci, są różnice na tle kulturowym lub geopolitycznym W umowach międzynarodowych, dotyczących prawa humanitarnego, można także odnaleźć wiele regulacji określających sytuację jeńców wojennych i kombatantów. Nie jest to jednak przedmiot rozważań tego artykułu. Schrony Ustawa z 1951.r ח ו ק ה הת ג ו נ נ ות ה א ז ר ח ית 9 O obronie ludności cywilnej była pierwszą regulacją prawną uchwaloną przez Knesset dotyczącą ochrony ludności cywilnej. Ustawa liczy 27 artykułów. Zdecydowana większość przepisów została znowelizowana, niektóre z nich zmieniały brzmienie nawet kilkakrotnie w ciągu jednego roku 10. Do roku 2015 dokonano 16 nowelizacji, znaczące zmiany miały miejsce w 1964 i 2011 roku 11. Zgodnie z treścią ustawy 12 z 1951 r. każdy prywatny budynek 13 musiał posiadać schron przeciw atakom bombowym, stawiany w miejscu ustalonym lub zatwierdzonym przez odpowiednie władze. Mógł on się znajdować nad lub pod powierzchnią ziemi. Każda zmiana w strukturze schronu musiała być zgłoszona do odpowiednich władz. Przepisy ustawy z 1951 r. określały sytuacje, w których zwalniano z nakazu budowania schronu, a następnie podawały rozwiązania, które należy zastosować w takiej sytuacji. W wyniku takich regulacji istniała możliwość wybudowania jednego schronu dla kilku domów. Należy pamiętać, że lata pięćdziesiąte były okresem, gdy podstawowy cel schronów polegał na ochronie ludności przed wybuchem bomb, a czas na dotarcie do nich był stosunkowo długi 14. Ustawa szczegółowo regulowała również koszty i prace, jakie musiał ponieść właściciel (najemca) domu na wybudowanie i utrzymanie schronu. Przykładem takiego przepisu może być zobligowanie właściciela lub najemcy do zapewnienia warunków, które umożliwiałyby użycie schronu w każdym momencie. Późniejsze nowelizacje regulowały jak należy zapewnić dostęp do schronów osobom niepełnosprawnym. Przestępstwem karanym grzywną, a nawet karą więzienia, było przeznaczenie schronu do celów innych niż zapewnienie bezpieczeństwa w trakcie ataków bombowych. 7 I protokół dodatkowy z 1977 r. do konwencji genewskich z r. 8 Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych, pod red. Z. Falkowski, M. Marcinko, Wojskowe centrum edukacji obywatelskiej, Warszawa 2014, s Znana jest też powszechnie pod angielskim tłumaczeniem: Civil Defense Law Prawo obrony cywilnej. 10 Rok 2011 był czasem, gdy zwłaszcza początkowe przepisy ustawy zmieniły dwukrotnie brzmienie w przeciągu kilku miesięcy ). s. nr. 71 ספר החוקים) dnia: 21/03/1951 z חוק הה גוננו הא רחי Ten artykuł, jak i późniejsze, w dużym zakresie dotyczą również fabryk i miejsc publicznych. 14 M. Sever [et. al.], Building in Resilience: Long-term Considerations in the Design and Production of Residential Buildings in Israel [w:] Anthony J. Masys (red.), Disaster Management: Enabling Resilience, Springer, Ottawa 2014, s

9 Ważną kwestią jest również wyposażenie schronów. Szczegółowe regulacje znajdują się w צ י ו ד ( ה א ז ר ח ית ה הת ג ו נ נ ות ת ק נ ות) przepisach Regulaminu Obrony Cywilnej.( Dokładnie wymienia on א " התש מ,( צ י ב ו ר י י ם ו ב מ ח ס י ם ב מ ק ל ט י ם וש י ל ו ט listę przedmiotów, które muszą znaleźć się w schronie. Wymagania różnią się w zależności od liczby osób, które mogą przebywać w schronie oraz tego, czy schron jest położony w domu prywatnym, czy w przestrzeni publicznej. Obok w pełni wyposażonej apteczki musi znajdować się pożywienie i woda, a w miejscach publicznych toaleta chemiczna. Regulamin unifikuje oznaczenie schronu: musi to być dobrze widoczny czarny napis na białym tle. Przykładem konfliktu, w czasie którego schrony były intensywnie wykorzystywane, jest wojna z Libanem w latach 80-tych XX w. Był to czas, gdy Izraelczycy prawie codziennie musieli udawać się do schronu, aby uniknąć skutków związanych z wybuchem bomb. Po okresie wzmożonego korzystania ze schronów nastąpiły pewne zmiany nie tylko w treści przepisów, ale też w technologiach budowlanych. W 1991 r. powstało zagrożenie ataku bronią chemiczną ze strony Iraku 15. Dodatkowo w wyniku unowocześnienia stosowanej broni czas ostrzegania skrócił się, a tym samym skrócił się czas na ). מ מ" ד) dotarcie do schronu. Dlatego schrony przeciwbombowe przekształciły się w mamedy Jest to skrót od wyrażenia: מ ר ח ב מ ו ג ן ד י רת י (merhav mugan dirati miejsce chronione w mieszkaniach ), stosowanego do chronionych przestrzeni wspólnych dla całego budynku mieszkalnego. Występują