ALEKSANDER BIELECKI, KATARZYNA PALIŃSKA, DAWID MARCZAK. Pijawki (Hirudinida) Słowińskiego Parku Narodowego

Transkrypt

1 Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody National Parks and Nature Reserves (Parki nar. Rez. Przyr.) ALEKSANDER BIELECKI, KATARZYNA PALIŃSKA, DAWID MARCZAK Pijawki (Hirudinida) Słowińskiego Parku Narodowego BIELECKI A., PALIŃSKA K., MARCZAK D Leeches (Hirudinida) of Słowiński National Park. Parki nar. Rez. Przyr. 27(4): ABSTRACT: The study was conducted in Słowiński National Park. Leeches were collected in June and July, in the years 2002 and The aim of this study was to get to known the species of leeches from SNP. Material for reserches was taken from 4 stands: Lake Dołgie Wielkie, Lake Dołgie Male, the Gardno-Łebsko Canal and the Pustynka River. During the research 346 specimens were captured, belonging to 18 species and 3 forms. The most common were four species: Erpobdella octoculata (L.), E. nigricollis (BRANDES), Helobdella stagnalis (L.) and Glossiphonia complanata (L.). The most interesting species found in PNP were: Dina stschegolewi (LUKIN et EPSTEIN), Glossiphonia verrucata (O.F. MÜLL.), Glossiphonia nebulosa (KALBE) and Hirudo medicinalis (L.). Leeches being fish parasites were also collected and included Piscicola geometra (L.) and P. pojmanskae (BIELECKI). KEY WORDS: leech, Słowinski National Park, faunistic studies, Baltic Sea region. Aleksander Bielecki: Katedra Zoologii UWM, ul. Oczapowskiego 5, Olsztyn, alekb@uwm.edu.pl; Katarzyna Palińska: Katedra Zoologii UWM, ul. Oczapowskiego 5, Olsztyn, katarzyna.palinska@uwm.edu.pl; Dawid Marczak: Dział Nauki i Monitoringu Przyrody, Kampinoski Park Narodowy, ul. Tetmajera 38, Izabelin, dawid.marczak@gmail.com WSTĘP Słowiński Park Narodowy położony jest na obszarze województwa pomorskiego, w środkowej części polskiego pobrzeża Bałtyku. Przylega bezpośrednio do morza i zajmuje obszar ,03 ha (w tym obszar lądowy ,89 ha oraz wody przybrzeżne Bałtyku ,14 ha). Według regionalizacji geograficznej (KONDRACKI 2001) park jest położony w mezoregionie Wybrzeża Słowińskiego, należącym do makroregionu Pobrzeża Koszalińskiego. Park istnieje od 1967 roku, a w 1977 włączony został przez UNESCO na listę Światowych Rezerwatów Biosfery, ponadto należy do Obszarów Błotnych Ramsar oraz do sieci Natura Na terenie Parku chroniony jest urozmaicony krajobraz, na który składają się ruchome nadmorskie wydmy, przymorskie jeziora, lasy sosnowe oraz torfowiska. Wody śródlądowe zajmują 31% powierzchni SPN. Do tej pory [35]

