Recenzja rozprawy doktorskiej Jadwigi Iwaszczuk: Topografia Rytualna Teb w czasach Hatszepsut. Królewskie projekty budowlane. Brzeg zachodni.

Transkrypt

1 Dr hab. Mirosław Barwik Instytut Archeologii UW Warszawa, Recenzja rozprawy doktorskiej Jadwigi Iwaszczuk: Topografia Rytualna Teb w czasach Hatszepsut. Królewskie projekty budowlane. Brzeg zachodni. Przygotowana w 3 fascykułach rozprawa mgr. Jadwigi Iwaszczuk poświęcona jest omówieniu działalności budowlanej na zachodnim brzegu Teb oraz topografii historycznej tego obszaru w czasach panowania królowej Hatszepsut. Fascykuł 1 obejmuje 290 stron, fascykuł 2 zawiera plansze w ilości 142, zaś fascykuł 3 daje podsumowanie bibliograficzne w zakresie topografii historycznej Teb zachodnich w omawianej epoce i liczy 330 strony tekstu. Autorka w sposób kompetentny i wyczerpujący omawia kwestie z zakresu topografii i dekoracji świątyń powstałych w czasach Hatszepsut, bazując zarówno na bogatej literaturze przedmiotu jak i na badaniach własnych, jakie prowadzi w ramach Polskiej Misji Archeologiczno-Konserwatorskiej w świątyni Hatszepsut w Deir el-bahari. Przedstawiona rozprawa jest w efekcie podsumowaniem trwających ponad stulecie badań archeologicznych, prowadzonych na tym terenie przez liczne misje. Praca została bogato zaopatrzona w plany i fotografie, a jej wartość podnoszą szczegółowe indeksy uwzględniające między innymi niepublikowane dotychczas źródła. W części wstępnej znalazło się omówienie stanu badań oraz rozważania na temat technologii prac budowlanych w czasach tutmozydzkich. Część pracy poświęcona historii panowania królowej Hatszepsut (fasc.1, s. 5-7) mogłaby być nieco rozbudowana, zważywszy na znaczenie tej problematyki dla zasadniczego tematu pracy. W szczególności dotyczy to omówienia chronologii panowania królowej oraz roli osób z bezpośredniego otoczenia Hatszepsut, takich jak jej córka Nefrure oraz współwładca Tutmozis III. Autorka ograniczyła się tu do zasygnalizowania kluczowych zagadnień bez głębszego wglądu czy też krytycznej interpretacji wciąż dyskusyjnych źródeł. W dalszej części pracy Autorka prezentuje w wyczerpujący sposób topografię zachodniego brzegu Teb w czasach królowej Hatszepsut, nie pomija przy tym świątyń powstałych na początku XVIII dynastii. Centralne miejsce zajmują tu świątynie zbudowane w czasach panowania Hatszepsut, zarówno te, których relikty przetrwały do naszych czasów, jak i te, o których informują jedynie źródła pisane. Wyjątkowe znacznie mają w tym kontekście rozważania na temat świątyni grobowej Tutmozisa I, której relikty zostały

2 zidentyfikowane po raz pierwszy przez Autorkę, co należy uznać za szczególnie cenny jej wkład do badań nad okresem tutmozydzkim. Świątynia ta została przebadana archeologicznie w latach 70-tych ubiegłego wieku, lecz błędnie zinterpretowane znaleziska sprawiły, że jej identyfikacja pozostawała w sferze domysłów do momentu odkrycia przez J. Iwaszczuk kamiennych fragmentów jej ścian w jednym z magazynów w pobliżu domu polskiej misji w Deir el-bahari. Warto zaznaczyć, że wszelkie ustalenia na temat dekoracji tej świątyni oraz jej chronologii są także dziełem Jadwigi Iwaszczuk i oparte zostały na kilku sezonach badań dokumentacyjnych prowadzonych w Egipcie. Znaczną część 1 fascykułu pracy zajmuje drobiazgowa analiza problematyki związanej z budową i architekturą świątyni Hatszepsut. Wnioski sformułowane przez Autorkę są bardzo interesujące i pokazują, że porusza się ona swobodnie w tej trudnej tematyce pozostającej na pograniczu archeologii i architektury. Dobrym przykładem jest dyskusja na temat kolumnady i układu architrawów Górnego Dziedzińca świątyni (fasc.1, s ), której podsumowanie wnosi wiele do zrozumienia architektury tej części świątyni, zwłaszcza w kontekście zmian architektonicznych, jakie nastąpiły jeszcze w starożytności. Komentarz na temat źródeł odnoszących się do początku budowy świątyni Hatszepsut (cf. fasc.1, s. 57, 60) może jednak zostać uzupełniony o uwagi zawarte w artykułach poświęconych jednemu z ostraków z polskich wykopalisk w Deir el-bahari (nr 85/75): M. Marciniak, Un reçu d offrande de Deir el-bahari, BIFAO 78, 1978, ; M. Barwik, A record of offerings at the Hatshepsut temple at Deir el-bahari: ostracon DeB inv.no. 85/75 a reconsideration, w: A. Łajtar et al. (eds.), Aegyptus et Nubia Christiana. The Włodzimierz Godlewski Jubilee Volume on the Occasion of his 70 th Birthday, Warszawa 2016, Wbrew sugestii Autorki trudno znaleźć przekonujące argumenty na rzecz datowania dipinto rysownika Nebamona z południowej niszy sali hypostylowej Dolnej Kaplicy Anubisa na czasy budowy świątyni (fasc.1, s. 63). Ponieważ dekoracja niszy była restaurowana na początku XIX dynastii jest możliwe, że inskrypcję wykonał jeden z rysowników biorących udział w tych pracach. Na temat dekoracji dolnej rampy świątyni Hatszepsut (cf. fasc.1, s. 72 przyp.215) warto odnotować najnowsze opracowanie N. Beaux, King, Lion and Falcon at Deir el-bahari, PAM XXIV/2, 2015, Podobnie jeśli chodzi o komentarz na temat dekoracji drugiej rampy prowadzącej na górny taras (fasc.1, s. 84). Po omówieniu świątyń zachodniego brzegu tebańskiego Autorka omawia królewską nekropolę w początkach XVIII dynastii. Zabrakło tu jednak choćby skromnego komentarza na temat królewskich nekropoli w okresie wcześniejszym, co byłoby istotnym dopełnieniem