również mamaki: מ ר ח ב מ ו ג ן ק ו מת י (merhav mugan komati מ ו ס ד י mamamy: miejsce chronione w biurach ), które znajdują się w biurowcach oraz (merhav mugan mosadi miejsce chronione w instytucjach ) budowane dla ochrony מ ר ח ב מ ו ג ן przestrzeni publicznej. W ustawie z 1951 r. czy regulaminie z 1981 r. oraz ich nowelizacjach brak jest tych określeń, występuje jedynie ogólne określenie מ ק ל ט czyli schron 16. Można przypuszczać, że wyżej wymienione nazwy zostały wprowadzone do literatury i życia codziennego, aby odróżniać schrony starego typu od nowocześniejszych. Należy też zauważyć, że lata 90-te to okres, gdy czterokrotnie nowelizowano ustawę O obronie ludności cywilnej: w 1991, 1992, 1993 i 1997 r. Następne zmiany przepisów miały miejsce dopiero w 2011 r., gdy treść niektórych artykułów jak już zostało wcześniej wspomniane zmieniono dwukrotnie. Mamedy były to osobne, indywidualne schrony, dlatego od lat 90-tych wszystkie budynki, piętra czy przestrzenie publiczne musiały posiadać swój własny schron. W blokach mieszkalnych ludność cywilna była zobligowana do posiadania bezpośredniego dostępu z prywatnych mieszkań do mamedów, a w każdym domu jednorodzinnym musiał powstać indywidualny schron. Tym samym zakazano stawiania jednego schronu dla całego osiedla czy bloku. Inną cechą wyróżniającą nowe schrony było to, że w blokach mieszkalnych były budowane jeden pod drugim, w taki sposób, że tworzyły coś w rodzaju betonowego szybu czy pionu. Co więcej, osoby przebywające w takim pionie miały możliwość kontaktowania się ze sobą. Dodatkową funkcją betonowej konstrukcji szybu było zabezpieczenie przed silnymi wstrząsami wywołanymi przez wybuch bomb czy trzęsienie ziemi 17. Kolejnym etapem ewolucji metod budowania schronów są uszczelniane pokoje czy przestrzenie. Wraz z rozwojem techniki zmieniły się wymagania. Nie wystarczała już jedynie izolacja i ochrona przed wybuchem, ale istotne było zapewnienie bezpieczeństwa w trakcie długotrwałego 15 M. A. Tessler A History of the Israeli-Palestinian Conflict, Indiana University Press, Bloomington 1994, s Np. definicja schronu w art. 11 ustawy z 1951 i późniejszych nowelizacji. 17 M. Sever [et. al.], op. cit., s

10 przebywania w odosobnieniu w razie ataku bronią biologiczną czy chemiczną 18. Obecnie wydzielane są strefy umożliwiające stosunkowo normalne funkcjonowanie bez kontaktu ze skażonym środowiskiem. Ważne jest, aby zapewnić miejsce do spania, przetrzymywania jedzenia czy wody pitnej, ale również kontaktowania się ze światem zewnętrznym przez Internet, radio lub telewizję. Dlatego zamiast lub obok schronów które były umieszczane np. w garderobie czy schowku i gdzie było możliwe jedynie krótkie przeczekanie ataku konieczne stało się stworzenie pomieszczeń spełniających funkcję mieszkań. Takie przestrzenie nie są jednak tak trwałe, jak schrony czy mamedy, a co za tym idzie, nie zabezpieczają przed bronią konwencjonalną. Dlatego obecnie coraz częściej mamedy budowane są w ten sposób, aby zabezpieczyć przed atakami konwencjonalnymi, jak i niekonwencjonalnymi. Ustawodawstwo, podobnie jak w przypadku mamedów, również nie wprowadziło zmiany nazwy w przepisach. To wskazuje na fakt, że ustawodawca nie chce zawężać terminologii do jednego rodzaju schronów. Ma to liczne konsekwencje, które zostały opisane na końcu rozdziału. W czasie, gdy zaczęły pojawiać się nowe rozwiązania zabezpieczeń, w prasie ukazywały się artykuły zestawiające poszczególne rodzaje schronów. Przykładem może być artykuł Gaila Lichtmana w Jerusalem Post: Schron, mamed czy uszczelniony pokój?. Autor, po zaprezentowaniu poszczególnych rodzajów zabezpieczeń, zastanawia się, co w sytuacji, gdy w budynku brakuje schronu. Zdarza się tak najczęściej wówczas, gdy budynek został wybudowany zanim ustanowiono prawo nakazujące obligatoryjne postawienie schronu. Problem jest bardzo poważny, ponieważ dotyczy wszystkich starych miast, takich jak Jerozolima, Jafo, Akko, gdzie zabudowa jest bardzo gęsta i brakuje miejsca na postawienie wspólnych schronów, a przebudowa zabytkowych obiektów jest praktycznie niemożliwa. Lichtman zauważa, że większość tych budynków powstała w czasie, gdy jako budulca używano kamienia, a duże bloki kamienne stanowią naturalne zabezpieczenie przed podmuchem powstałym po wybuchu bomby. Dlatego autor artykułu stwierdza, że w sytuacji zagrożenia w takich budynkach należy udać