2 36 Aleksander Bielecki i in. fauną pijawek na obszarze Parku zajmowali się: SANDER (1953); HAJDUK i in. (1978); BIELECKI, JABŁOŃSKA-BARNA (2002). Celem niniejszej pracy było poznanie fauny pijawek wybranych obiektów hydrologicznych Słowińskiego Parku Narodowego. METODY Materiały, które wykorzystano w niniejszej pracy, zbierano na terenie Słowińskiego Parku Narodowego w miesiącach czerwcu i lipcu, w latach 2002 i Odłowy pijawek prowadzono w rzece Pustynce, kanale Łebsko-Gardno oraz w dwóch jeziorach (Dołgie Małe oraz Dołgie Wielkie) (Ryc. 1). Pijawki zbierano z licznych przedmiotów zanurzonych w wodzie oraz za pomocą czerpakowania dna w badanych zbiornikach i ciekach wodnych. Na każdym stanowisku starano się odławiać pijawki przy użyciu takich samych metod, natomiast liczba pobranych prób na poszczególnych stanowiskami była inna. Złowione okazy usypiano w 3% roztworze formaliny, z wyjątkiem pijawki lekarskiej, której osobniki po przeliczeniu wypuszczano, ze względu na ochronę tego gatunku. Do oznaczenia pijawek użyto kluczy PAWŁOWSKIEGO (1936) oraz BIELECKIEGO (1997). Gatunki chronione podano za KONWENCJĄ... (1979) i ROZPORZĄDZENIEM... (2004). Dane o stopniu zagrożenia przyjęto za: JAŻDŻEWSKĄ i WIEDEŃSKĄ (2002, 2004) oraz IUCN... (2007). TEREN BADAŃ Jeziora pobrzeża Bałtyku należą do jezior słonawych. Powstały one w wyniku odcięcia płytkich zatok morskich pasami wydm. Wszystkie jeziora pobrzeża Bałtyku charakteryzują się niewielkim wzniesieniem lustra wody nad poziom morza, silnym zamuleniem oraz małą głębokością, która powoduje, że nie występuje w nich stratyfikacja termiczna. Wszystkie te zbiorniki cechuje ponadto eutroficzność, zarastanie przez roślinność bagienną oraz przez wynurzoną roślinność błotną. Jezioro Dołgie Wielkie jest niewielkim, śródleśnym, rynnowym zbiornikiem, silnie wydłużonym z zachodu na wschód. Leży w zachodniej części wyżyny Charzykowskiej. Od morza oddziela je pasmo wydm, porośniętych borem nadmorskim. Zajmuje ono powierzchnię 156,4 ha, a jego maksymalna długość dochodzi do 2650 m, natomiast szerokość osiąga 930 m. Pomimo stosunkowo dużej powierzchni jest to jezioro płytkie, jego maksymalna głębokość dochodzi do 2,9 m, natomiast głębokość średnia to jedynie 1,4 m. Dno jeziora jest w znacznej mierze piaszczysto-muliste, tylko miejscami obserwuje się wyłącznie muliste łachy. Jezioro Dołgie Małe leży pomiędzy jeziorami Dołgie Wielkie i Gardno. Jest to najmniejsze i najpłytsze słonawe jezioro pobrzeża Bałtyku. Podobnie jak Dołgie Wielkie, Dołgie Małe jest jeziorem nieprzepływowym i niepołączonym z Bałtykiem. Powierzchnia jeziora wynosi 6,3 ha, głębokość maksymalna dochodzi

3 Pijawki (Hirudinida) Słowińskiego Parku Narodowego 37 Ryc. 1. Teren badań. 1 jeziora, 2 miejscowości, drogi, 3 rzeki, kanały, 4 stanowiska. Fig. 1. Research area. 1 lakes, 2 places, roads, 3 rivers, canals, 4 stannds. do 1,7 m, natomiast głębokość średnia to jedynie 0,7 m. W najdłuższym miejscu Dołgie Małe ma 500 m, natomiast w najszerszym 152 m. Roślinność szuwarowa występuje tu jedynie sporadycznie. Przez teren SPN przepływa kilka niedużych rzek. Jedną z nich jest Pustynka. Na obszarze Parku położony jest jedynie krótki odcinek jej dolnego biegu (około 3,9 km) oraz ujście do Jeziora Łebsko. W miejscu pobierania prób szerokość rzeki wynosiła około 1,5 m, natomiast głębokość około 0,5 do 0,7 m. Brzegi porastała roślinność szuwarowa. Płaskie, niskie i wilgotne tereny SPN pokrywa dość gęsta sieć rowów melioracyjnych oraz kanałów łączących jeziora i morze. Ponieważ w ostatnim dziesięcioleciu, na obszarach należących do Parku zaniechano oczyszczania rowów i kanałów, obecnie cieki te silnie zarastają i powodują stopniowe zabagnianie terenów w ich sąsiedztwie (PIOTROWSKA 1997). W granicach administracyjnych SPN znajduje się 13 kanałów o łącznej długości około 58 km. Jednym z tych kanałów jest Kanał Gardno-Łebsko, łączący zarastającą zatokę Jeziora Gardno z Jeziorem Łebsko. Całkowita długość tego kanału wynosi 10,2 km. W miejscu pobierania prób szerokość kanału wynosiła około 2 m, natomiast głębokość około 0,5 do 1 m. Kanał był silnie zarośnięty roślinnością szuwarową, natomiast na powierzchni wody znajdowały się duże płaty rzęsy wodnej.