3 rozważań na temat topografii w czasach Hatszepsut. Należy jednak zwrócić uwagę na podjętą przez Autorkę dyskusję na temat chronologii i lokalizacji grobowców królewskich wczesnego okresu XVIII dynastii. Dzięki obserwacjom zaprezentowanym w niniejszej pracy możemy spojrzeć na te zagadnienia w zupełnie nowy sposób, zwłaszcza jeśli chodzi o ustalenie relacji przestrzennej pomiędzy świątyniami z wczesnego okresu XVIII dynastii oraz królewskimi grobowcami z tego okresu. W tym kontekście szczególnie interesujące wydają się być argumenty przytoczone przez Autorkę, na rzecz tezy, iż pierwotnym grobowcem Tutmozisa I w Dolinie Królów był grobowiec oznaczony jako KV 38, a nie jak czasami się sądzi KV 20. W podsumowaniu rozprawy znalazł się rozdział poświęcony omówieniu rytualnego kontekstu w jakim funkcjonowały królewskie fundacje zachodniego brzegu starożytnych Teb (Rozdz. 5: "Topografia Rytualna"). Omawiając kalendarz świąt celebrowanych w tym regionie w czasach Nowego Państwa Autorka dochodzi do bardzo interesujących wniosków na temat natury święta określanego jako "Piękne Święto Doliny". W kontekście tych rozważań trudno jednak w pełni zgodzić się z surową krytyką poglądów J. Assmanna (fasc.1, s. 235), podzielanych zresztą przez przeważającą część badaczy egipskich kultów i rytuałów, na temat uczestnictwa szerokich rzesz egipskiego społeczeństwa w świątecznych obchodach. Twierdzenie Autorki kłóci się zresztą z jej poglądami wyrażonymi na stronie następnej, gdzie podaje przykłady uczestnictwa osób spoza kręgu ścisłych elit egipskiego społeczeństwa w celebrowaniu egipskich świąt. Aby uniknąć nieporozumień w tym względzie wskazane byłoby wyraźne zdefiniowanie o jakie etapy tych uroczystości chodzi w każdym określonym przypadku będącym przedmiotem komentarza. Z całą pewnością zagadnienie to znacznie wykracza jednak poza ramy nakreślone w rozprawie J. Iwaszczuk. Na szczególną uwagę w tej części pracy zasługują ustalenia na temat tematyki scen świątecznych zdobiących ściany górnego dziedzińca świątyni Hatszepsut. Nie sposób nie zgodzić się z wywodami Autorki, która w przekonujący sposób wykazała, że sceny umieszczone na ścianie północnej dziedzińca, oraz na północnej części ściany wschodniej, należy łączyć z tak zwanym świętem +sr Dsrw, a nie z Pięknym Świętem Doliny, jak sądzono dotychczas. Analiza przedstawień tych świątecznych obchodów w czasach królowej Hatszepsut została przeprowadzona w sposób zasługujący na szczególną uwagę. Wśród nielicznych usterek pracy odnotować można pewne niedociągnięcia w zakresie transliteracji i tłumaczeń tekstów egipskich. Przykładowo znak anch przed tytulaturą królewską należy rozumieć raczej jako zapis czasownika, a nie rzeczownik "życie", jak proponuje Autorka (por. np. fasc.1, s. 54, 135). Słowo "muzykantki" jest niepoprawnie