się do pomieszczenia bez okien i jednocześnie znajdującego się jak najbliżej osi budynku 19. W omawianej powyżej ustawie z 1951 r. nie został poruszony temat starego budownictwa. Artykuł Lichtmana pokazuje, że społeczeństwo wykazywało zainteresowanie tym tematem i dostrzegało brak unormowania prawnego tego zagadnienia. Należy pamiętać, że w ustawie z 1951 r. został nałożony powszechny obowiązek budowania schronów, a jedynie w wyjątkowych sytuacjach możliwe było zwolnienie z nakazu. Warunki, pozwalające na zakwalifikowanie do grupy zwolnionej ze stawiania schronów, spełnia większość starych budynków. Po nowelizacji w której ustawodawca nakazał obligatoryjnie budować indywidualne schrony, znosząc tym samym możliwość stawiania jednego schronu dla kilku budynków stare budowle powinny posiadać schrony. Jednak jak widać na podstawie artykułu, dalej ich nie posiadają. W tym miejscu należy również zauważyć, że ustawa nie przewiduje żadnych sankcji karnych za brak schronu, co powoduje w praktyce, że nie wszystkie budynki posiadają schrony. Problem dotyczy zwłaszcza starego budownictwa. Można jedynie przypuszczać, że ustawodawca nie uregulował tej kwestii, ponieważ jak zostało wspomniane w artykule takie budynki stanowią naturalne zabezpieczenie przed wstrząsami. Obok licznych artykułów prasowych pojawiały się uświadamiające kampanie reklamowe finansowane z budżetu państwa. Przykładem jest kampania z 2010 r. wyjaśniająca, jak należy wykorzystać symboliczne już 45 sekund 20. Jest to czas, który ma każdy na udanie się do schronu od momentu usłyszenia syren. Przebywanie poza schronem powyżej tego okresu powoduje 18 Ibidem. 19 Gail Lichtman, Shelter, 'mamad' or sealed room?, Jerusalem Post, Mieszkańcy wielu miejscowości położonych bliżej strefy Gazy mają ok. 15 sekund na dotarcie do schronu. 9

11 realne zagrożenie życia 21. To pokazuje, że ustawodawca nie skupił się jedynie na zmianie prawa, ale również na uświadamianiu ludności cywilnej o obowiązujących przepisach czy procedurach oraz na informowaniu jak należy postępować w sytuacji zagrożenia. Należy wspomnieć, że Izraelczycy nie spędzają całego czasu w domu, dlatego państwo musiało pomyśleć o zabezpieczeniu przestrzeni publicznej przed atakami. Oprócz opisanych już mamaków, które ochraniają przestrzenie biurowe, są też: zbrojone przystanki, budynki z betonu umieszczone na otwartym polu czy przy drogach. Powszechne są również betonowe rury kanalizacyjne ograniczone betonowymi murkami u wylotów. Takie prowizoryczne schrony ustawiane są w pobliżu domów na starszych osiedlach. Różnorodność zabezpieczeń wskazuje, że praktyka stawiania schronów ukształtowała liczne rodzaje rozwiązań, które mają na celu zabezpieczyć ludność cywilną przed atakami. Podsumowując ten rozdział należy zauważyć, że obowiązek budowania schronów nałożony w ustawie z 1951 roku nie jest w pełni uregulowany. Ustawodawca nie poruszył kwestii związanych m.in. z sankcjami karnymi za nie postawienie schronu w istniejących już budynkach. Dodatkowo brak wprowadzania do ustawy nazw poszczególnych rodzajów schronów, a posługiwanie się jedynie ogólnym sformułowaniem schron powoduje, że prawo w tej kwestii ma charakter bardziej ogólny. Dlatego, gdy pojawiają się nowe technologie i rozwiązania w zakresie budownictwa, ustawa nie ogranicza ich stosowania. Na zakończenie należy zwrócić uwagę na jeszcze jedną kwestię. Jak zostało już wcześniej wspomniane, ustawa z 1951 r. była wielokrotnie nowelizowana. To wywołało liczne skutki. Jednym z nich jest brak stabilności systemu prawnego i gorsza znajomość przepisów, na co wskazuje m.in. duża liczba artykułów ukazujących się w prasie oraz liczne kampanie, które mają na celu zaznajomić obywateli z obowiązującymi przepisami i procedurami. Jednak występują też pozytywne skutki nieustannych zmian. Prawo szybko reaguje na ciągle zmieniające się okoliczności i sposoby zagrożenia, dzięki czemu metody stosowanych zabezpieczeń są adekwatne do współczesnych zagrożeń. Powszechna służba wojskowa Innym ważnym aspektem ochrony ludności cywilnej jest wojsko, a dokładnie powszechna służba wojskowa, która ma duży wpływ na kształt ludności cywilnej w Izraelu. Powszechnie znany skrót IDF pochodzi od angielskiego tłumaczenia Israel Defence Forces (Siły ה ג נ ה ל יש ר א ל ) ל" צ ה (hebr. Obronne Izraela). W języku hebrajskim skrót brzmi CaHaL Izraela. Cva haganah LeJisra'e i oznacza Armia Obrony צ ב א W 1949 r. ustanowiono pierwszą ustawę 22 regulującą podstawowe zasady dotyczące wojska. Przepisy określały m.in. kompetencje ministra odpowiedzialnego za wojsko. W r. po wojnie Jom Kipur przeprowadzono istotną nowelizację ustawy 24 z 1959 r. o prawie wojskowym. 21 Home Front Command launches bomb shelter awareness campaign, Jerusalem Post, ה ח ו ק י ם ס פ ר :w dnia r ח ו ק ה ח י י ל י ם ה מש ו ח ר ר י ם ) ה ח ז ר ה ל ע ב ו ד ה) התש" ט 22 (nr 6, s. 13)..(270.s (nr 824 ספר החוקים :w dnia חוק שירו ביטחון ) יקון 'מס 12 ) התש ל" ו 23 10