4 38 Aleksander Bielecki i in. WYNIKI Na wytypowanych stanowiskach odłowiono 18 gatunków i 3 formy (346 osobników) pijawek (Tab. 1). Najwięcej taksonów zebrano w jeziorze Dołgie Małe 13 i 3 formy. Najliczniejszymi gatunkami okazały się: Erpobdella octoculata, E. nigricollis, Helobdella stagnalis oraz Glossiphonia complanata, które stanowiły Tab. 1. Liczba osobników poszczególnych gatunków pijawek (Hirudinida) odłowionych w zbiornikach Słowińskiego Parku Narodowego. m młode. Table 1. Number of leeches species cach in hydrology objects of Słowiński National Park. m the young ones. Lp. No. Gatunek/forma Species/form Jezioro Dołgie Małe Dołgie Małe Lake Jezioro Dołgie Wielkie Dołgie Wielkie Lake Kanał Gardno-Łebsko Gardno-Łebsko Canal Rzeka Pustynka Pustynka River 1. Alboglossiphonia heteroclita (L) 1 2. A. hyalina (O.F. MÜLLER) 1 3. Glossiphonia verrucata (FR. MÜLLER) 2 4. G. complanata (L.) 2 5. G. concolor (L.) G. nebulosa (KALBE) 3 7. Theromyzon tesselatum (O.F. MÜLLER) 2+m 8. Helobdella stagnalis (L.) Hemiclepsis marginata (O.F. MÜLLER) Erpobdella octoculata (L.) a. E. octoculata f. atomaria (CARENA) b. E. octoculata f. pallida (JOHANSSON) 3 10c. E. octoculata f. vulgaris (O.F. MÜLLER) E. testacea (SAVIGNY) E. nigricollis (BRANDES) Dina lineata (O.F. MÜLL.) D. stschegolewi (LUKIN et EPSHTEIN) Hirudo medicinalis L Haemopis sanguisuga (L.) Piscicola geometra (L.) P. pojmanskae BIELECKI 4 1 Liczba osobników Number of indywiduals m Liczba gatunków Number of species