4 transliterowane jako Smaw (fasc.1, s. 236) w rzeczywistości jest to forma rodzaju męskiego, której odpowiednikiem rodzaju żeńskiego jest forma Smayt. Nie sposób dowieść, że Peniaty był budowniczym świątyń królów Amenhotepa I, Tutmozisa I i Tutmozisa II, jak twierdzi Autorka (fasc.1, s. 192). Cytowana inskrypcja z Szatt er-rigal dowodzi jedynie, że nadzorował on projekty budowlane realizowane za panowania tych władców. Na marginesie warto dodać, że Ahmes był jego pomocnikiem bądź zastępcą, tak więc podana przez Autorkę forma imienia Ahmes Peniati jest niepoprawna (na ten temat: por. zwłaszcza Urk.IV 52n., oraz Winlock, The Rise and Fall of Middle Kingom in Thebes, New York, 1947, 73; Glanville, JEA XIV, 1928, 294nn.). Warto odnotować, że inskrypcja hieratyczna z Deir el-bahari (nr 3), błędnie cytowana przez Autorkę jako ostrakon z czasów Sitra Meryamona (fasc.1, s. 225), w rzeczywistości wzmiankuje świątynię królowej Tauseret, której praenomen został podany w tejże inskrypcji. Pozbawione niepodważalnych podstaw jest twierdzenie jakoby najstarsza zachowana wersja 125 rozdziału Księgi Umarłych datowała się na czasy Hatszepsut (por. fasc.1, s. 234). Cytowaną przez Autorkę wersję z sarkofagu Senmuta poprzedza bowiem, jak można sądzić, przynajmniej wersja z papirusu Muti z Musées Royaux d'art et d'histoire w Brukseli (z końcowymi partiami rozdziału 125), a być może również wersja z anonimowego całunu z Ägyptisches Museum w Berlinie (bez numeru; patrz Munro, Untersuchungen zu den Totenbuch-Papyri der 18. Dynastie, London-New York 1987, s. 294, nr 79). Oba wymienione dokumenty można datować w oparciu o paleografię na wczesny okres XVIII dynastii, choć brak jest wystarczających kryteriów do bardziej precyzyjnego ich datowania. Niezręcznością jest określenie wezyra Aameczu jako Ahmes gen. Amecz (fasc.1, s. 248), zważywszy na to, że skrót gen. pochodzi z języka niemieckiego i powinien oczywiście być odczytywany jako genannt w znaczeniu zwany. Charakterystyka postaci Aameczu jest zresztą niekompletna wobec pominięcia jego najważniejszych tytułów wezyra i burmistrza miasta, co nie tłumaczy się przyjętą przez Autorkę konwencję cytowania w Aneksie 7 tylko tytułów kapłańskich przypuszczam zresztą, że z dwóch tytułów kapłańskich Aameczu przynajmniej tytuł kapłana (Hm ntr) Maat był mu przypisany właśnie z racji sprawowania urzędu wezyra. Błędna jest także informacja o braku jego grobowca, wiadomo bowiem, że należał do niego grobowiec tebański TT 83. Słabością tej części pracy jest zresztą brak odniesień do wartościowego opracowania na temat urzędników z otoczenia Hatszepsut autorstwa J.J. Shirley (The Power of the Elite: The Officials of Hatshepsut s Regency and Coregency, w: J.M. Galán et al. (wyd.), Creativity and Innovation in the Reign of Hatshepsut, [SAOC 69], Chicago 2014, ).

5 Jeśli chodzi o dostojnika imieniem Neferhotep oraz członków jego rodziny (fasc.1, s. 258n.) nową interpretację zaprezentował autor niniejszych słów w: A unique tourist inscription in the Hatshepsut temple at Deir el-bahari, SAK 44, 2015, Pewne wątpliwości może wreszcie budzić struktura pracy, w której wyróżnione zostały przynajmniej trzy podsumowania. Ich struktura i funkcja nie rysują w sposób jednoznaczny chodzi mianowicie o rozdziały 4.4 oraz 6, a także krótki rozdz.5.3 nieobecny zresztą w spisie treści. Jeszcze inną funkcję pełni streszczenie angielskie (Rozdz.9), odnoszące się do całości pracy i kończące fascykuł 1. Niezależnie od zaproponowanych powyżej drobnych uzupełnień i uwag rozprawę Jadwigi Iwaszczuk należy bez wątpienia ocenić jako cenny wkład w badania nad topografią Teb zachodnich w czasach panowania królowej Hatszepsut. Praca spełnia wszelkie wymogi stawiane rozprawie doktorskiej i w pełni zasługuje na to, by być podstawą do kontynuowania przewodu doktorskiego.