12 Zmiany w przepisach były wynikiem szczególnego zaangażowania się ludności cywilnej w konflikt. Ostatnia nowelizacja miała miejsce w 1986 r. Wojsko izraelskie składa się z trzech rodzajów służb: regularnej, rezerwowej i zawodowej. Pierwsza z nich służba regularna ח ו ב ה ש י ר ות) ) polega na powszechnej służbie wojskowej i działa na podstawie prawa izraelskich służb wojskowych 25. Do armii powoływani są obywatele po ukończeniu 18. roku życia. Obowiązek dotyczy również imigrantów. Osoby przybywające do Izraela przed osiągnięciem pełnoletniości odbywają służbę wojskową po osiągnięciu odpowiedniego wieku 26. W przypadku mężczyzn, którzy imigrowali do Izraela pomiędzy 19. a 23. rokiem życia, przeprowadzana jest skrócona służba, natomiast ci, którzy przybyli w wieku powyżej 24. roku życia, przechodzą 120-dniowe szkolenie wojskowe. Pełnoletnie imigrantki zwolnione są ze służby wojskowej. Krótszą służbę wojskową odbywają również imigranci, którzy odbyli już służbę wojskową w kraju swojego pochodzenia 27. Ze służby zwolnieni są Arabowie (za wyjątkiem Druzów), a także Żydzi ze względów religijnych, zdrowotnych oraz psychologicznych. Ustawa szczegółowo reguluje przypadki, które umożliwiają uniknięcie powszechnej służby wojskowej lub odrobienie jej w formie wolontariatu albo prac społecznych. Zupełnie zwolnione są jedynie kobiety i mężczyźni w przypadku, gdy okoliczności, takie jak np. stan zdrowia, całkowicie uniemożliwiają jakiekolwiek odrobienie powszechnej służby wojskowej. Obowiązek odpracowanie służby wojskowej powoduje, że w ramach odbywania zastępczych form przechodzą szkolenia, podczas których zdobywają podstawowe informacje na temat np. zachowania w czasie ataku. Dodatkowo celem ustawodawcy jest wykształcenie w społeczeństwie m.in. postaw obywatelskich i poczucia odpowiedzialności za własny kraj. Długość obowiązkowej służby wojskowej różni się ze względu na płeć: w przypadku kobiet są to 24 miesiące, a w przypadku mężczyzn 36 miesięcy 28. Czas może się jednak wydłużyć ze względu na rodzaj służby, czego przykład stanowią programiści. Powszechna służba wojskowa przypada na okres, w którym Izraelczycy kończą liceum, a dalszą naukę na studiach kontynuują po odbyciu powszechnej służby wojskowej. To stawia przed ustawodawcą kolejne wyzwania. Czas, który żołnierze spędzą w wojsku, rówieśnicy zwolnieni z powszechnej służby wojskowej wykorzystują na dalsze kształcenie się na studiach. Dlatego prawo musi stwarzać obu grupom równe warunki w dostępie do edukacji, a następnie na rynku pracy. Jednym z wyzwań ustawodawcy jest stworzenie warunków, które przeciwdziałają praktyce pracodawców polegającej na ustalaniu w procesie kwalifikacyjnym wieku kandydata jako kluczowe kryterium. Należy zwrócić uwagę na jeszcze jedną kwestię. Okres dwóch lat u kobiet i trzech u mężczyzn w przerwie od nauki może zniechęć byłych żołnierzy do aplikowania na studia. Dlatego w trakcie służby oprócz szkoleń wojskowych istotne jest, aby zachęcać żołnierzy do kształcenia się i zapewniać realną możliwość nauki czy przygotowywania się do egzaminów wstępnych na studia. Po odbyciu regularnej służby wojskowej należy wybrać jedną z dwóch możliwości. Można podpisać umowę z wojskiem i przejść do służby stałej ) ק ב ע ש י ר ות) 29. Od tego momentu stosunki pomiędzy żołnierzem a wojskiem reguluje zawarta indywidualnie umowa. Alternatywą dla powyższego rozwiązania jest służba rezerwowa מ י ל ו א י ם ש י ר ות).( Rezerwiści co roku.(286.s (nr 296 ספר החוקים :w dnia r חוק שירו ביטחון 1959 ה שי " ט [נוסח משולב] (חוק מקורי) S. Navot, Constitutional Law of Israel, Wolters Kluwer, Alphen aan den Rijn 2007, s a. 26 M. C. Pantea, Women in the Military [w:] M. Z Stange, C. K. Oyster, J. E. Sloan (red.) Encyclopedia of Women in Today's World, t. 1, SAGE 2011, s b. 28 S. Navot, op. cit., s M. C. Pantea, op. cit., s