5 Pijawki (Hirudinida) Słowińskiego Parku Narodowego 39 79,8% całości zebranego materiału. Stosunkowo liczne były również pijawki z gatunków: Erpobdella octoculata f. atomaria oraz Haemopis sanguisuga, które stanowiły 9,3% materiału. Pozostałe gatunki oraz formy były dość nieliczne i znajdowane w pojedynczych egzemplarzach. Wśród odłowionych w SPN pijawek znalazły się gatunki umieszczone na Czerwonej Liście Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce (JAŻDŻEWSKA, WIEDEŃSKA 2002). Należą do nich Hirudo medicinalis z kategorią VU gatunek umiarkowanie zagrożony, narażony; Dina stschegolewi z kategorią NT gatunek niższego ryzyka, ale bliski zagrożenia oraz Piscicola pojmanskae, Dina lineata i Glossiphonia verrucata z kategorią DD gatunki o statusie słabo rozpoznanym i zagrożeniu stwierdzonym, ale bliżej nieokreślonym. Jeden z odnalezionych gatunków Hirudo medicinalis podlega ścisłej ochronie gatunkowej i umieszczony jest w załączniku III Konwencji Berneńskiej (1979). Ponadto wpisany jest do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt Bezkręgowce (JAŻDŻEWSKA, WIEDEŃSKA 2002) z kategorią VU gatunek wysokiego ryzyka, narażony na wyginięcie oraz umieszczony na Czerwonej Liście IUCN (2007) z kategorią LR/nt gatunek niższego ryzyka, ale bliski zagrożeniu. DYSKUSJA Wiele spośród wykazanych przez autorów niniejszego opracowania gatunków pijawek już wcześniej podawali z terenu SPN inni autorzy (PAWŁOWSKI 1968; HAJDUK i in. 1978; BIELECKI, JABŁOŃSKA-BARNA 2002, 2003). Gatunkami sporadycznie wykazywanymi dotychczas z innych terenów Polski, a odłowionymi na terenie Parku były: Glossiphonia verrucata, G. nebulosa, Dina stschegolewi oraz Piscicola pojmanskae. Glossiphonia verrucata wykazany został po raz pierwszy ze słonawego Jeziora Modła (HAJDUK i in. 1985). W innych zbiornikach wodnych na terenie Polski pijawka ta znajdowana jest stosunkowo rzadko i zwykle w pojedynczych osobnikach, na przykład w Jeziorze Karaś na Pojezierzu Mazurskim (BIELECKI i in. 2004) oraz w Czarnej Hańczy na terenie Suwalskiego Parku Krajobrazowego (BIELECKI i in. npubl.). Innym interesującym gatunkiem w SPN jest Glossiphonia nebulosa, wykazana z Jeziora Dołgie Małe. Jest to gatunek stwierdzany bardzo rzadko, niedawno zanotowany w Olsztynie w Jeziorze Ukiel (Krzywe) oraz w Czarnej Hańczy na terenie Suwalskiego Parku Krajobrazowego (BIELECKI i in. npubl.). Dina stschegolewi na terenie Parku stwierdzona została w Kanale Łebsko-Gardno. Jest to gatunek, który w latach 70-tych został uznany za nowy dla fauny Polski (BIELECKI 1978) i od tego czasu wykazywany był sporadycznie (AGAPOW 1981). Dina lineata w słonawych jeziorach Pobrzeża Bałtyku dotychczas nie była wykazywana. Natomiast gatunek ten odławiany był w bliskości słonawych jezior,