13 odbywają obowiązkowe miesięczne szkolenia 30 w pobliżu swojego miejsca zamieszkania, aż osiągną rok życia. Po przekroczeniu tego wieku szkolenia nie są obowiązkowe. W trakcie mobilizacji rezerwiści powoływani są do tych samych jednostek, w których odbywali szkolenia. Celem takiego działania ustawodawcy jest wywołanie więzi między żołnierzami, lepszego poznania się oraz wzbudzenia w żołnierzach poczucia, że walczą u boku swoich przyjaciół, broniąc własnych rodzin i domów. W trakcie mobilizacji nie ma zwolnień losowych, takich jak trudna sytuacja w domu, założenie rodziny itp. Obowiązkową służbę wojskową odbywa prawie połowa kobiet w wieku 18 lat i więcej niż połowa 18-latków 31. Dzięki powszechności służby wojskowej oraz aktywnej służbie rezerwowej trudno jest wyodrębnić dwie osobne grupy: ludność cywilną i żołnierzy 32. Należy podkreślić, że nie oznacza to całkowitego zatarcia granic pomiędzy tymi grupami, jednak dzięki powszechnej służbie i egzekwowaniu tego obowiązku zdecydowana większość Izraelczyków posiada umiejętności nabyte w armii. Obie strefy przenikają się nie tylko po odbyciu obowiązkowej służby, ale również w trakcie jej trwania 33. Ważnym czynnikiem umożliwiającym poborowym łączenie służby z życiem rodzinnym jest mała powierzchnia państwa oraz położenie baz w pobliżu domów. Poprzez to, że dojazd z jednostki do domu zajmuje niewiele czasu, możliwe jest uczestniczenie w życiu rodzinnym, np. w czasie świąt religijnych czy w uroczystościach rodzinnych 34. Żołnierzom przysługuje możliwość korzystania z przepustek: mężczyznom raz w miesiącu, a kobietom co dwa tygodnie. Możliwość powrotów do domów spełnia również inną funkcję. Żołnierze przebywają praktycznie na terenie całego kraju, dlatego w przypadku ataku mogą błyskawicznie zorganizować obronę. Teoretycznie żołnierze nie mogą wynosić broni z amunicją poza teren jednostki, ale od tej zasady obowiązuje kilka wyjątków. Zgodnie z przepisami zakazom nie podlegają: żołnierze służący w jednostkach bojowych, żołnierze służący na Zachodnim Brzegu i na innych obszarach określonych przez przepisy, żołnierze, którym oficer z ich jednostki w stopniu co najmniej pułkownika wyda pozwolenie, które jest wystawiane ze względu na indywidualne bezpieczeństwo wynikające z położenia domu, lub oficerowie, którym oficer z ich jednostki w stopniu minimum pułkownika zatwierdzi wniosek o możliwość wynoszenia osobistej broni 35. Te wyjątki powodują, że praktycznie każdy żołnierz zabiera broń ze sobą. Należy jednocześnie pamiętać, że taka broń jest atrakcyjnym celem zarówno dla terrorystów, jak i grup przestępczych. Po raporcie z sierpnia 2013 r. okazało się, że zagrożenie kradzieżami jest 30 M. C. Pantea, op. cit., s c. 31 E. O. Schild, The Meaning of Israeli Military Service [w:] M. Curtis, M S. Chertoff (red.) Israel: Social Structure and Change, Rutgers University, New Brunswick 1973, s E. Taub, A.Oren, The Nature and Course of the Dialogue between the Civilian Sector and the Defense Establishment in Israel Regarding the Planning and Building of Military Installations and Bases [w:] E. Rosman-Stollman, A. Kampinsky (red.), Civil Military Relations in Israel: Essays in Honor of Stuart A. Cohen, Lexington Books, London 2014, s E. O. Schild, op. cit., s d. 34 Ibidem tłumaczenie autorki artykułu. 12

14 bardzo wysokie. Dlatego, aby im zapobiec, żołnierze mogą zabrać swoją broń tylko po przejściu licznych skomplikowanych procedur. Należy jednak zaznaczyć, że ograniczenie dotyczy jedynie żołnierzy służących w jednostkach specjalnych, którzy posługują się specjalistyczną bronią 36. W praktyce zakaz ten ograniczył wynoszenie z baz jedynie specjalistycznej broni, dlatego w kwestii widoku broni na ulicach, dworcach czy w autobusach nic się nie zmieniło. Na tej podstawie można dojść do wniosku, że dla ustawodawcy ważniejsze jest, aby istniała możliwość odparcia ataku przez wracających do domów żołnierzy niż ograniczenie liczby kradzieży. Podsumowując, należy podkreślić, że ludność cywilna w Izraelu posiada umiejętności wojskowe, które nabyła w trakcie służby wojskowej lub licznych szkoleń. Do cech charakterystycznych ustawy należy dodać fakt, że dzięki częstym przepustkom czy bliskiemu położeniu baz od domu, ustawodawca starał się zminimalizować negatywne konsekwencje społeczne lub rodzinne wywołane odbywaniem służby wojskowej. Istotne jest również, że do lat 80-tych ustawa była wielokrotnie nowelizowana: w latach 70 i do połowy 80 praktycznie co roku była zmieniana treść, czasami nawet 3-krotnie w ciągu roku. Ostatnia nowelizacja miała miejsce w 1986 r. Wynika to z wielu powodów, m.in. z braku w treści ustawy szczegółowych przepisów, które dotyczą szybko zmieniających się technologii wojskowych. Brak zmian od ponad 30 lat ma liczne korzyści, ponieważ dzięki stałości przepisów, np. osoby, które zakończyły swoją powszechną służbę wojskową, łatwiej na nowo odnajdą się w strukturze armii w czasie konfliktu. Zakończenie Izrael zapewnia ochronę ludności cywilnej na licznych obszarach życia codziennego od regulacji prawnych zapewniających bezpieczeństwo w domach czy miejscach pracy, poprzez stworzenie aplikacji na telefony komórkowe ostrzegających o atakach, aż do wyszkolenia militarnego swoich obywateli. Na podstawie tego, w jaki sposób kształtowały się schrony, można dojść do wniosku, że ustawodawstwo elastycznie i szybko reaguje na nieustannie zmieniające się zagrożenia. Ustawodawca stara się zadbać nie tylko o możliwość schronienia, ale także o wypracowanie umiejętności pozwalających na przetrwanie ataku. W przypadku, gdy nie zostały one nabyte w wojsku, Izraelczycy mogą je poznać w trakcie licznych obowiązkowych szkoleń, na lekcjach w szkole czy przez liczne kampanie prowadzone w środkach masowego przekazu. Powszechna znajomość procedur wojskowych i nabycie umiejętności wojskowych powoduje, że ludność cywilna posiada pewne cechy charakterystyczne dla społeczeństwa militarnego. W artykule zostały pominięte reakcje mieszkańców na życie w ciągłym zagrożeniu. Jest to temat na osobną pracę, ale w tym miejscu należy zaznaczyć, że problem istnieje, pomimo że ustawodawca stara się w jak największym stopniu zapewnić poczucie bezpieczeństwa. To z kolei niesie za sobą wysokie koszty. Przykładem mogą być liczne traumy doświadczone w trakcie odbywania zasadniczej służby wojskowej czy podświadome wyszukiwanie schronów. Innym kosztem, jaki niesie za sobą regulowanie większości dziedzin życia i obligatoryjne narzucenie zabezpieczeń, takich jak schrony, jest znaczne podniesienie kosztów utrzymania. W Izraelu bardzo duże środki finansowe przeznaczane są na ochronę ludności cywilnej 37, a oprócz tego występują koszty, które dodatkowo musi ponieść większość obywateli. Przykładem są Na początku lat 80-tych wydatki na utrzymanie armii wynosiły ponad 20% PKB. 13

15 schrony znacznie podnoszące cenę mieszkania oraz wydatki związane z obowiązkowym wyposażeniem i utrzymaniem schronu. Regulacje prawne normujące tak wiele dziedzin życia mogą ograniczać wolności i prawa ludności cywilnej. Jednak na podstawie omówionych powyżej przykładów nie można tego stwierdzić. Słuszne wydaje się stwierdzenie, że środki stosowane przez ustawodawcę są proporcjonalne do niebezpieczeństwa, jakie może zagrozić ludności cywilnej. Należy także wspomnieć, że prawo izraelskie dotyczące schronów i obowiązkowej służby wojskowej jest zgodne z prawem humanitarnym. Głównym celem schronów jest umożliwienie przeżycia ataku. Tym samym państwo realizuje swój obowiązek ochrony ludności cywilnej. Również zasady dotyczące służby wojskowej nie naruszają odpowiednich zasad. Prawo humanitarne dopuszcza możliwość odbywania służby wojskowej przez kobiety, natomiast wiek żołnierzy ustanowiony jest powyżej granicy 15 lat ustanowionej w Konwencji Praw Dziecka z Nowego Jorku r. Karolina Karcz-Nawrocka Doktorantka w Instytucie Religioznawstwa na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz studentka prawa na Uniwersytecie Jagiellońskim. Przygotowuje pracę doktorską na temat ustawodawstwa państwowego i kościelnego dotyczącego relacji Żydów z chrześcijanami w starożytności. W swoich badaniach naukowych łączy kwestie prawa i religii. W obszarze zainteresowań znajduje się m.in. judeo- i etnochrześcijaństwo oraz tematyka związana z wielokulturowością. 14