6 40 Aleksander Bielecki i in. w rowach melioracyjnych (SANDER 1953). Autorzy opracowania odnaleźli ten gatunek w jeziorze Dołgie Małe, co może wskazywać, iż toleruje on niewielkie zasolenie. W badanych jeziorach odłowiono również pijawki, które są pasożytami ryb: Piscicola geometra oraz P. pojmanskae. P. geometra była już wcześniej wykazywana z innych stanowisk na terenie parku (SANDER 1953, HAJDUK i in. 1978). P. pojmanskae z jezior słonawych parku wykazana została po raz pierwszy w roku 2002 (BIELECKI, JABŁOŃSKA-BARNA 2002). Tak późne stwierdzenie tej pijawki wynikać może z faktu, iż rodzaj Piscicola dopiero w 1997 roku został poddany gruntownej rewizji (BIELECKI 1997), co spowodowało wyodrębnienie 11 gatunków do tej pory wspólnie określanych nazwą Piscicola geometra. W rzece Pustynce odnaleziono stanowiska pijawki końskiej (Hameopis sanguisuga). Mimo iż inni autorzy wykazywali ten gatunek z jezior słonawych (HAJDUK i in. 1978), autorzy opracowania w czasie badań nie potwierdzili występowania w nich tej pijawki. Pustynka jako niewielki, silnie zamulony ciek, wydaje się typowym siedliskiem dla tego gatunku. Innym gatunkiem związanym z podobnymi siedliskami jest chroniona pijawka lekarska (Hirudo medicinalis), także stwierdzona w tej rzece. PIŚMIENNICTWO AGAPOW L Nowe stanowisko Dina stschegolewi (LUKIN et EPSTEIN, 1960) (Hirudinea) w Zalewie Szczecińskim. Przeg. zool. 24(4): BIELECKI A Herpobdella (Dina) stschegolewi LUKIN et EPSTEIN, 1960 (Hirudinea, Herpobdellidae) nowy gatunek dla fauny Polski. Przeg. zool. 22(2): BIELECKI A Fish leeches (Hirudinea: Piscicoidae: Piscicolinae) of Poland in relation to the Palearctic piscicolines. Genus 2: BIELECKI A. JABŁOŃSKA-BARNA I Leeches (Hirudinea) in the central part of brackish Lake Gardno. Pol. J. Natur. Sc. 12(3): BIELECKI A., JABŁOŃSKA-BARNA I Piscicola pojmanskae BIELECKI, 1994 (Piscicolidae, Hirudinea) reported in a new location in central Pomerania. Bulletin of the Sea Fisheries Institute. 1(158): BIELECKI A., JAWNIAK A., KALINOWSKA J The leeches (Hirudinea) of the Karaś lake reserve in Poland. Lauterbornia. 52: HAJDUK D., HAJDUK Z., BIELECKI A Pijawki (Hirudinea) jezior Słowińskiego Parku Narodowego. Przeg. zool. 22(1): HAJDUK Z., BIELECKI A., HAJDUK D Fauna Hirudinea słonawych jezior Modła i Wicko. Prace zool. 13: IUCN IUCN Red List of Threatened Spiecies. Internet: JAŻDŻEWSKA T., WIEDEŃSKA J Hirudinea Pijawki [W:] Czerwona Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce. Z. GŁOWACIŃSKI (red.). IOP PAN, Kraków, JAŻDŻEWSKA T., WIEDEŃSKA J Hirudo medicinalis LINNEAUS, Pijawka lekarska [W:] Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce. Z. GŁOWACIŃSKI, J. NOWACKI (red.). IOP PAN, Kraków, KONDRACKI J Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.

7 Pijawki (Hirudinida) Słowińskiego Parku Narodowego 41 KONWENCJA Berneńska Convention on the Conservation of European Wildlife and natural Habitats. Internet: PAWŁOWSKI L.K Pijawki (Hirudinea). Fauna Słodkowodna Polski, 26, Warszawa. PAWŁOWSKI L.K Pijawki (Hirudinea). Katalog Fauny Polski. XI, 3, PWN Warszawa. PIOTROWSKA H Przyroda Słowińskiego Parku Narodowego. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań Gdańsk. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną. Dz. U. Nr 220, poz SANDER H Z badań nad wodami słonawymi w Polsce. Ekologia Pijawek (Hirudinea) jezior: Łebsko i Sarbsko. Ekol. pol. 1(3): SUMMARY The aim of this study, carried out in Słowiński National Park, was to get to know the composition of leech species from selected hydrological objects. Studies were carried out in years 2002 and 2005, in June and July. Leeches were collected from two lakes: Dołgie Małe and Dołgie Wielkie, the Pustynka river and the Łebsko-Gardno Canal. Leeches were collected from material drawn from the bottoms of reserviors and from objects dipped in water. 18 taxons of leeches and 3 forms of Erpobdella octoculata were found. In lake Dołgie Małe 13 species and 3 forms were found, in lake Dołgie Wielkie 7 species, in the Pustynka river 2 species and in the Łebsko-Gardno Canal 5 species and 2 forms. It is worth to note that rare species presentplaced on Red List were collected: Hirudo medicinalis (protected species), Dina stschegolewi, Dina lineata, Piscicola pojmanskae and Glossiphonia verrucata. Nadesłano do redakcji: styczeń 2008 r. Wpłynęło ponownie po poprawkach: marzec 2008 r. Przyjęto do druku: marzec 2008 r.

8