16 Gabriela Kordalewska Ochrona szczególna przysługująca uchodźcom na przykładzie wydarzeń z Ukrainy Zjawiska wymuszonych migracji i uchodźstwa pojawiły się wraz z powstaniem państw, ich granic i polityki. Od zarania dziejów sprzeczności pomiędzy grupami różniącymi się pod względem kulturowym bądź etnicznym, czy też konflikty władz z jednostkami prowadziły do prześladowań. Przez wieki świat doświadczył licznych wojen, które zmuszały obywateli do opuszczenia swoich rodzimych krajów. W obecnych czasach także nie brak dramatycznych przykładów ucieczki przed zagrożeniem życia, prześladowaniem, łamaniem praw człowieka. Znane są przypadki uchodźców z Afganistanu, Somalii, Iraku i Syrii oraz wielu państw leżących w Afryce. Obecnie także w Europie zwiększyła się liczba uchodźców z tutejszych państw, co jest spowodowane ostatnimi wydarzeniami z Ukrainy. Aktualnie na świecie jest ponad 45,2 miliona osób, które z powodu wojen czy prześladowań musiały opuścić swoje domy. W tej liczbie jest 15,4 miliona uchodźców, 937 tysięcy osób ubiegających się o status uchodźcy oraz 28,8 miliona zmuszonych do ucieczki w granicach swojego kraju pochodzenia 38. Niestety zjawisko uchodźstwa jest często wykorzystywane jako element gry politycznej, podkreślającej zagrożenia wynikające z napływu cudzoziemców. Tak być nie powinno, bo to człowiek, który opuszczając granice swojej ojczyzny, szuka ochrony poza jej granicami, powinien być przedmiotem zainteresowania. Co prawda, prawo międzynarodowe gwarantuje mu jego podstawowe prawa, jednakże implementacja jego rozstrzygnięć na poziomie krajowym jest dość różna i może powodować problemy. W związku z tym celem tego artykułu jest przybliżenie praw uchodźców oraz ukazanie prawdziwego ich traktowania na arenie międzynarodowej. Definicja W potocznym rozumieniu uchodźca to emigrant, osoba, która żyje poza granicami ojczyzny 39, zaś uchodźstwo określa się jako stały lub czasowy pobyt poza granicami własnego państwa, spowodowany przyczynami ekonomicznymi, politycznymi lub religijnymi 40. Jednakże w prawodawstwie jest to pojęcie bardziej skomplikowane. Podstawowym aktem wyjaśniającym, kim są uchodźcy, oraz regulującym status tej grupy jest Konwencja Genewska z 28 lipca 1951 r. 41 dotycząca statusu uchodźców. Mówi ona, że uchodźcą jest osoba spełniająca trzy podstawowe warunki. Są to 42 : 38 Statystyki UNHCR: Liczba uchodźców i przesiedleńców najwyższa od 1994 r., centraleurope.org/pl/wiadomosci/2013/statystyki-unhcr-liczba-uchodzcow-i-przesiedlencow-najwyzsza-od roku.html, Słownik Języka Polskiego, Słownik Języka Polskiego, Konwencja dotycząca statusu uchodźców, Genewa, 28 lipca 1951 r. (Dz. U. z 1991 r. Nr 119, poz. 515 i 517). 42 Ibidem, art. 1. lit. A. 15

17 przebywanie poza terytorium kraju, którego jest obywatelem lub, w którym w którym mieszkała na stałe, obawa przed prześladowaniem z powodu rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych, z powodu ww. obawy nie może lub nie chce korzystać z ochrony państwa, którego jest obywatelem, lub nie może bądź nie chce wrócić do miejsca stałego zamieszkania (dotyczy to bezpaństwowców). O ile pierwsze kryterium jest oczywiste, o tyle kolejne należy wyjaśnić. Otóż uchodźcę musi charakteryzować specyficzna przyczyna opuszczenia kraju. Nie można nazwać uchodźcą osobę, która opuściła kraj, (np. ze względów ekonomicznych czy też chęci poprawy poziomu życia), bądź nawet ze względu na zaistniałe klęski żywiołowe. Obawa ubiegającego się o status uchodźcy powinna zostać uznana za obawę uzasadnioną. Osoba taka musi udowodnić, że pozostawanie w kraju pochodzenia stało się dla niej nieznośne (ze względów rasowych, społecznych, politycznych itp.). Wykazanie istnienia uzasadnionej obawy przed prześladowaniem ze względu na jedna z pięciu konwencyjnych przesłanek jest konieczne dla przyznania statusu uchodźcy. Warto również wspomnieć o klauzulach zawartych w Konwencji Genewskiej, które wykluczają możliwość uznania za uchodźcę 43. Do tej kategorii nie mogą być zakwalifikowane osoby, które korzystają już z pomocy organów i agencji ONZ innych niż Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców. Statusu uchodźcy nie otrzymają również osoby, którym zagwarantowane są prawa obywatela danego kraju, choć formalnie obywatelstwo nie jest im przyznane. Dopuszczenie się zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennej lub zbrodni przeciwko ludzkości również wyklucza otrzymanie statusu, gdyż takie osoby po prostu nie zasługują na ochronę międzynarodową. Także osoby, które popełniły jakikolwiek rodzaj przestępstwa pospolitego (wszystkie poza wcześniej wymienionymi oraz przestępstwami politycznymi), którego stopień społecznego niebezpieczeństwa czynu był wysoki 44, są pozbawione możliwości otrzymania statusu uchodźcy. Ostatnia klauzula wspomina o osobach utrudniających lub uniemożliwiających utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Konwencja definiuje również sytuacje, w których następuje zakończenie statusu uchodźcy. Spośród sześciu klauzul 45, pierwsze cztery odnoszą się do zmian w sytuacji uchodźcy spowodowanych przez niego samego. Chodzi tu o ponowne przyjęcie ochrony z kraju ojczystego, ponowne dobrowolne przyjęcie swojego obywatelstwa, przyjęcie nowego obywatelstwa lub powrót do kraju, w którym uchodźca obawiał się prześladowań. Kolejne dwie klauzule oparte są na założeniu, iż ochrona międzynarodowa nie jest już potrzebna, ponieważ okoliczności uzasadniające obawy uchodźców ustały. Historia Osoby uciekające przed prześladowaniem i szukające ochrony od wieków stanowiły dla państw nie lada problem. Mimo to aż do początków XX w. nie istniała żadna współpraca 43 Konwencja dotycząca statusu uchodźców, Genewa, 28 lipca 1951 r. (Dz. U. z 1991 r. Nr 119, poz. 515 i 517), art. 1. lit. D-F. 44 B. Wierzbicki, Uchodźcy w prawie międzynarodowym, Temida 2, Białystok 1993, s Konwencja dotycząca statusu uchodźców, Genewa, 28 lipca 1951 r. (Dz. U. z 1991 r. Nr 119, poz. 515 i 517), art. 1. lit. C. 16

18 międzynarodowa odnośnie osób opuszczających swój kraj pochodzenia. Taka współpraca powróciła dopiero pod auspicjami Ligi Narodów, zainicjowana przez Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża 46. Inicjatywę tą poprzedziła fala uchodźców uciekających przed czystkami etnicznymi, będącymi następstwem nacjonalistycznej polityki ówczesnych państw. Kwestie dotyczące uchodźstwa pojawiły się w dyskusji na arenie międzynarodowej po I wojnie światowej, gdy w związku z rewolucją październikową w Rosji oraz prześladowaniami etnicznymi i politycznymi w państwach autokratycznych, zjawisko to przybrało charakter masowy 47. W 1921 roku zaczął funkcjonować Urząd Wysokiego Komisarza ds. Uchodźców Ligi Narodów, dzięki któremu po raz pierwszy zaczęto wydawać specjalne dokumenty podróży dla uchodźców, uprawniające do przemieszczania się na terenie państw trzecich. Do lat 50. XX wieku dość intensywnie zmieniały się organizacje zajmujące się problemem uchodźstwa. W 1930 r. powołano Międzynarodowe Biuro ds. Uchodźców. W 1946 roku, w ramach ONZ, powstała Międzynarodowa Organizacja ds. Uchodźców 48. Pięć lat później została jednak zastąpiona przez, działający do dziś, Urząd Wysokiego Komisarza Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR) 49. Ostatecznie to UNHCR okazał się instytucją, która odgrywa najistotniejszą rolę w zakresie ochrony uchodźców. Obecnie UNHCR otacza ochroną prawie 24 mln osób 50. Szczególne znaczenie wśród regulacji prawnych ma również Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (PDPC) z 10 grudnia 1948 r. i jej art. 14., mówiący, iż Każdy człowiek ma prawo ubiegać się o azyl i korzystać z niego w innym kraju w razie prześladowania 51. Artykuł ten stanowi wytyczną dla państw w zakresie respektowania prawa do ubiegania się o ochronę międzynarodową. Z czasem, wzorując się na PDPC, wiele państw zamieściło w swoich konstytucjach prawo do poszukiwania azylu, a nawet jego uzyskania, jednakże z zastrzeżeniem, iż wszystko odbywa się na gruncie prawa wewnętrznego 52. Jednakże podstawowym aktem regulującym status prawny uchodźców, jak już wcześniej wspomniano, jest Konwencja Genewska z 28 lipca 1951 r., która z drobnymi poprawkami obowiązuje do dziś. W 1967 roku postanowienia konwencji uzupełnione zostały o tzw. protokół nowojorski, który zniósł dotychczasowe ograniczenia czasowe i geograficzne w przyznawaniu statusu uchodźcy 53. Oprócz Konwencji genewskiej z 1951 r. oraz Protokołu nowojorskiego, na uwagę zasługuje również Porozumienie w sprawie uchodźców przybywających drogą morską z 1957 r. oraz Protokół dodatkowy do tego Porozumienia z 1973 r., a także Deklaracja w sprawie azylu terytorialnego z 1967 r. 46 B. Mikołajczyk, Osoby ubiegające się o status uchodźcy. Ich prawa i standardy traktowania, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2004, s L. Pędzisz, Ochrona uchodźców - jak to się zaczęło, 7ca d710, International Refugees Organization IRO 49 L. Pędzisz, Ochrona uchodźców - jak to się zaczęło op. cit. 50 UNHCR Global Appeal 2015, 51 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Paryż, 10 grudnia 1948 r., 52 B. Mikołajczyk, op.cit., s Według Konwencji Genewskiej mogły się o niego ubiegać osoby zamieszkujące Europę i które zmuszone były do ucieczki w wyniku wydarzeń przed 1 stycznia 1951 r. 17